Familja ime nuk ka pasur bibliotekë, qoftë dhe një raft librash. Bibliotekën e vërtetë e kishte fqinji ynë, që kishte qenë student letërsie në Tiranë në vitet ’70. Ai ishte përjashtuar nga universiteti dhe ishte punësuar në naftë pa dëshirë, në qytetin e vogël të Patosit që mblidhte njerëz të shpërngulur. Më tërhiqnin kopertinat bojëgjaku dhe volumet si artefakte jo të zakonta që krijonte ai njeri. Kopertinat ishin kolazhe surreale, që do t’i gjeja më vonë te dadaistët dhe artistë të avangardave të fillimshekullit të njëzetë.
Në brendësi kishte realizëm: Balzak total me “Komedinë njerëzore” apo Stendal total me “Lysien Lëvenin”, “Vanina Vaninin”, “E kuqja dhe e zeza”, të lidhur në një libër të vetëm. Këtë të fundit sot e ruan familja ime, ndërsa unë ruaj prej asaj biblioteke “Iliadën”, “Odisenë” dhe “Olivier Tuistin”, që nuk puqet fare me kopertinat e “Naim Frashërit” apo me lehtësitë e sotme. Librat me kopertinë artizanale nuk kishin tituj dhe autorë (kishte seri veprash si ajo e Shekspirit, që ai njeri nuk e kishte cenuar).
I zoti i gjente në raft symbyllazi. Kopertinat, punuar me dorë, me karton të fortë, i vishte me një pastiche fragmentesh gjeografike, shtypshkrimi e dizajni, të prera nga revistat, që nuk kishin kurrëfarë lidhjeje mes tyre. Një kaos i organizuar, ashtu si libri i mirë organizon kaosin, kaosin e çdo lloji, brenda dhe jashtë nesh.
1.Tregimet e Koliqit kanë pasur tek unë efektin e një takimi mistik në Veriun malësor dhe në atë qytetar (“Nusja e mrekullueshme”, “Ândërr e nji mbasditje vere”, “A ta laçë?...”, “Hanë gjaku”). Aty ka një fuqi shortare që tërheq personazhet e të rinjve, të rrëmbyer nga malli për vera të fikuna e stinë të largta. Janë të rinj me shpirt të vjetër. Kjo e bën modern Koliqin. Një tregim si “Kumbulla përtej murit” më ka kursyer dhjetë vjet shkuarje te psikanalisti. Atë efekt shërues kam përjetuar.
2. Fëminija nuk mund të jetë parajsë e shkëputur nga bota e të rriturve, bota e gënjeshtrës, e marrëveshjeve të heshtura, që e bëjnë moralin e kafshëve të shkëlqejë para atij të njerëzve, si te “Stina e stinëve - Këngë fëmijërie” e Kasëm Trebeshinës. Kjo novelë, që mund të klasifikohej në zhanrin e “coming of age”, për mua është nga më të arrirat në letërsinë shqipe. Ka nën të një përrua të virgjër sensualiteti për bukurinë e femrës dhe jetës pa turpin e shtirë. Më kujtohen fjalët e djaloshit-narrator: Preka ato pjesë të trupit të saj që nuk ngjanin me të miat.
3. Shqipëria vuan nga mungesa e një imazhi të saktë për veten. Prandaj, lexuesi që kërkon ta shohë të shëruar këtë vend, le të lexojë serinë e romaneve (2008-2012) të Idlir Azizaj - Nivik, nga të cilat po përmend: “Katër ose një film i fundit mbi komunizmin tonë”, “Gazetarja e kulturës vetvritet, shpirti i saj në drejtim të paditur”, “Ti doje të shkruaje një fugë”, që mund të lexohen si një tekst i vetëm. Gjuha dhe stili shkojnë në harmoni me përmbajtjen, me sindromat parodike shqiptare. E kam përjetuar leximin e kësaj serie si festë të gjallë dhe të egër kulture.
4. Përtej prezantimit si “vrasëse fëmijësh”, Medea është figura që vazhdoj ta ndjek me kuriozitet në letërsi dhe arte, nga Euripidi, Pasolini, Lars von Trieri e deri tek versioni për skenë i Idlir Azizajt. Por Christa Wolf-i, me rishkrimin mjeshtëror të mitit në romanin “Medea”, bën një kapërcim të mprehtë sa konceptual - me hapësirën që i ka dhënë çdo zëri në histori - aq edhe politik me trajtimin e fajit kolektiv. Krimi është gjithmonë politik edhe kur duket si vetëm krim brenda familjes.
5. “Vepra në të zezë” e Marguerite Yourcenar-it është historia e Zenonit, një aventurier në kërkim të dijes në shek. XVI, në epokën e përparimit të Turkut, herezisë dhe e mungesës së lirisë së mendimit. Sot, individë si Zenoni janë të kërcënuar nga doktrina e teknologjisë së lartë dhe përparësia e numrit. Thënë me fjalët e Yourcenar-it, vegjëlia mezi pret ta shohë në turrën e druve të ngjashmin e Zenonit dhe “është e rrezikshme të mos ia japësh qenit të stanit kockën që ia ke tundur para turirit”. Leximi i këtij romani më krijoi një urë lidhëse me tmerrin e botës që shfaqet në pikturën e Hieronymus Bosch-it dhe me epokën e Erazmit të Roterdamit, Kampanelës e Xhordano Brunos, dy të fundit të dënuar nga Inkuizicioni. Nga Brunoja kam në dorë aktualisht “La cena de le ceneri”.
6. “Djathi dhe krimbat. Bota e një mullisi të shekullit XVI” është historia e Menokut, i ekzekutuar nga inkuizicioni për herezi, sepse kishte një kozmogoni të vetën. Shenjtëria ishte për të vetëm një mënyrë jetese e sjelljeje praktike. Ai vlerësonte vullnetin për të bërë mirë dhe besimin se shpirti i Zotit ndodhet tek gjithkush dhe se të duash tjetrin është gjë më e lartë se të duash Zotin. Ai nuk përsëriste si papagall mendimet dhe tezat e të tjerëve dhe frika nuk ia ndrydhi pavarësinë intelektuale. Leximi i këtij libri i bën jehonë jetës në një trup parakristian, thënë ndryshe, jetës pa doktrinë.
7. Ka libra vlera e të cilëve del në dritë për shkak të rrethanave. “Siddhart’ha” e Herman Hesses hyn te kjo listë prej motrës sime. Në vitet e saj të fundit, figura e Siddhart’ha-s ishte si një i tretë mes nesh. Kisha shpresë se ajo, ime motër, do të gjente një lloj qëllimi për t’u çliruar nga ëndrrat e makthit dhe hidhërimi, për t’u prehur me zemër të zbrazur dhe që pastaj t’i zgjohej ai thelb i thellë prej misteri të madh, ashtu si te Siddhart’ha.
8. Nga vëllimi gjermanisht-shqip “Nuk mund të jetë zi” i Gottfried Benn-it kujtoj poezitë “Radio” dhe “Epo njerëz janë”. Poezinë nuk mund ta tregosh, po aq e vështirë është edhe të thuash se çfarë të ka bërë të përjetosh. Ky libër më kujton saktësisht stinën, vendin, orën kur e kam lexuar me dikë, kokë më kokë, nën dritën e një neoni të vogël. Të dy kemi qeshur dhe i jemi gëzuar humorit të zi të Benn-it, këtij mjeku i bërë poet, nga më të çuditshmit e gjuhës gjermane. Ky kujtim më tërheq sot te këto vargje të Benn-it: “Të mbaj si një plagë/mbi ballin tim, e cila nuk mbyllet/Nuk dhemb gjithmonë. Nuk rrjedh/prej saj zemra sa të vdes./Veç nganjëherë më erren befas sytë/dhe ndiej në gojë gjak.”
9. Leximi i disa veprave të Elfriede Jelinek-ut ndryshoi tek unë kërkesën ndaj librit: çfarë do të thotë “i bukur”; çfarë është “e bukur” në fjalë dhe mendim. Romani i saj “Dashnoret”, që nuk ka të bëjë me melodramën e raporteve intime, kalimtare, të fshehta apo jashtëmartesore, përkundrazi, bën publik përdorimin nga varësitë njerëzore e çdo lloji, qofshin këto natyrale apo jo, si puna, rinia, martesa, fëmijëlindja. Prej këtyre varësive burrat dhe gratë shkojnë bashkë drejt vdekjes së ngadaltë.
10. Nuk kam lexuar akoma një vepër që ta tejkalojë “Kështjellën” e Franc Kafkës, autor që e kam ndjekur në vite, nga botimet e para në revistën “Nëntori” tek më të fundit. “Kështjella” mbetet për mua një vepër për poshtërimin njerëzor, një lloj poshtërimi ku tjetri nuk është i vetëdijshëm që po poshtërohet, sepse poshtërimi apo shnderimi pa dhunë fizike - ndërkohë që arti i sotëm i mainstream-it e ka të vështirë ta shmange paraqitjen pa dhunë - është forma më perfide për ta asgjësuar njeriun.
No comments:
Post a Comment