Nje mije e nje nete dimri ne boten magjike te romeve

nga Virgjil Muci

"Ne ujin tim lan trupin princesha Sara. O zot, sa e bukur eshte! Syte i ka te zinj si kokrra e ullirit; gjoksin si dy yje te zjarrte, ku njeri eshte ylli i Mengjesit e tjetri ylli i Mbremjes. Ne mes te tyre shtrihet lugina e Henes. Ne floket e saj ben folene bilbili aq te dendur jane. Princesha nuk ecen mbi guret e zallit, por fluturon si puhize pranvere mbi majat e gishtave te kembeve, qe i ka aq te drejte sa do te turperohej edhe selvia me e gjate e pyllit. Valet zmbrapsen kur ajo lahet ne uje nga frika mos ia demtojne lekuren e trupit, qe e ka te holle e te brishte si floku i debores. E qeshura e princeshes Sara ben te ngrije nga marazi edhe ujevaren qe zbret nga Shkembi i Dallendysheve. Kur kendon Sara i ndalin ligjerimet zogjte e nates. Zoti i madh vetem nje bukuri te tille ka krijuar mbi dhe¼"

Gjithsekush qe kish per t'i lexuar keto radhe, fare mire mund te lajthiste e te pandehte se jane shkeputur prej perrallave arabe te "Njemije e nje neteve", por ja qe e verteta eshte krejt ndryshe. Kete here dhe per te paren here ne shqip, na ofrohet mundesia te hyjme ne universin e fantazise se perrallave rome, nje bote sa e afert aq e larget, sa e njohur aq edhe e panjohur, per te gjithe ne. Dhe c'eshte me e rendesishmja, pare nga nje kend qe, pertej retorikes, ndricon nje bote ku gjejme te shpalosur shpirtin krijues te nje populli, i cili per vete stilin bohem te te jetuarit ka ngjallur kureshtjen e ngashnjyer artistet e te te gjithe koherave e vendeve. Gjuha poetike e fragmentit te pakmesiperm, e ngjeshur me metafora dhe krahasime, te ndermend petkat shumengjyreshe te grave rome ("qe shembellejne si zogj tropikale" eshte shprehur nje shkrimtare angleze) te ildisura e te qendisura, ku gjen shprehje e shpaloset temperamenti artistik i ketij populli te jashtezakonshem. Edhe vete perralla prej se ciles eshte shkeputur ky fragment, e titulluar "Princi qyqar", ngerthen ne vetvete natyren pasionante, ndjeshmerine e prirjen ndaj se bukures, duke na zbuluar ne te njejten kohe me mire se cdo rrefenje tjeter e ketij vellimi, shpirtin tragjik te dashurise rome. Ma do mendja se, pa e tepruar aspak mund te themi se kjo perralle do t'i kish hije cdo antologjie te perralles boterore.

Duke i hedhur nje veshtrim krahasues ketij vellimi, duke e perqasur me se shumti me perrallen shqiptare (edhe pse karakteri kombetar i perralles perben nje nga temat me te nxehta te debatit shkencor ne kete leme), veme re se perrallat rome kane nje karakter te spikatur origjinal, cka u jep atyre nje ngjyrese dhe arome specifike. Doemos, me nje veshtrim te kujdesshem nuk eshte e veshtire te hasesh aty-ketu elemente apo motive qe hasen dendur edhe ne perrallen shqipe apo edhe me gjere, por, dhe kjo eshte per t'u pahtesuar, pershtatur me mjeshteri sipas atyre tipareve qe i japin koloritin dhe aromen e vecante te mjedisit rom. Kesodore te "Kur shikoj lekuren e gomarit", vertet hasim nje Nastradin dinak e ngaterrestar, ashtu sic jemi mesuar ta hasim edhe gjetiu, por kesohere Nastradin beu shkon e behet viktime e djallezise se vet.

Shpesh pertej tisit magjik te perralles qe i jep krahe fantazise te fluturoje shpengueshem, shkojme e zbulojme ca rrefenja te dhimbshme qe pershkruajne me realizem therres jeten e perditshme te romeve te skamur. Ndaj ky liber i gjan nje udhetimi plot te papritura, here te kendshme e here brengosese, gjate te cilit, cdo lexues, qofte i madh qofte i vogel, ka cfare te zbuloje, mjaft qe te ndjeke shtegun qe ia ka me fort enda.

Fale punes se perkushtuar te studiuesit te jetes e dokeve te popullit rom, Mina T. Qirici, bibliotekes se librit shqip i eshte shtuar se fundi jo thjesht nje titull i ri, por nje veper me vlera te shumanshme nga thesari i vyer i kultures se nje populli, njohja jone per te cilin, per fat te keq, shpesh nuk arrin te kaptoje skemat mediatike dhe paragjykimet bestyte.