Me rastin e 100 vjetorit tё pavarёsisё, kujtojmё Zonjёn Edit Durham e cila shkruan me njё ndjenjё dhimbjeje pёr fatin e shqiptarёve, ndjenjё qё ajo do ta ruaj deri nё vdekje. I shkruan Mit’hat Frashёrit nё maj 1913.
Do tё pёrqёndrohemi nё kёto ngjarje tragjike nё vitet 1913-1914.
Mё 18 gusht tё vitit 1912, ditёn kur qeveria turke pranoi kёrkesat e shqiptarёve pёr autonomin e katёr vilajeteve shqiptare. Grekёt, sёrbёt, malazestё dhe bullgarёt, shfrytёzuan vakumin e lёnё nga thёrmimi i Perandorisё Osmane. Filluan luftёn Ballkanike nё tetor tё vitit 1913. Me invadim pёr coptimin e trevave shqiptare. Nё veri dhe verilindje nga Mali i zi dhe nga Sёrbia, nё Jug nga Greqia. Fuqitё e Mёdha e njohёn Shqipёrinё si shtet sovran mё 29 korrik 1913.
Mit’hat Frashёri shkruan: “...Situata u rёndua mё shumё pas rёnies sё Shkodrёs mё 22 prill 1913. Mit’hati ishte i bindur se Shkodrёn e dorёzoi Esat Pash Toptani, i cili kishte hyrё nё pazar me malazestё. Mit’hati shkoi nё Shkodёr mё 13 maj 1913. Ishte koha kur Mali i Zi kishte marrё ultimatum qё tё lёshonte Shkodrёn, e cila pas gjashtё muaj qёndresё, qe dorёzua! Nё çastin kur Hasan Rizaj, Komandant i forcave tё Shkodrёs, do tё zbatonte projektin pёr tё ngritur flamurin shqiptar nё kёshtjellёn e Shkodrёs, me qёllim qё tё gruponte shqiptarёt dhe t’i bёnte ata tё marshonin kundёr agresorit sllav dhe ishte gati tё merrej me malsorёt, ai u vra nё mbrwmje, pёrpara shtёpisё sё Esadit, tek i cili kishte qёnё pёr darkё. Dora vrasёse ishte ajo e besnikut tё Esadit , Osman Bali, pasi mori 600.000 franga nga malazezёt, Esadi mori topat dhe besnikёt e tij dhe u tёrhoq nё Tiranё. Nё kёto kushte, Fuqitё e Mёdha vendosёn protektoratin ndёrkombёtar mbi qytetin e Shkodrёs, nёn njё komision europian. (1).
Edwin Jacques shkruan: “Kryengritja nё Korçё. 2-6 prill 1914. Pas tёrheqjes sё detyruar tё trupave greke nga Korça mё 1 mars, Peshkopi grek nisi tё thurte njё kompllot me ushtarё grek tё lёnё qёllimisht nё spitale, si dhe me bandat greke qё sorollateshin nёpёr krahinё. Kёta helenistё e sulmuan qytetin mё 2 prill, duke zaptuar ndёrtesat publike. Plasi njё luftё e ashpёr rrugё mё rrugё. Njё nga udhёheqёsit e rezistencёs ishte H. Sherwood Spencer, njё amerikan. E gjithё lagjia e krishterё u detyrua tё ngrinte flamurin grek dhe hoqёn flamurin shqiptarё. Zonjusha Qiriazi dhe dy mёsues morёn pushkёt pёr tё mbrojtur shkollёn. Pastaj u mblodhёn rreth 150 vete pёr tё sulmuar Mitropolinё dhe pёr tё kapur peshkopin grek. Kёto forca u ndanё nё dy kompani. Kapiten Dorman i misionit hollandez sulmoi nga lindja. Kapiten Giraldi nga jugu, kurse z. Spencer ish oficeri i marinёs amerikane, nga perёndimi. Forcat i drejtoi pёr nё banesёn e peshkopit. Mё nё fund arritёn nё Mitropoli. Peshkopi hodhi armёt pёr tokё dhe u dorёzua. Fshatarёt e qytetarёt donin ta varnin peshkopin pёr gjakderdhjen qё shkaktoi dhe si grek i pabesё. (f. 385), (2).
Mit’hati, shkruan: “Njё buçitje efanatizmёs greke nё verё tё motit 1914, u shoqёrua prej njё forme destruktive, e ndёre mbi gjithё katundet e tё dy provincave nё Korçё dhe Gjirokastёr, ku plaçkitja dhe djegia 300 katundeve tё lulёzuara, shkatoi eksodin pёr mё tepёr se 100.000 frymёve, prej tё cilёve njё shumicё do tё gjёnte vdekjen e mjerueshme nga malaria nё Vlorё. Antishqiptarёt gjithmonё i kanё ngulur thikat pas shpine atdheut. Mё 17 maj 1914 antishqiptarёt e Esad Toptanit, goditёn forcat qeveritare me vullnetarё nga Tirana qё shkonin pёr tё luftuar kundёr grekёve. Mё 18 maj kryengritёsit e Esadit kapёn Shijakun pёr tё nisur atё qё quhet rebelim. Ja si e pёrshkruan Mit’hati: “Esadizma mori trupin dhe formёn e njё trinie apokaliptike: Esad Toptani, Myfti Musa Qazimi dhe Haxhi Qamili, tre krerё tё njё hidre, qё pёrfytironin ambicjen, tradhёtinё dhe lakminё. Esadi me partizanёt e tij tё “Sadai Mileti” bwhen vegla e shqahёve dhe tё grekёve.
Edwin Jacques shkruan: ‘Nё Hormovё grekёt i ftuan tё gjithё fshatarёt, burra, gra e fёmijё, tё mblidheshin nё kishё. Me t’u mbledhur kёta, gjithsejt 230 vetё, oficerёt grekё u dhanё urdhёr ushtarёve tё qёllonin mbi ta me mitrolozё. U vranё tё gjithё. Kokat ua prenё dhe ua varёn nё muret e kishёs. Gjeneral De Veri i Misionit Hollandes shkoi nё Hormovё, pa me syt e vet mizorinё e tmerrёshme tё grekёve dhe bёri disa fotografi me ato pamje tё llahtarshme. Raporti i tij, drejtuar Komisionit Ndёrkombёtar tё Kontrollit thotё: “Nё jug tё fshatit tё Kodrёs gjeta njё kishё tё vogёl, qё pa dyshim do tё ishte pёrdorur si burg. Muret e mbrёndshёm dhe dyshemeja ishin tё lara me gjak; kudo kishte kёsula dhe rroba tё mbytura nё gjak. Doktori, pjestar i Komisionit tё Hetimeve pa me sytё e vet tru njerёzor. Nё altar gjeti njё zёmёr qё ende rrithte gjak. U zhvarrosёn 195 trupa, pasi gropa ku ishin futur ishte e cekёt dhe i varrosёm nё vare mё tё thella, tё gjithё trupat ishin pa kokё”. (f. 386).
Trupat e regullta tё ushtrisё greke, u zёvёndёsuan nga banda kriminale tё nxerё nga burgjet e Kretёs. Barbarizmat greke pёr rreth Kolonjёs. Filluan njё fushatё tё dyfishtё nё verёn e vitit 1914. Nё maj 1914 Buroven si e plaçkitёn tёrё fshatin, çndёruan me pahir mё tepёr se 13 gra... Nё gostivisht turpёruan mё tepёr se 18 gra... Nё Rehovё pasi plaçkitёn tёrё fshatin, rrahёn pa mёshirё shumё njerёz... Nё Blush çndёruan 5 gra dhe rrahёn pa mёshirё plaka e pleqt e fshatit... Nё Luaras therrёn 20 fёmijё myslimanё. Shtёpitё e myslimanёve i dogjёn e i bёnё nga Shqerria, Dangёllia, Kolonja e pёr fushё tё Korçёs, si i plaçkitёn mё parё ... (f. 387).
Gani Vila Shkruan: “...Nё Panarit, nga data 2-10 korrik 1914, therri si bagёti me thika, sopata e hanxharё 375 gra, burra, pleq dhe fёmije, dogji 150 shtёpi si dhe shkaktoi dёme tё tjera... Njё nёnё mbante nё dorё njё fёmi me kokё tё prerё dhe vazhdonte tё kёrkonte kokёn e djalit... grave shtatzana ua çanin barkun dhe ua nxirnin foshnjat tё gjalla, ua prisnin duart dhe ua ndanin kokёn me dysh dhe ju nxirnin trutё... disa gra u pёrdhunuan dhe pastaj i vranё. (3).
Edit Durham shkruan: “Grekёt edhe sikur tё bёjnё njё shekull pendesё s’kanё si t’i lajnё krimet e urriera tё atyre javёve.
Gazeta e Sofjes shkruan si mё poshtё: “Mё 20 prill 1914 vanё nё Luaras andartёt grekё natёn dhe nё mёngjes thirrёn tёrё pleqёsin e fshatit duke thёnё: sa mё parё “djemtё’ ose u vumё zjarrё. Pastaj zgjodhёn 20 djem tё cilёt edhe sot gjёnden nё kёtё shёrbim... Nё drejtim tё Leskovikut, dy ore larg kёtij qyteti mban erё shkrumb! Tё gjitha i kishin djegur pёrveç kishёs dhe asaj shtёpie... Pastaj u hodhёn nё Kolonjё: ç’tё shohё njeriu i mjerё! Zjarrё vёnё tёrё kёtyre fshatrave! Misrin udheve tё derdhur. (f.388).
Raporti i gazetarit amerikan William U. Howard dhe Sekretar i Pёrgjithshёm tё Fondit tё Ndihmave pёr Shqipёrin. Gjatё njё udhtimi vёzhgues nёpёr shqipёri, nё moshёn 50 vjeçare, ai pёrshkoi 600 km me kalё e me kёmbё pёr tё parё gjёndjen me syt e vet. Nё Shqiperi ai u takua me Herbert Spencerin dhe shkroi raportin e mё poshtёm:
Qinani, 5 km larg Ersekёs, u sulmua nga ushtarёt grekё mё 2 maj 1914. Tё gjitha shtёpitё pёrveç njёrёs, i shkatёrruan me zjarr e dinamit. Ditёn e tretё tё majit njё trupё e vogёl vullnetarёsh shqiptarё, tё kryesuar nga Harold Spencer, njё vullnetar amerikan nё shtabin e Princ Vidit, rrethuan fshatin dhe u pёrleshёn me forcat greke. Nё fund tё ditёs sё tretё... i dёbuan grekёt. Nё tё vetmen shtёpi qё ishte ende nё kёmbё Spenceri gjeti trupat lakuriq tё pesё grave tё reja qe ishin mbytur dhe pёrdhunuar nga ushtarёt grekё. Njё grua rreth 60 vjeç doli nga shtёpia nё kohёn qё Spenceri po hynte mbrёnda. Ajo i tha atij se grekёt e kishin pёrdhunuar 27 herё! Gratё e reja kishin luftuar pёr tё mbrojtur nderin, derisa mё nё fund i kishin mbytur. Pastaj i kishin pёrdhunuar kufomat e tyre... Nё fshatin Nikolicё me 500 shtёpi nё rrethin e Korçёs, u shkatёruan nga ushtarёt grekё nё dhjetor 1913. Fshatarёt u strehuan nё Starovё. Nё maj tё vitit 1914, 40 prej tyre u kthyen tё jetojnё nё rrёnojat e shtёpive tё veta. Grekёt i rrethuan dhe hapёn zjarr mbi refugjatёt e tmerruar , tё gjithё u vranё, shumica ishin gra dhe fёmijё. Nё Bockё trupat greke vranё mё shumё se 200 vetё – gra fёmijё e foshnja. Spenceri i pa trupat e tyre. (388).
Nё raportin e Howardit bёhej njё pёrmbledhje e tragjedisё. “Qё nga tetori i vitit 1913 ishin djegur ose hedhur nё erё mbi 300 fshatra me 35.000 shtёpi dhe kishin mbetur pa strehё 330.000 vetё. Sipas llogaritjeve tё tij, ishin vrarё, therrur ose djegur 20.000 burra, gra dhe fёmijё. Ai arriti nё pёrfundim se grekёt lakmonin Shqipёrinё Jugore. Shqiptarёt ortodoksё dhe ata myslimanё ishin pengesё pёr realizimin e kёtij synimi, prandaj duhej tё vriteshin ose tё dёboheshin . Mё thjesht se kaq nuk bёhej”. (f. 389).
“Gjatё luftёs Ballkanike flota greke zbarkoi marinsat nё bregdetin e Epirit me qёllim qё tё sulmonte shqiptarёt . Mirёpo njё pjesё e flotёs greke ishte e pёrbёrё nga rekrutё shqiptarё tё Greqisё. Dy batalione tё tёrё marinsash, me t’u gjёndur pёrballё me vllezёrit e tyre shqiprtarё, dezertuan menjёherё pa shkrepur asnjё krismё. Ndjenja kombёtare doli me e fortё se detyra”. (f. 389).
Mizoritё Sёrbe nё Shqipёrinё veriore.
Robert Elsie. Raport zyrtar paraqitur Fuqive tё Mёdha: “Ne jemi tё parёt qё po paraqesim listёn e plotё tё vrasjeve tё bёra nga armata sёrbe nё krahinёn e Dibrёs, Dibrёs sё Ulёt dhe Lumёs, nga 12 tetori 1912 deri nё 29 korrik 1913. Deri sa Fuqitё e Mёdha njohёn Shqipёrinё si shtet sovran. Kosova, Dibra, Ohri dhe Manastiri mbetёn nёn sundimin ushtarak sёrb dhe mё 7 shtator 1913, mbreti Petёr I i Sёrbisё deklaroi aneksimin e teritoreve tё pushtuara. Njё kryengritje e gjёrё kundёr sundimit sёrb filloi nё Lumё (nё jugёperёndim tё Prizrenit) dhe nё bjeshkёt pёrёndimore tё Gjakovёs, qё u shtyp me njё forcё sёrbe prej 20.000 trupash, qё pёrparuan drejt Shqipёrisё dhe pёr pak sa nuk arritёn deri nё Elbasan. Njё amnisti u shpall nё Beograd nga qeveria nё tetor1913, por masakrrat kundёr popullit shqitar vazhduan. Njё vit pas infrmacioneve tё tmerrshme tё pёrpiluara nga Leo Freundlih “Raorti zyrtar drejtuar Fuqive tё Mёdha”i botuar nё dhjetor 1913, shpalos me imtёsishtё kёrdinё e bёrё pas amnistisё nё Dibёr dhe Lumё. Shkatёrrim mbi 40 vende banimi tё detajuar”. (4).
“Regjimentet sёrbe prej 1100 vetёsh, nёn komandёn e gjeneral Karlos Popoviç... hynё nё Shqipёri tё armatosur me vajgur, pompa spёrkatёse dhe dinamit. Ata kapnin shqiptarё sa mundnin. Pastaj i lidhnin sё bashku pёr krahu dhe i qёllonin. Grate i pёdhunonin. Besoj se çdo grua qё binte nё dorёn e sёrbёve, bёhej viktimё e tyre. Pastaj ata i mbyllnin nёpёr shtёpi dhe vendosnin bomba nёpёr mure. Spёrkatnin me vajguri gjith andej dhe i vinin zjarrin. Kur flakёt arrinin dinamitin, shtёpia hidhej nё erё”. (f. 390).
Nё maj te vitit 1913 Fuqitё e mёdha u kёrkuan trupave sёrbe malazeze tё tёrhiqeshin nga Shqipёria Qёndrore dhe Veriore. Sёrbia, me kufi tёrёsisht tokёsorё, nga zёmёrimi qё humbte portat e shkodrёs dhe tё Durrёsit, la pas nje vazhdё shkatёrrimesh gjatё tёrheqjes sё trupave tё saj nga “dritarja e hapur e botёs” aq shumё e dashuruar prej saj. (Sot pas njё shekulli Sali Berisha para gjashtё vjetёve ja fali portin e Shёngjinit Kosovёs, tani e ktheu fjalёn ja fal Sёrbisё. A ka tradhёti mё tё madhe?). Gjatё rrugёs nisen tё plaçkitnin e te digjnin tё gjithё fshatrat qё hasnin. Sёrbёt kryen akte masakrrash tё tmerrshme dhe dhunime grash, fёmijёsh e pleqsh. Shumё familje myslimane nga kёto fshatra, duke pёrfshirё gratё e fёmijёt u masakruan pa pikё mёshire. Nё fshatin e Porçasit, ushtria serbe grumbulloi burrat nё xhami dhe e hodhi nё erё. Nё fshatin e Sulpit 73 shqiptarё pёsuan njё vdekje tё tmerrshme, kurse 57 tё tjerё nga fshati Çolopek u vranё nё mёnyrё tё shёmtuar. Luma njё fshat shqiptar nuk egziston mё. Nuk kanё mbetur veçse kufoma, pluhur dhe hi. Ka fshatra me 100, 150, dhe 200 shtёpi, ku nuk gjёndet mё nё kёmbё njeriu. Njerёzit i mbledhin nё tufa me nga 40-50 vetё dhe pastaj i shpojnё me bajonet deri tek i fundit.
Amerikani B. Peel Willet shkruan: “Ushtria sёrbe prej 60.000 vetёsh shkretoi krahinat e Dibrёs, Strugёs, Liqenit tё Ohrit, dhe Gollobordёs nё Shqipёrinё Qёndrore, si dhe Gashin, Krasniqin dhe Valbonёn. U shkatёrruan 100 fshatra, 12.000 shtёpi u dogjёn dhe u hodhёn nё erё, 8.000 bujq u vranё ose u dogjёn tё gjallё. 125.000 mbetёn pa streh. Tё gjithё bagёtin e rrёmbyen. Autori kishte bёrё 7000 km pjesёrisht nё kёmbё... pashё fshatra tё rrёnuara, refugjatё tё uritur, pashё gra dhe fёmijё qё vdisnin nga uria. (f. 379).
Hallet e Shqipёrisё i kanё burimin nga jashtё dhe jo nga mbrёnda. Sikur Greqia, Sёrbia dhe Mali i Zi ta linin Shqipёrinё nё punё tё vet, ajo do te rronte nё paqe mё veten e saj dhe me botёn. Dёshira e Greqis pёr territore dhe e Sёrbisё pёr njё port detar janё shkaqet e halleve tё Shqipёrisё.
Pas udhёtimit tё tij vёzhgues Houardi arriti nё pёrfundim se: Sёrbia dёshёronte njё port nё Adriatik . Mali i Zi dhe Sёrbia lakmonin njё thelё tё territorit shqiptar. Rruga e vetme qё tё arrinin qellimin e tyre ishte qё ta mbanin Shqipёrinё te mbytur nё gjak.
William Howardsi dhe bashkёpuntori i tij i ngushtё Frederik Linç, formuan Fondin e Ndihmave pёr Shqipёrine nё Nju Jork. Bёnё thirrje popullit amerikan si mё poshtё: “treqind mij burra, gra dhe femij jan pastrehё, tё pangrёnё dhe tё paveshur, janё therur, vrarё, plaçkitur dhe dёbuar nga shtёpitё e tyre, tё cilat janё djegur ose shkatёrruar nga grekёt e sёrbёt ... u munduan tё mblidhnin fonde nё konferenca publike, tё mbajtura anembanё SH. B. A. Ata gjetёn njё anije, tё cilёs i vunё emrin “Albania”, dhe e ngarkuan me ushqimet bazё si drithёra, miell dhe fasule. Duke kaluar oqeanin disa herё. Z. Houard zakonishtё i shoqёronte vetё ushqimet, nё mёnyrё qё tё mbikёqyrte shpёrndarjen e tyre midis nevojtarёve tё mjeruar. Pёr shkak tё shkatёrrimeve tё sёrbёve nё Veri dhe tё grekёve nё Jugё. Pёr dy vjet Houardi e cilёsoi Shqipёrinё “Toka e tmerreve”. Ambasadori amerikan nё Itali shkoi atje pёr vizitё dhe e quajti “Streha e Ferrit.
Teksa pergatitej te nisej me ngarkesen e katert me ushqime, Houardi e pershkroi Shqperine si: Nje vend ku duart kocke e lekure ... nje vend ku njerezit plandosen ne toke nga lodhja, teksa lypin per nje krodhe buke; nje vend ku syte e deshperuara te grave ndjekin me ngulm kalimtarin duarbosh; nje vend ku te qarat e foshnjave meken e meken dhe me ne fund shnderrohen vetem ne ngasherima e hungerima grykore – zhurma te vdekjes se afert. A nuk pyesni perse po shkoj per te katerten here ne kete vend te llahtarshem? Sepse kam qene atje tri here! Sepse, Zoti me ndihmohte, e di se ç’eshte atje!
Edwin Jacques thotw: Sikur oficeri hollandes tw mos kishte bwrw atw gabim fatkeq, nuk do te kishte ndodhur asgje serioze”. Por Koloneli Tomson pranoi famekeqin “Protokoll te Korfuzit”. Sipas autori hollandez Gorrit Goslinga, shtypi grek e perlavderoi sherbimin e madh qe ai kishte bere qarqve shoveniste greke. Ishte pikerisht Tomsoni ai qe kishte hedhur bazat e ketij akti aq fatal per fatet e shtetit te ri shqiptar. Eshte kjo arsyeja qe po ky shtyp, e vajtoi vrasjen e Tomsonit, pas 16 qershori 1914.
Kur Europa dhe Amerika filluan te merreshin me konsiderate per Shqiperine. Plasi “Fuçia e barutit” ne Ballkan, ne gusht te 1914 dhe rrjedhimisht Shqiperia u la ne harrese te plote.
Tani, ne 100 vjetorin e pavaresise. Ish ministri arsimit Luan Memushi, lёshoi Liçencёn pёr çeljen e shkollёs greke 9 vjeçare “Omiros” nё shqip HOMERI- pellazg-shqiptar, qё greku emanipuloj emrin dhe e beri grek. Me paturpёsi , shkolla greke, “mbylli” shkollёn vjeter 9 vjeçare tё Boboshticёs e themeluar me 1916. Mesuesja greke e historise u mёson nje “tё vёrtetё” tё hidhur: “qё toka ku ata u lindёn dhe po rriten ёshtё greke. Verio-Epiri iu bashkua padrejtёsisht shtetit Shqiptar. Banoret grek tё zonёs nuk e pranuan kёtё vendim dhe organizuan grupe ushtarakё dhe luftuan pёr tё siguruar pavarёsin e tyre”. (5).
Nobelisti Korçar i konvertuar nё grek, larguar me dekada dhe me dekada i vdekur dhe me dekada me shtёpi tё prishur nё Korçё. Tani duhet ndёrtuar shtёpia si monument kulture greke nё Korçё. Ndersa shtёpite monument te kultures si e “Naim Frashёri nё Pёrmet dhe Themistokli Germenji nё Korçё”, Ne nje natё u gdhinё tё shkaterruara. Kёsaj i thonё: Antishqiptarizёmi i Janullatosit.
Referenca:
1. Mit’hat Frashёri, “Barbarizmat greke nё Shqipёri” Gazeta “Illyria” 7 prill 1913.
2. Edёin Jacques, “Shqiptaret” bot. 1995, f. 385, 386, 387, 388, 389, 390 dhe 379.
3. Gani Vila, Masakrra e Panaritit, si u fsheh nga historia...”, 10 shtator 1012.
4. Robert Elsie, Gazeta Corriere delle Puglie, Bari XXVI, 21-XII-1913.
5 . Tedi Blushi “Shkolla greke “Mbylli” shkollёn e vjetёr shqipe te Boboshticёs ”, gazeta Shqiptare” 29-5-2007.
Rasim Bebo Addison Çikago shtator 2012.
No comments:
Post a Comment