ÇERKEZËT PËRPIQEN QË TË RUAJNË KULTURËN E TYRE

Muhamed BRAJSHORI

Çerkezët u shpërndanë nga Rusia në disa vende në shekullin e 19-të, me popullsinë më të madhe që jeton në Turqi. [Shoqata e Çerkezëve të Ankarasë]

Më shumë se 150 vjet pasi u shpërndanë nëpër Ballkan nga Rusia, çerkezët janë asimiluar në disa vende dhe druajnë se janë në rrezik të humbjes së gjuhës e kulturës së tyre.

Ndonëse nuk ka të dhëna të rregjistruara, 3 deri 5 milionë çerkezë përllogariten të jetojnë në Turqi, me popullsi në Kosovë, Shqipëri e Maqedoni. Çerkezët që janë më së shumti muslimanë suni, u zhvendosën nga territori i tyre përgjatë Detit të Zi pas një lufte me Rusinë në mes të shekullit të 19-të.

Gjatë konfliktit të 1999-tës në Kosovë, disa familje çerkeze u kthyen në Rusi gjatë një programi riatdhesimi nga qeveria ruse. Sot ka rreth 2,000 çerkezë në Kosovë, që janë integruar në popullsinë vendase shqiptare.

“Problemi është se nuk flas aq shumë çerkeze, ndërsa fëmijët e mi, përveç disa fjalëve nuk janë në gjendje të kenë idenë sesi ishte gjuha jonë,” tha për SETimes Sadije Shyqa, 51 vjeç, një mësuese nga Prishtina. “Im atë e im gjysh më flisnin shumë sesi erdhëm në Kosovë dhe për traditën tonë, por ndërsa brezat e vjetër e mbanin atë, nisën t’a humbasim e më e mira do të ishte në qoftë se mund të kishim një arsimim në gjuhën tonë apo diçka që do do të mbronte kulturën e gjuhën tonë.”

Ka patur pak përpjekje në Kosovë për të ruajtur kulturën dhe gjuhën çerkeze. Shyqa, burri i së cilës është shqiptar, tha se ajo nuk kishte pasur vështirësi të asimilohej.

“Kurdoherë ndjehesha pjesë e komunitetit shqiptar, ashtu siç bëri po ashtu familja ime. Jemi rritur me traditën shqiptare gjithashtu dhe kjo nuk përbënte një problem,” tha Shyqa.

Çerkezët kanë formuar organizata të shumta të shoqërisë civile në Turqi. [Shoqata e Çerkezëve të Ankarasë]

Abdulla Korra, 69 vjeç, një pensionist që jeton pranë Tiranës, tha se është në dijeni të origjinës së tij, por tha se çerkezë të tjerë që jetojnë në Shqipëri janë asimiluar me popullsinë vendase. Ai shtoi se midis elementëve kulturorë që kanë humbur është rritja e kuajve. Para se të shpërnguleshin nga Rusia, çerkezët rritnin kuajt Kabarda, të njohur për qëndresën e aftësinë e tyre për t’u përshtatur në terrene të thyer.

“Stërgjyshërit tanë na kanë thënë se vijmë nga Kaukazi… Kemi trashëguar traditën e mbarështimit të kuajve. Rrisnim kuaj, por brezi i ri nuk e bën më këtë sepse nuk bëjnë para me këtë punë,” tha Korra për SETimes.

Korra tha se familja e tij praktikon islamin, por nuk mund t’a ruante gjuhën.

Biljana Sikimiç, bashkëpunëtore e lartë kërkimore në Institutin për Studimet Ballkanike të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Serbisë, tha për SETimes se perceptimet historike të çerkezëve si “rrufjan, mizorë, të papërshtatur,” janë zhdukur krejtësisht nga kujtesa historike e serbëve e shqiptarëve të Kosovës.

Sikimiçi tha se çerkezët sot janë parë si “një popull shumë i përsosur, artizanë të aftë.” Ajo shtoi se nuk kishte martesa të përzjera midis çerkezëve e serbëve dhe se as serbët, as shqiptarët nuk flasin gjuhën çerkeze.

Në Turqi, çerkezët themeluan dhjetëra organizata të shoqërisë civile për të vazhduar kulturën e tyre dhe për të mbajtur veprimtari e konferenca. Prapë, shumë nuk e e përcaktojnë veten si çerkezë.

Ka një lëvizje në Turqi për të krijuar një mjedis ligjor dhe praktik për të ruajtur vlerat e tyre kulturore dhe për t’u bërë më të dukshëm në shoqëri. Komuniteti pret gjithashtu se kushtetuta e re e Turqisë do të sigurojë të drejtën e vetë-shprehjes së të gjithë grupeve kulturore.

“Transmetimi në programet e gjuhës çerkeze në radio dhe televizionin shtetëror TRT është shumë i pamjaftueshëm. Çdo javë ka vetëm një program për gjysmë ore dhe kohët e fundit nisën të transmetojnë të njëjtin program përsëri e përsëri,” tha për SETimes Erdogan Boz, nga Shoqata e Çerkezëve të Ankarasë.

Gjuha çerkeze është miratuar si një lëndë me zgjedhje në sistemin e shkollës publike të Turqisë, por shkollat duhet të kenë së paku 10 nxënës të interesuar për të hapur një lëndë të tillë.

“Gjuha jonë, si një element i rëndësishëm i kulturës sonë, kërkon një status ruajtje,” tha Bozi. “Për aq sa njerëzit nuk mund të flasin gjuhën e tyre të origjinës në shkolla, gjha jonë do të rrezikohet. Për çdo fjalë që humbasim në gjuhën çerkeze, humbasim një pjesë të rëndësishme të trashëgimisë kulturore.”

Në Turqi, vetëm 30,000 flasin gjuhën çerkeze si gjuhë të tyre kryesore, ndërsa vetëm 300,000 e dinë gjuhën, tha Bozi.

Çerkezët në Turqi mbajnë mbiemrat e tyre të origjinës me qëllim që të mos humbasin kontaktin me njerëzit me origjinë çerkeze që jetojnë jashtë vendit.

“Në fshatrat e qytetet e vegjël të Turqisë komuniteti jetonte më afër. Por sapo shumica e komunitetit emigroi në qytetet e mëdha, nisën të asimilohen në shoqërinë më të madhe, duke humbur origjinën e tyre në një periudhë kohore shumë të shkurtër,” tha Bozi.

Korrespondentët Menekshe Tokjaj në Stamboll, Ivana Jovanoviç në Beograd dhe Erl Murati në Tiranë kontribuan për këtë raport.