Mbretëria shqiptare e mbretit Zog e provoi një realitet të tillë. Brenda saj lëvizën dy botë: Ajo që kërkonte t’i vishte vendit dhe shoqërisë një pamje moderne administrative e institucionale, dhe ajo njerëzorja, duke përfshirë të gjitha shtresat e saj të larta e të ulëta, që lëviznin në kahe tradicionale, të diktuara nga e kaluara dhe psikoantropologjia, e cila vazhdonte të mbetej në sisteme të vjetra, të kapërcyera në kohë, por jo në ndërgjegje dhe psikologji. Sistemi mbretëror përdori dhe prodhoi mekanizmin e autoritarizmit. Liria nuk ishte ideal, as e drejtë kushtetuese, megjithëse kishte parlament dhe Kushtetutë, por liria u pengua edhe si kredo morale. Edhe nëse do të shpalosej, liria do të tingëllonte e shurdhër dhe do të endej e verbër. Mjerimi sundonte ngado dhe ekonomia ishte përtokë. Ndërsa vizionet e ndryshme antimbretërore dhe kultura e njerëzve të lirë u stigmatizua e u godit edhe penalisht. Le t’i referohemi një historiani mjaft higjienik e të paanshëm, amerikanit Bernd J. Fischer, në veprën e tij analitike “Mbreti Zog dhe përpjekja për stabilitet në Shqipëri”.
“Normalisht, parlamentit i njihej e drejta të interpelonte çdo ministër ose ta rrëzonte edhe vetë qeverinë, por praktikisht interpelanca të tilla kërkonin më parë miratimin e mbretit.
Si zakonisht, mbreti e ruante për vete të drejtën e emërimit dhe të pushimit të ministrave të Kabinetit, sipas dëshirës. Po kështu, asnjë emërim apo pushim i zyrtarëve të lartë bashkiakë nuk mund të vendosej pa lejen e tij.” (vepra e lartpërmendur, faqe 169, botimi shqip).
Kontrolli mbretëror u rrit edhe ndaj intelektualëve të shkolluar jashtë Shqipërisë, “që nuk ishin me regjimin”. Censura i kaloi kufijtë e periudhës së presidencës (shënim: Ahmet Zogu fillimisht ishte president i vendit. Ai u vetëshpall mbret i shqiptarëve në vitin 1928), duke u bërë më shtrënguese dhe goditëse. “Intelektualët shqiptarë u detyruan të heshtnin nëpërmjet “Ligjit të ashpër Penal mbi Fyerjet Politike”. Ndonëse ky ligj u përdor rrallë, ai ndalonte çdo lloj propagande kundër regjimit, kundër personit të mbretit dhe kundër Kushtetutës, përndryshe, parashikohej dënimi me burgim të përjetshëm ose me vdekje, për të gjithë ata që “organizonin apo merrnin pjesë në komitete të fshehta e antikombëtare, qëllimi i të cilave ishte prishja e rendit ekzistues ose ndryshimi i formës së regjimit, të vendosur prej Asamblesë Kombëtare”.
Për zbatimin e këtij ligji u vendos një censurë e rreptë, e cila parashikonte edhe hapjen e korrespondencës postare. Ja si e portretizon mbretërinë shqiptare Fischer. “Zogu ishte përpjekur shumë t’i jepte pushtetit të tij formën e një demokracie politike të stilit perëndimor, por ishte tepër e vështirë të thyhej tradita shekullore e të shkëputeshe në mënyrë të menjëhershme prej formës qeverisëse së trashëguar. Për më tepër, Zogu kishte mundur të mësonte prej përvojës së tij politike se, përpjekja për futjen e një sistemi politik perëndimor në Shqipëri, pa bërë rregullimet e nevojshme, ishte diçka e rrezikshme. Për rrjedhojë, ai krijoi një monarki lindore-perëndimore, e cila do ta ngërthente pashmangësisht, gjithë problematikën që një bashkim i tillë i panatyrshëm mund të sjellë me vete. Ndonëse vishej me uniformë dhe me kostume perëndimore, Zogu vazhdonte të qeveriste sipas modelit klasik oriental. Në shumë aspekte, Oborri i tij ishte një version në miniaturë i gjithçkaje që kishte parë në rininë e tij në Stamboll: “Kristalizimi i intrigës dhe frikës që shoqërojnë principatat despotike të Orientit”. Nëpërmjet trajtimit të vartësve të tij, Zogu e përforcoi dhe e shtriu më tej këtë atmosferë. Një prej metodave të mbretit ishte vënia e njerëzve dhe interesave të tyre njëri kundër tjetrit. Zogu krijoi një diktaturë personale, në të cilën ai përfaqësonte të vetmen rrugë për sukses për të gjithë ata që dëshironin të bënin karrierë politike. Me qëllim që të siguronte njerëz besnikë, ai përpunoi një metodë që përfshinte hetimin e plotë rreth gjithë veprimtarisë së një individi, familjes dhe miqve të tij.” (Po aty, faqe 171). Nuk është, pra, për t’u habitur përse Shqipëria mbretërore ruante trashëgiminë orientale, ku gëlonte “korrupsioni i pandalshëm” midis nëpunësve shqiptarë, si dhe, në një shkallë të caktuar, ceremonitë mbretërore ekstravagante, që nuk ishin për këllqet ekonomike dhe financiare të Shqipërisë së asaj kohe. “Afërsisht 9% e të ardhurave të shtetit shkonin në arkën e mbretit në formën e rrogës dhe shpërblimeve të ndryshme, shumë që arrinte deri në rreth 3 milionë e gjysmë franga ari në vit”. Një politikë e tillë domosdo që do të sillte deficit të madh buxhetor dhe borxh të madh të jashtëm. Huatë nga Italia, nga njëra anë ushqyen një shprishje të tillë, e nga ana tjetër përgatitën falimentimin e shtetit shqiptar, i cili po i nënshtrohej një kapitullimi që “u firmos” më 7 prill 1939, me pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste. Albanologia angleze Edith Durham e anticipoi këtë përfundim të dhimbshëm dhe tragjik, ndaj ajo e kishte paralajmëruar Faik Konicën, përfaqësuesin e Shqipërisë në SHBA: “Jam e shqetësuar për gjendjen e Shqipërisë. Nuk më pëlqen borxhi i madh, në të cilin ajo ka hyrë ndaj Italisë. Italianët nuk janë njerëz që mund t’u besohet shumë dhe nuk shoh që shqiptarët do të arrijnë t’i ndalojnë ata së pushtuari ndonjë prej porteve të Shqipërisë, në shenjë reprezaljeje për mospagimin e të hollave në kohë prej tyre...”.
Gjendja e rëndë ekonomike, prapambetja sociale, niveli i ulët arsimor, gjendja mizerabël shëndetësore, dhe fakti që shumica dërrmuese e popullsisë qe fshatare, ishin kushtet reale të një drejtimi autoritarist e të një psikologjie nënshtrim-sundimi, gati e pranuar pa kundërshtim nga palët. “Me gjithë ekzistencën e disa pak notave optimiste, tabloja e përgjithshme ekonomike e vendit kishte marrë një kthim drejt keqësimit, qysh prej vitit 1920. Struktura e pashëndetshme ekonomike që ishte ndërtuar kishte filluar pa dyshim t’i jepte rezultatet e saj të dëshpëruara.
Burimet e të ardhurave qeveritare kishin ndryshuar shumë pak dhe Tirana vazhdonte të mbështetej jashtë mase në sistemin arkaik të taksave dhe tarifave doganore. Më tepër se 28% e të ardhurës shtetërore sigurohej vetëm prej segmentit fshatar të shoqërisë shqiptare, 76% e të cilit paguhej vetëm prej fshatarësisë së varfër. Këto taksa ishin konceptuar sipas sistemit fiskal turk dhe konsistonte kryesisht në taksën mbi kafshët bujqësore dhe sistemit të së dhjetës, i cili kërkonte ndaj fshatarëve ta magazinonin prodhimin e tyre dhe të prisnin deri sa të vinin tagrambledhësit e qeverisë për të marrë pjesën e tyre. Përafërsisht 59% e të ardhurave shtetërore nxirreshin ende prej tarifave doganore, të cilat ishin ndërtuar në mënyrë të tillë që të mos e inkurajonin biznesin, por mundësisht të linin në arkën e qeverisë sa më tepër të ardhura që të ishte e mundur. Taksat doganore, jashtëzakonisht të rënda mbi produktet ushqimore, nuk çuan në ngritjen e prodhimit të brendshëm. Pasoja e kësaj ishte se gjendja e njerëzve të thjeshtë u bë edhe më e vështirë.” (Libri Fischerit faqe 178-179). Varfëria, mungesa e ekonomisë funksionale me prodhim vendës, si dhe prona e munguar individuale janë strukturat antropo-social-ekonomike që krijojnë dhe mbajnë sistemet autoritare nënpushtetore dhe autoritariste-pushtetore, qoftë me drejtim personal, qoftë me grumbullim kompetencash në një dorë, edhe në ato raste kur sistemi politik nuk është diktatorial nga forma. Ashpërsimi i kontradiktave në një shoqëri pjell sistemet autoritariste dhe pushtetet personale. Personalizimi i institucioneve është forma më e kudogjendur në rrethana të tilla. “Në një memorandum të Lidhjes së Kombeve, që i referohej buxhetit shqiptar të viteve 1925-1931, thuhet se gjatë kësaj periudhe ai ishte mbyllur me një deficit prej tre milionë frangash ari për çdo vit, për shkak se qeveria shqiptare bënte një vlerësim tepër optimist të shpenzimeve të veta, të sasisë së parasë së siguruar prej mbledhjes së të prapambeturave dhe pagesave që figuronin në dëftesat e ndryshme”.
Mbreti Zog ishte i vetëdijshëm dhe e njihte gjendjen e prapambetjes së trashëguar. Është me interes të shohim se çfarë i deklaroi ai E. Ashmed-Barlett të gazetës “Daily Telegraf” të Londrës, në intervistën dhënë në tetor të vitit 1928. Ja si deklaronte Zogu: “Ne jemi shekuj të tërë mbrapa pjesës tjetër të Europës së qytetëruar. Njerëzit nuk janë në gjendje as të shkruajnë, as të lexojnë; ata u binden shumë pak ligjeve të shkruara; gjakmarrja vazhdon të jetë e përhapur në shumë krahina të vendit. Unë jam i vendosur ta civilizoj popullin tim dhe ta fus atë sa më shumë në rrugën e mësimit të zakoneve dhe mënyrës së jetesës perëndimore”.
Le të vigjilojmë mbi këtë formulim. Të bie në sy prapambetja e trashëguar, por mosbindja ndaj ligjeve është tipari i vjetër i dyzimit dhe të vepruarit brenda guaskës së konvertimit. Kur masa njerëzore është e tillë, e mbetur pas dhe e pazhvilluar, si ka mundësi që legjislacioni apo mekanizmat e tjera, që sendërtojnë nivele kulturore të përparuara, të patakuara në atë realitet antropologjik, të bëhen pjesë reale dhe e qenësishme e këtij antropogenisocial? Psikologjikisht, njeriu është i dyzuar edhe për një arsye tjetër, pasi legjislacioni i avancuar edukon për të ardhmen dhe ndihmon duke shtrënguar prodhimin e një edukate për brezat e rinj, por ai nuk mund të zgjidhë problematikën konkrete, e cila, si realitet ekonomiko-kulturor dhe si ndërtim antropologjik, por edhe si moral i gjithëpranuar është tipik i sistemit që është lënë pas, por ende nuk është kapërcyer. Kuptimi antropologjik për shoqërinë i takon vërtet së kaluarës, por ajo është e pranishme në ndërgjegjen individuale dhe kolektive të shumicës së popullsisë. Kjo masë dërrmuese vendos raporte të tjera brenda vetes, të cilat e sfidojnë shtetin dhe autoritetet që burojnë prej tij. Ky realitet sjell posedimin, i cili shprehet në “të drejtën e padrejtë” të sovranit, që premton sjelljen e ndryshimit pa llogaritur futjen nën kontroll të sovraniteteve të humbura e të pavlerësuara në shoqëri. Zogu flet në këtë intervistë me shprehjet “populli im” dhe “jam i vendosur të civilizoj popullin tim”. Më qartë nuk ka se si të shpërfaqet autoritarizmi ekstrem.
Qytetërimin ai e lidh me përkushtimin e tij, dhe jo të tërë sistemit institucional të kohës.
Është kjo arsyeja që premtimet për rregullimin e kodeve juridike, angazhimi për reformat sociale për të sjellë në vend zakone të reja perëndimore, përbetimi për ndryshimin e tablosë ekonomike të vendit, me bosht reformën agrare, si dhe vendosmëria për zhvillimin e arsimit dhe kulturës, të shprehur nga Zogu në ditën e hapjes së Parlamentit, siç tregoi koha, ishin vetëm vizatimi i gjendjes së njohur dhe dëshirës për ndryshim. Angazhimi personal ishte i vetëparagjykuar që në krye të dështonte, sepse një njeri nuk mund të mbushte gropën historike shekullore; ashtu siç i deklaroi ministrit të tij fuqiplotë në Londër, “Shqipëria duhej të përmbyste një tendencë të gjatë 1000-vjeçare mungese zhvillimi”. Ky realitet ishte aq i ngurtë dhe prapatërheqës saqë edhe vetë mbreti, jo vetëm që nuk shkoi dot përpara, por u njësua me realitetin dhe u konvertua tek ai, duke mos arritur që edhe formulimet ligjore apo kodet e kopjuara apo të adaptuara nga Perëndimi të bëheshin pjesë e realitetit shqiptar, si ndërgjegje e shoqërisë dhe e institucioneve.
Reforma agrare e fillimvitit 1930, e konsultuar nga profesori italian Lorenzoni, e që kaloi në Parlament në prill të 1930-ës, e cila kishte në thelb shpronësimin e disa familjeve të pasura dhe shitjen e një të tretës së saj fshatarëve, të cilët do t’i paguanin 20 franga ari për hektar, në dhjetë këste vjetore, përmes Bankës Bujqësore që do të ngrihej për këtë qëllim, nuk dha rezultat.
“Fatkeqësisht, pjesa më e madhe e saj mbeti në letër ose dështoi tërësisht. Arsyeja kryesore e dështimit ishte se shqiptarët, madje vetë Zogu, tepër të lidhur me traditat e lashta shekullore, e kishin të vështirë për të asimiluar me lehtësi idetë e reja të huaja. Ashtu sikurse kishte ndodhur edhe me reformat e tjera në planin politik, ligjet e huajtura prej Zvicrës, Italisë, Francës dhe Gjermanisë e të zbatuara me nxitim nuk po arrinin të harmonizoheshin me psikologjinë e një populli me ide dhe qëndrime që rridhnin prej botëkuptimit dhe bashkëjetesës së gjatë me Turqinë.” (Libri i Fischerit, faqe 188). Ky lloj autoritarizmi, me anë të afishimit të ideve të përparuara, kur ato nuk janë produkt i ndërgjegjes së antropologjisë vendore, por përfundime të kohës-sistem-shoqëror të vendeve të tjera, edhe nëse do të imponoheshin me dhunë nuk do të zinin dot vend.
Kurimi i gjendjes do të duhej të zgjidhte çështjen themelore, raportin antropologji-sisteme të munguara. Çdo nxitim në kohë dhe përpjekje për kapërcime të shpejta është aventurë e dështuar. E keqja shkon më tej, sepse edhe kur sistemi prezent largohet nga skena historike, si edhe ndodhi me mbretërinë në Shqipëri, sistemi që vjen pas tij do ta përcaktojë fizionominë jo nga dëshira e atyre që e drejtojnë, (pavarësisht se një përpjekje e tillë nuk mungoi), por nga problematika historike e grumbulluar, antropopsikologjia tradicionale dhe niveli kulturor në masën e gjerë njerëzore.
Mbi këtë kusht duhet ngritur skema e arsyetimit dhe e gjykimit për sistemin komunist të pas 1944-ës. Gjithsesi, ka rëndësi të konturohet se cili ka qenë raporti i sistemit mbretëror me globalizmin e kohës. Me lidhjen e kombeve kishte raporte institucionale dhe pushteti i këtij autoriteti njihej e zbatohej deri diku. Në lidhje me globalizmin religjioz, mbretit Zog do të duhet t’i njihen disa kontribute. Megjithëse i fesë myslimane, ai nuk e trajtoi vendin si një shoqëri e besimit mysliman, aq më tepër, e konceptimit të saj si themel të shoqërisë civile dhe asaj shtetërore-administrative. Nuk pati prej tij as më të voglën përpjekje për rreshtim me botën islame të kohës apo shtetet e mëdha islamike. Gjithashtu, mbretit Zog i mbeti përgjegjësia e shpënies deri në finalizim të procesit të nisur që nga Fan Noli për ngritjen e Autoqefalisë së Kishës Ortodokse shqiptare. E gjithë kjo ndërmarrje u konceptua nga mbreti Zog si pjesë e planit të tij për modernizimin e vendit, duke krijuar një ndërgjegje kombëtare. Myslimanët ishin shkëputur nga influencat jashtë vendit qysh në vitin 1923. Monarku kërkonte ta realizonte këtë edhe me besimin ortodoks, nisur nga fakti se 20% e popullsisë shqiptare ishte e këtij besimi.
“Mbreti arriti në përfundimin se, ishte me të vërtetë një gjë e çuditshme që kaq shumë prej shtetasve të tij të vazhdonin t’i qëndronin besnikë një organizate jashtëkombëtare, domethënë Patrikanës Ekumenike të Stambollit. Ndaj Zogu iu përvesh punës për krijimin e një Kishe Autoqefale Ortodokse shqiptare”. Procesi kishte filluar nga Fan Noli që në vitin 1921, i cili kishte luajtur një rol kryesor në krijimin e Kishës Ortodokse mes emigrantëve shqiptarë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Nisi kështu një fushatë ndërgjegjësimi te besimtarët, që kulmoi në shtator të vitit 1922 me thirrjen nga qeveria në Berat të një kongresi që do të merrej me problemin e autoqefalisë, si pjesë e sovranitetit të vendit.
“Kongresi, në të cilin asistuan delegatë të ndryshëm, të zgjedhur sipas një rregulli jo të caktuar, shpalli Autoqefalin e Kishës Ortodokse shqiptare, caktoi përdorimin e gjuhës shqipe në vend të greqishtes si gjuhë liturgjike dhe formoi një këshill të kryesuar prej Vasil Markos, një prej ndihmësve të Nolit, me detyrën e kontrollit të kësaj Kishe, si edhe emërimit të peshkopëve për krijimin e një sinodi shqiptar. Kongresi i bëri gjithashtu thirrje patriarkut të Stambollit të legalizonte aktin e shkëputjes”. Misioni i dërguar në Stamboll dështoi në diskutimin me patriarkun dhe nuk e bindi Fanarin që ta njihte Autoqefalin. Në vitin 1926, kur Zogu ishte ende president i vendit, e kishte rihapur këtë çështje, por pa ndonjë rezultat pozitiv konkret. Zogu nuk u tremb dhe nuk u tërhoq, pasi ishte i bindur se qëndrimi refraktar i patriarkut të Stambollit ishte produkt jo fetar, dhe as thjesht liturgjik, por qëndrim i pozicionuar si “një instrument i propagandës greke”, që përpiqej ta pengonte këtë pavarësi të kishës ortodokse në Shqipëri, me qëllim që të siguronte “supremacinë e ndikimit grek”. Në vitin 1929, në vilën e tij mbreti Zog organizoi një takim, i cili synonte organizimin e një Sinodi shqiptar. Procesi ka qenë i vështirë me ecje dhe ngecje, me insinuata të fqinjëve dhe me denigrime personash me rasën e fesë të stigmatizuar, jo rrallëherë të lidhura edhe me faktin se “të gjithë peshkopët, nëpërmjet të cilëve Zogu mund të realizonte qëllimin e tij, ishin njerëz me karakter të diskutueshëm”. Peshkopi Visarion Xhuvani dhe jeta e tij jo fort e moralshme u bë “molla e sherrit”, sikur çështja e autoqefalisë të ishte problem individësh joadekuatë, dhe jo problem i sovranitetit kombëtar të vendit.
“Grindja midis shqiptarëve dhe Stambollit vazhdoi e pazgjidhur deri në vitin 1937, kur Zogu e liroi prej detyrës së tij peshkopin Visarion Xhuvani, për shkak se ky i fundit vazhdonte të bënte një jetë të shthurur. Për zëvendësimin e tij Zogu mundi të gjente njëfarë peshkopi të quajtur Kristofor Kisi, i cili kishte qenë peshkop, por që nuk e kishte ushtruar këtë detyrë, për mungesë dioqeze. Si rrjedhojë e emërimit të Kisit, si dhe pas zëvendësimit të peshkopëve të tjerë prej kandidatësh më të pranueshëm, më në fund Patrikana u detyrua ta pranonte Kishën Ortodokse shqiptare, si një kishë autoqefale, më 13 prill 1937. Zogu ia kishte arritur qëllimit”. Autoqefalia e kishës ortodokse është një nga realizimet më të rëndësishme të gjysmës së parë të shekullit XX. Shoqëria shqiptare dhe antropologjia religjioze e saj siguruan më së fundi një institucionalizim kombëtar të fesë ortodokse, jo thjesht për besimtarët dhe komunikimin liturgjik, por, përpos këtij realiteti, vunë një tjetër gur themeli në pavarësinë kombëtare të vendit, si dhe siguruan një edukim fetar në gjuhën kombëtare. Bashkëjetesa fetare dhe toleranca fetare mes besimeve nuk mund të realizohet, nëse besimet flasin gjuhë të ndryshme nga ajo kombëtare. Një varësi e tillë nga liturgjia në gjuhë të huaja, si p.sh. arabe ose turke për myslimanët, greke për ortodoksët apo latine për katolikët, do të dëmtonin jo vetëm ndërgjegjen fetare, e cila do të vinte si e përçudnuar, por për këtë shkak edhe ndërgjegjja civile apo forma të tjera të saj brenda individit apo antroporeligjionit, do të ndodheshin pabesisht në një mospërputhje dhe mungesë koherence në vetëdijen e njerëzve. Morali fetar dhe ai civil do t’i flisnin njëri-tjetrit në gjuhë të huaja, ndërsa qëndrimi ndaj shtetit dhe shoqërisë do të konfuzohej; gjithë kjo në varësi të autoritetit primoradial te njerëz pa ndonjë nivel kulturor të dogmës fetare. Karakteri laik i shtetit do të ishte i cenuar rëndë, ndërsa homogjeniteti kulturor do të ishte i penguar për shkak të mungesës së një elementi bartës dhe transmetues të kulturës, që është gjuhë kombëtare. Periudha e mbretërisë ka meritë se, me veprime konkrete ndaloi shenjat dhe marrëdhënie të tipit fondamental islamik, duke i mëshuar formës tradicionale të ushtrimit të besimit dhe trajtimit liberal të tij në aspektin social, familjar dhe moral. Në historiografi përmendet vizita që bënë “në zonën më veriore të vendit, përfshi edhe qytetin e Shkodrës” tri motrat e pamartuara të mbretit, të cilat ishin myslimane. Princeshat Myzejen, Ruhije dhe Mexhide u shfaqën atje me veshje moderne perëndimore. Akti duket si i thjeshtë, gati në trajtën e një snobizmi prej ruajalizmi provincial. Por, po ta vëmë ngjarjen në rrethanat e kohës dhe ta ndriçojmë në dekorin e nivelit arsimor e të ndërgjegjes fetare të antropologjisë së trevës, kuptohet se kemi të bëjmë me kurajën e një surealizmi gati të një teatri njerëzor absurd. Prova ishte me rrezik, sepse ajo parapriu një aksion të suksesshëm të mbretit Zog për të mënjanuar veshjet aziatike myslimane, që kishin të bënin me mbulimin e vajzave dhe të grave. Në kuptimin antroporeligjioz, Zogu është i pari që konfrontoi problemin shumë të rëndësishëm e të debatueshëm edhe sot, “mysliman nga besimi, por europian nga përkatësia”. Civilizimi perëndimor ishte ideali dhe vokacioni fokal i mbretit Zog, krejt në të kundër me sundimet sulltanore apo mbretërore të vendeve me popullsi myslimane apo me shumicë të tillë. Shteti ishte vërtet autoritarist, ishte laik dhe i drejtuar nga kode e legjislacion jofetar, por civil laik, për më tepër, i marrë nga legjislacioni i përparuar europian. Veprimet u realizuan në bashkëpunim edhe me klerin e institucionet e tij, çka bind se feja dhe shteti ishin të ndara, por shoqëria antropologjike, si masë njerëzore fillimisht dhe në të gjithë ekzistencën dhe aktivitetin e saj, ishte civile. Besimi ishte i lirë dhe individual, por si marrëdhënie nuk mund të krijonte “individin e dyzuar mutativ religjiozocivil të paidentifikuar”.
Edhe i mbuluar kokë e këmbë, edhe i lirë si qytetar i një shoqërie laike nuk mund të ekzistonte. Marrëdhëniet fetare në këtë rast do të kundërviheshin me karakterin laik të shoqërisë.
“...Mbreti mori masa edhe më kuptimplote se sa thjesht ato që krijuan entuziazmin e popullit. Ai u kujdesua që në këtë aksion të siguronte edhe mbështetjen e klerit. U organizua thirrja e një këshilli mysliman, i cili aprovoi një raport të paraqitur prej kryetarit të Komunitetit Islamik të Shqipërisë, ku pohohej se ligji islamik nuk u kërkonte grave ta mbulonin fytyrën apo kokën. Gjithashtu, ai shpalli edhe nevojën e pjesëmarrjes së grave në të gjitha veprimtaritë shoqërore...”.
Merita e pranimit të kësaj mase prej popullit shqiptar në këtë kohë i përket Zogut, pasi ai që më parë kishte mundur të përgatiste themelet që bënin të mundur marrjen e një vendimi të tillë, ndonëse nuk shkoi më larg. Ai kërkoi heqjen e perçes, duke ua lënë grave të drejtën që të vazhdonin ta ruanin veshjen e mëparshme, duke përfshirë këtu edhe shaminë e kokës. Autoritet mjaftoheshin edhe me zbulimin, qoftë të vogël të një pjese të fytyrës.” (B Fischer, po aty, 263,264). Veprimi më sfidues, edhe për kohën tonë, jo më për atë periudhë, ishte martesa e mbretit Zog. Ai nuk mund të pranohej si monark nga Lidhja Mbretërore Europiane, nëse nuk martohej dhe nuk linte trashëgimtar, për ta shndërruar mbretërimin të trashëgueshëm.
Ahmet Zogolli (kështu quhej, Zogu e bëri më vonë, për t’u treguar një mbret modern i tipit perëndimor) ishte i besimit mysliman, i vetmi mbret në Europë i këtij besimi. Sigurisht, kjo nuk ishte një gjë e vogël dhe lehtësish e gëlltitshme nga ambienti europian ruajalist dhe civilizimi perëndimor. Por mbreti Zog sfidoi. Ai, mbas shumë përpjekjesh gjatë viteve ’30-të, u martua në prill 1938 me një konteshë hungareze të besimit katolik, e cila kishte gjak mbretëror që nga stërgjyshërit e saj dhe edukim tipik europian. Ajo kishte qëndruar në Zvicër dhe më tej në Francë, ku kishte studiuar në shkollën “Mouton”. Geraldina Appony ishte shumë e bukur dhe njihej si “Trëndafili i bardhë i Hungarisë”. Por edhe mbreti Zog mbahej mirë dhe qe goxha në formë kur u takua me të. Ata u dashuruan që në takimin e parë dhe fejesa u shpall zyrtarisht më 31 janar 1938, si dhe u prit kudo mirë. “Madje, reagim të mirë patën edhe Shkodra dhe bektashinjtë. Krosi, i cili shërbente akoma si zëdhënës jozyrtar, që mbante lidhje me bajraktarët e fiseve të Veriut, ishte shumë i kënaqur. Qëndrimi i tij tregonte se prej klaneve nuk pritej kurrfarë kundërshtimi. Natyrisht, ky lajm e kënaqi pa masë komunitetin ortodoks shqiptar, për faktin se më në fund vendi do të kishte një mbretëreshë të krishterë”.
Përtej ngjarjes, si krijimi i një çifti mbretëror miks, në kuptimin fetar, do të duhet të shohim hapin emancipues të vendit në atë kohë, por edhe në kuptimin se edhe sot veprime të tilla nuk janë të lehta. Përplasja e qytetërimeve të sotme me ngjyrimin e tyre fetar ka treguar se një tolerancë e tillë civile mungon jo vetëm tek individë apo masa antropologjike, por edhe te subjekte institucionale politikëbërëse, si në Azinë arabo-myslimane apo thjesht islamike ashtu edhe në Europën protestanto-katolike. Edhe Geraldina sfidoi. Si “një vajzë e edukuar mirë dhe mjaft e aftë në pikëpamje gjuhësore, duke arritur brenda pak muajsh të mësonte gjuhën shqipe, diçka që e bëri atë edhe më të dashur për shqiptarët”. Martesa theu tabutë e kohës dhe intrigat, gjithashtu; këto të fundit lidheshin me përpjekjet e italianëve për të mos e lejuar. Megjithatë, “...martesa u prit kudo mirë dhe, me këtë rast u dërguan dhurata të shumta. Admirali Hordhy i Hungarisë dërgoi një karrocë me pajisje hungareze, si dhe dy kuaj race ngjyrë hiri, të shoqëruar me një karrocier hungarez, i cili qëndroi në Shqipëri, si pjesë e grupit të shërbimit të Geraldinës. Turqit dërguan sixhade, francezët porcelane dhe kancelari, Hitleri dërgoi një “Mercedes”. (Shënim: Zogu makinën “Mercedes”, peshqesh të Hitlerit, kur ajo i mbërriti në Angli, ku ai qëndroi gjatë luftës, ia fali Kryqit të Kuq Anglez). Italianët u treguan më bujarë se të gjithë, duke i premtuar çiftit mbretëror një jaht”. Italianët, edhe pas martesës vijonin të ngacmonin edhe në shtyp në lidhje me “praktikën dhe doktrinën e Kishës, lidhur me martesat e përziera”. Kisha katolike i konsideronte të padëshirueshme, por ato mund të kryheshin, me kusht që për to të mos kryhej asnjë ceremoni fetare, veç asaj katolike, dhe që të gjithë fëmijët e lindur prej tyre “të rriteshin në fenë katolike”.
Zogu ishte një individ jo shumë fetar dhe prirej për kompromise, duke bërë lëshime, por çështja e edukimit të fëmijëve e vinte ndesh me opinionin, pasi gati 70% e popullsisë ishte myslimane, si dhe duhej mbajtur parasysh se mbretëria ishte e trashëgueshme. Çifti pati një fëmijë në fillim të prillit 1939, fare pak ditë para pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste. Bile, mbretëresha e la lehonë Shqipërinë, në një udhëtim që gati i kushtoi jetën. Djali që lindi u quajt Leka i Parë, emër ky i përdorur gjerësisht në Shqipëri, si në Veri, edhe në Jug. Emri duket të jetë shkurtim i emrit Aleksandër, që vinte, si jehonë në kohë, e emrit të Aleksandërit të Madh.
“Vatikani nuk pranoi ta njihte martesën dhe e vuri në dijeni Geraldinën se ajo po jetonte në gjendjen e një bashkëjetese të paligjshme, ndaj edhe për këtë arsye do t’i refuzohej kungimi.
Mbretëresha mundi ta ujdiste këtë problem vetëm pas pesë vjetësh. Ishte kryer në këtë mënyrë edhe një hap tjetër drejt modernizimit perëndimor dhe stabilitetit politik të Shqipërisë”.
Orientimi nga aristokracitë perëndimore dhe krijimi i një dinastie të tipit perëndimor, jo vetëm që e rriti prestigjin e mbretit, por krijoi, qoftë edhe për pak kohë, atmosferën e të jetuarit lirshëm.
Udhëtimet nëpër Shqipëri të çiftit mbretëror u pritën shumë mirë, me entuziazëm dhe dashuri nga masa e gjerë e njerëzve. Nuk ishte e thënë që ky lloj stabiliteti në frenimin e rënies, që presonte me kahe nga një lloj ndryshimi pozitiv, të vijonte, sepse në fillim të Luftës së Dytë Botërore Italia fashiste e pushtoi Shqipërinë. “Në rast se ai do të kishte qëndruar në Shqipëri, për të udhëhequr popullin e tij gjatë luftës botërore, sot Zogu do të kujtohej nën një dritë më pozitive; pra, kontributi i Zogut është i një rëndësie shumë të madhe. Ata që e zëvendësuan atë si sundimtarë të Shqipërisë, duke përfunduar ndërtimin e një shteti kombëtar modern, gjetën pas tij një terren shumë më të thjeshtë, si rezultat i krijimit të ndjenjës nacionale, për të cilën merita i përket Ahmet Zogut”. Me pak fjalë, Zogu realizoi në Shqipëri kalimin nga antropologjia fisnore në antropologji administrative. Vetëm ky transformim e bën periudhën mbretërore shumë me vlerë dhe unikale në historinë tonë kombëtare. Kahu europian i mbretërisë është i qartë: Modeli administrativ i zgjedhur ishte i kontinentit të vjetër dhe në mozaikun e tij preferenca ndaj atij austriak ishte mjaft e dallueshme. Mbreti Zog fliste turqisht, e cila lidhej me vitet e hershme të jetës së tij të shpenzuara në Turqi; por ai fliste shumë mirë edhe gjermanisht, e mësuar në Austri, ku kaloi vitet e një moshe adulte, të cilat ngjizën tek ai kulturën e këtij vendi. Duhet të mbahet në vëmendje që administrata austriake kishte qenë, për shekuj, nga më të organizuarat dhe seriozet. Zgjedhja ishte historike dhe preferenciale intelektuale. Administrata e periudhës së mbretërisë vuri rregull, kushtin që ligji të njihej dhe respektohej. Është fakt i pamohueshëm se ai model, si dhe shumë nga praktikat e tij u ruajtën e u përdorën në dekadat e para të periudhës komuniste. Antropologjia në këtë periudhë takoi shtetin si mekanizëm kombëtar dhe mori përshtypjen e fitoi bindjen e rëndësishme se shteti vë rregull, kundër të cilit nuk mund të dalësh, sepse të pret ndëshkimi. Struktura antropologjike ishte kundratherëse. Kishte të pasur injorantë dhe të varfër analfabetë! Një realitet i tillë ishte inercia antropologjike e historisë së shkuar të vendit, e cila nuk mund të kurohej në rreth 15 vite mbretëri, megjithëse u bënë përpjekje për t’u orientuar drejt modelit perëndimor.
No comments:
Post a Comment