Kryevepra poetike e Bilal Xhaferrit

Balada çame 

 Esse nga Prof. Dr. Resmi Osmani

Bilal Xhaferri (1935-1986), shkrimtar disident çam, që për ti shpëtuar burgimit, u detyrua të lerë atdheun në vjeshtën e vitit 1969, për të mbrritur në SHBA1. Përveçse prozator, romancier e tregimtar, ishte edhe poet me ndjeshmëri të lartë. Mjeshtër i rrallë i fjalës, që shkroi poezi të frymëzuara, të bukura artistikisht, me gjuhë të zgjedhur dhe finesë, që përçojnë te lexuesi përveç kënaqësisë estetike edhe botën e gjerë shpirtërore mendimin e thellë, brengat, trishtimin, filozofinë dhe humanizmin, dashurinë për vendin dhe njerëzit. Poezitë e tij, me forcën dhe bukurinë e brendshme që kanë, mesazhin që përcjellin, stilin, figurat, metaforat, simbolikën, bëhen pjesë e pashlyeshme e kujtesës, të nxisin përfytyrimin, fantazinë, të bëjnë të mendosh, të meditosh, të ëndërrosh dhe të reflektosh. Vjershat dhe krijimtarinë tjetër, i ka shkruar në vitet 60-të të shekullit të shkuar, në një periudhë kohore të shkurtër, dhe i ka botuar në gazetat dhe revistat e kohës. Romani “Krasta Kraus”,një vepër nga më të arrirat, nuk u lejua të botohej, ndërsa vëllimi i vjershave “Lirishta e Kuqe”, u kthye në karton. Për afro tridhjetë vjet, poezitë bashkë me gjithë krijimtarinë e tij, mbetën të ndaluara dhe u lanë në harresë. Për këtë shkak, Xhaferri mbeti pak i njohur nga lexuesit. Poezitë i janë përmbledhur pas vdekjes, në vëllimin “Eja trishtim” botim i Rilindjes, Prishtinë 1995 dhe tani së fundi në përmbledhjen e plotë të veprave të tij, në Tiranë.


Në një shqyrtim tërësor, poezitë e tij janë më e mirë njera se tjetra, si një diademë, ku çdonjera shndrit me një dritë lbyrëse si një diamant, por guri më i çëmuar i kurorës është “Balada çame”. Edhe sikur kjo baladë të ishte i vetmi krijim i poetit, ai do të hynte në panteonin e poezisë më të mirë shqipe.

* * *

Balada çame,u botua së pari në vitin 1966 në faqen letrare të gazetës “Zëri i Rinisë”. Redaktorit të kësaj faqeje, shkrimtarit të mirënjohur Vath Koreshi, aq shumë i pëlqeu sa e mësoi përmendsh dhe ja u deklamonte shokëve duke ecejakur nëpër korridorin e redaksisë. Në këtë kohë, poeti, ishte tridhjet e një vjeç. Nga ndodhja e tragjedisë çame, kishin kaluar njëzet e dy vjet. Goxha vite. Atëhere, kur ndodhën ngjarjet e kobshme(1944-45), poeti ishte një fëmijë nënëtë vjeçar, por në kujtesën e tij kishin mbetur të gjalla e të pashlyera pamjet e eksodit biblik dhe varganet e muhaxhirëve që linin vendin e tyre. Ato pamje dhe kujtimi i masakrave çnjerëzore të gjenocidit për dëbimin e çamëve nga trojet stërgjyshore, për të dhe çamët, u bënë pjesë e botës së tyre shpirtërore. Por për të si çam, shqiptar e poet, humbja e Çamërisë ishte edhe një tragjedi personale, por njëkohësisht edhe tragjedi e bashkësisë dhe etnosit.

Për poetin, Çamëria ishte dashuria fatkeqe, dashuri e dheut mëmë të humbur, e cila nuk rreshti asnjëherë. Ishte dhembja e shpirtit e pafashitur në kohë, brenga që i trishtonte jetën dhe ëndërrat e neteve të paqeta. Emrin e saj e kishte të ndryrë në zemër si një talisman. Aroma e saj, jetonte në subkoshiencë si kujtim i pavdirë i fëminisë, që nuk iu shqit gjithë jetën. Prandaj për Çamërinë dhe etninë, për të ngjizur poezitë e tij, ai shkriu arin e shpirtit në vargjet e tij më të mira. Ishte ky një detyrim i birit për nënën, një devocion moral e atdhetar, por edhe një mënyrë për të shprehur emocionet dhe ndjenjat që i merrnin frymën. Ishin këto ndijime e përjetime, që ushqyen frymëzimin për të shkruar katër poezi për Çamërinë, ndër to edhe baladën e famshme, e cila është kryevepra e poezisë së tij. Ajo është lirika më e mirë e Xhaferrit, bile, është një nga lirikat më të mira të letërsisë shqipe2. Balada, ka një dramacitet të brendshëm, të njësojtë,por më të fuqishme se drama që ka teksti si piknisje, që është tragjedia çame e humbjes së atdheut. Është kënga elegjiake e humbjes, një klithje drithëruese e shpirtit të poetit. Për ta shprehur më fuqishëm idenë e tij, poeti ka futur një risi, duke ndërthurur baladën me elementët e elegjisë.

Balada është e ndërtuar me njëzet e tre vargje, por ajo është një masë e rëndë dhe e ngjeshur si superyjet, një univers poetik, ku pesha specifike e fjalës në varg, është si gur themeli. Ato lidhen me hallka të arta dhe kanë shkëlqim diamanti edhe kur janë me ngjyrime te errëta. Kësisoj ato rrëfejnë gjithë zezonën rrëqethëse e të tmerrshme të tragjedisë çame. Balada fillon me vargje madhështore,me përmasa qiellore:

Ylberi si një përshëndetje e përlotur lamtumire
U zhduk matanë largësive.
Mbi kreshtat e flakëve,
Nëpër shi......

Është një përjetim apokaliptik në sfondin qiellor ku, në katër vargje sintezë, përzihen në një dinamikë të pazakontë të tre elementet: zjarri, uji, qielli. Ylberi, si një shfaqie eterike, piktakimi i dritës me ujin, që simbolizon bukurinë e çamërisë, por edhe dhimbjen e saj, i përlotur, ngrihet mbi kreshtat e flakëve shkatërruese dhe shiun si një lejtmotiv i trishtimit dhe dhimbjes njerëzore, me nje përshëndetje të dhimbshme lamtumire për atë që ngjet nën harkun e tij, për njerëzit e saj, dhe zhduket larg , për të mos parë mynxyrën, matanë largësive. Lamtumira e vargut të parë, tregon se krahina u humb pa kthim. Humbja është që në krye të herës. Pas këtyre vargjeve, jepet kumti lakonik dhe i kobshëm që shihet nga përjetimi i dhimbshëm i pamjes, me sytë e mendjes së poetit:

Matanë largësive u zhduk e përflakur Çamëria
Dhe të gjitha rrugët tona të shpien në veri.

Jugu i atdheut, i përfshirë nga flakët u humb.Mbeti, ashtu i masakruar matanë largësive, jashtë trojeve të dheut amë. Përsëritja dy herë e fjalëve matanë largësive rrëfen për një humbje pa kthim. Etnia humbet trojet dhe tkurret. Çamët, të vrarë, të masakruar, të shpronësuar, marrin arratinë, drejtohen për në veri, në Shqipëri. Pas këtyre dy vargjeve kontestues e disi deklarativë, vjen shpërthimi emocional:

Ulërin era e Mesdheut mbi trojet e lashta epirote,
mbi të shtrenjtat ton troje stërgjyshore.
Në kullotat e braktisura kullosin rrufetë.
Ullishtat e pavjelura gjëmojnë si dallgë nëpër bregore.
Dhe kudo toka çame,
Mbuluar nga retë,
Rënkon e mbytur në gjak e në lot,
E mbetur shkretë,
Pa zot.

Ulërima e erës, rrufetë që “kullosin” në kullotat e braktisura, retë e zymta që mbulojnë tokën e mbytur në gjak e në lot, janë pamje rrëqethëse, si në një kataklizmë, një paralelizëm i egërsisë së forcave natyrore me egërsinë e të keqes njerëzore, që shfaqen në tokën e lashtë epirote. Këtu, bashkëkohësia, ajo që po ndodh dhe lashtësia jepen si e drejta historike që ndeshet me padrejtësinë. Në vargjet e mësipërme me metaforat e fuqishme, rrëfehet se toka çame është kthyer në banjë gjaku, e mbytur në gjak e lot, ka mbetur e shkretë e pazot, pa jetë, pa mbrojtje. Fjala e shkretë, është fataliteti i braktisjes tmerruese të vendit. Por përse gjithë kjo gjëmë kolektive?
Na e tregojnë drejtimin plumbat, që fërshëllejnë në errësirë.

Na e ndriçojnë rrugën flakët
Që gjithë tokën e kanë përpirë.....

Shkaktarët e kësaj tragjedie të rëndë nuk etiketohen, mbi ta nuk vihet gjishti, nuk flitet për lukuntë e dala nga shpellat barbare shovene. Janë ata, dora që shkreh armët prej nga dalin plumbat vrastarë që vërshëllejnë në errësirë, është dora e tyre që mban urën e ndezur të zjarrit, flakët e të cilit kanë përpirë gjithë tokën. Janë grekët. Poeti nuk e thotë por të gjithë e dinë. Më në fund ja dhe mbyllja e baladës:

Pas shpinave tona
Përplas tufani dyert e shkallmuara të shtëpive
Dhe rrugët zgjaten e zgjaten në veri.
Ne, popull muhaxhir, ecim nëpër shi.....
Lamtumirë Çamëri!

Dyert e shkallmuara simbolizojnë shkatrrimin e shtëpive, të jetës ndenjëse të banorëve autoktonë, shtëpi të shkatrruara, pa njerëz, pa frymë, pa jetë, të braktisura, të mbetura shkretë. Të tilla janë edhe sot e kësaj dite: rrënoja të vithisura, në një peizazh të trishtuar, gri, të vulosura me damkën barbare të djegies shkatërrimit dhe braktisjes. Vargu:” Ne, popull muhaxhir, ecim nëpër shi” jep të gjallë imazhin e varganit njerëzor të shpërngulur dhunshëm, të eksodit të popullatës së një krahine, e cila me vuajtje e mjerim, merr e lemerisur arratinë drejt së panjohurës, por të vetmes shpresë,Shqipërisë.
Balada hapet me vargjet e lamtumirës që Çamëria i jep popullit të saj dhe mbyllet me lamtumirën që bijtë i japin asaj,që tashmë nuk janë tjetër veç muhaxhirë. Një gjetje sa artistike dhe historike,që përkon me atë realitet të dhimbsur e të hidhr. Me këto dy lamtumira, duket si një braktisje pa shpresë,një ndarje pa kthim. Këtë humbje, këtë braktisje që i ngjason një eksodi biblik, poeti e pëjeton në qënien e vet emocionalisht e me një ndjeshmëri të lartë në çdo qelizë të trupit të tij. Por e përjeton edhe si një tragjedi kolektive. Veten, unin, e përfshin dhe e shkrin në vargun “ne popull muhaxhir”. Aty është edhe ai, poeti elegjik dhe vuajtës.

Balada kur u botua, por edhe sot, ishte një kujtesë dhe rekuiem artistik për Çamërinë, por tingëllon edhe si një sfidë që i bëhej qeverisë së atëhershme. E tillë ajo mbetet edhe për qeveritë dhe politikën e tanishme. Një kujtesë historike e ngritur në art për një problem që kërkon zgjidhje.
Për hir të vlerave të saj të spikatura, bukurisë artistike, toneve epiko-lirike, fuqisë emocionale dhe mesazhit që përcjell, kjo baladë është deklamuar nga autorë të shquar në tubime dhe veprimtari të komunitetit çam, ndërsa kompozitori Edmond Zhulali i ka muzikuar vargjet e saj në një këngë epike, të cilën me aqë ndjenjë e këndon këngëtarja Enkeleida Arifi.


1. Në SHBA botoi revistën “Krahu I Shqiponjës” ku përfshiu shumë krijime letrare dhe publicistike të vetat.

2. Shala Kujtim ”Poezia e Bilal Xhaferrit”. Rilindja 2001