50 000 artistë, shkrimtarë, klerikë, intelektualë dhe vetë anëtarë të lartë të Partisë Komuniste u persekutuan gjatë regjimit komunist. Ata që mbijetuan dëshmojnë për urinë, punën e rëndë, torturat, tronditjet, kryengritjet, sëmundjet dhe vdekjen që panë me sy në dokumentarët: “Prison Nation: Albania 1943-1990” dhe “Lost Voices Making History”. Fondacioni Shqiptar për të Drejtat e Njeriut (Albanian Human Right Project) në SHBA ka mbledhur, filmuar dhe dokumentuar dëshmitë e shqiptarëve të cilët u burgosën politikisht apo internuan nga 1944-1991, gjatë regjimit komunist në Shqipëri. AHRP filloi punën për mbledhjen e dëshmive të ish të burgosurve politikë shqiptarë në vitin 2004. Deri më tani janë realizuar rreth 45 DVD që ruhen në Arkivin Qendror Shtetëror në Tiranë, në Muzeun Wende, në Arkivin e Luftës së Ftohtë dhe në USC Digital Repository në Universitetin e Kalifornisë. Shumë pak prej këtyre dëshmive janë bërë publike, ndërkohë që pjesa më e madhe e tyre janë arkivuar dhe janë të aksesueshme vetëm për qëllime studimore. Rose Dosti, themeluese e Fondacionit, shprehet se i ka vënë vetes detyrën e vështirë për të mbledhur, arkivuar dhe publikuar dëshmitë e ish të përndjekurve të regjimit komunist në Shqipëri, ashtu siç Stiven Spielberg mblodhi mijëra histori të të mbijetuarve të Holokaustit, që sot mbahen të arkivuara në pjesë të ndryshme të botës si dëshmi e një të kaluare që nuk duhet të përsëritet kurrë më.
Kjo histori duhet treguar, thoni ju. Në fakt, cili ishte qëllimi i themelimit të “Albanian Human Right Project”?
Qëllimi ishte të dokumentonim testamentet e njerëzve të burgosur politikë në Shqipëri nga viti 1943 deri në 1991. Kemi mbledhur rreth 45 testamente dëshmie. Janë dëshmi të gjata rreth 1 orë e 30 minuta, por kemi dhe dëshminë e Liri Belishovës, që shkon gati 5 orë.
Kemi realizuar deri tani dy dokumentarë, “Prison Nation: Albania 1943-1990” dhe Lost Voices Making History”. Ky i fundit është realizuar edhe në gjuhën shqipe.
Ju vetë jeni lindur dhe rritur në Amerikë. Jeni martuar me Luan Dostin, djalin e Hasan Dostit, dhe ata të mbetur në Amerikë. Sa e njihnit ju historinë e Shqipërisë komuniste?
Për herë të parë unë kam ardhur në Shqipëri në vitin 1991. Para atij viti nuk e kisha menduar kurrë se do të kisha mundësi të vizitoja Shqipërinë. Për herë të parë erdhëm për të gjetur familjarët e bashkëshortit tim, Luan Dosti (djali i Hasan Dostit). I gjetëm në Lushnjë, ata ishin ende në internim.
Në atë vizitë të parë ju lindi dhe ideja e këtij projekti?
Po atë vit na lindi si ide. Kuptova se nuk ishin vetëm familjarët e bashkëshortit tim që kishin vuajtur. Kishte dhe shumë të tjerë. Për mua ishte e pakuptimtë sesi ishte e mundur që 50 mijë shqiptarë të jenë burgosur, internuar dhe vrarë gjatë regjimit komunist.
Si gazetare në profesion mendova se kjo është një nga ato historitë që duhet treguar. Nga puna për dokumentimin e dëshmive filluam në vitin 2004. Ishte vizita e dytë e jona në Shqipëri, bashkë me Tomor Dostin nisëm të merrnim dëshmitë. Tomori kishte idenë që në fillim duhej të filmonim ata më të vjetrit. Unë në fillim kisha vizionin se do mund të merrnim 200-1000 dëshmi, duke ecur në gjurmët e Stiven Spielberg që mblodhi rreth 52 mijë dëshmi të të mbijetuarve të Holokaustit dhe themeloi USC Shoah Foundation Institute. Por Spielberg, ndryshe nga ne, kishte një thes me para për ta realizuar projektin e tij. Deri këtu kemi patur mbështetjen e miqve tanë të huaj, që dhe ata mendojnë se ajo që ka ndodhur në Shqipëri gjatë regjimit komunist është dhunim i të drejtave të njeriut.
Cilat ishin dëshmitë e para që morët?
Të shumë familjeve në Tiranë, Shkodër, Durrës, Vlorë, Korçë, Lushnjë etj. Në dokumentar janë sjellë dëshmitë e familjes Dosti, Bejkova, Kostreci, Aliko, Kupi, Tereska, Mema, Sejko etj., etj.
Hasët vështirësi për t’i bindur që të dëshmonin?
Në fillim nuk donin të hapnin plagët. Mua më vjen keq që këta njerëz janë margjinalizuar. Tomor Dosti ka qenë vetë i persekutuar. Ai shkoi në shumë vende, takoi shumë prej ish të persekutuarve dhe shumë prej tyre pranuan të dëshmojnë sepse kishin besim tek Tomor Dosti.
Dokumentari shoqërohet edhe nga foto dhe filmime që dëshmojnë gjyqet dhe vrasjet e regjimit. Si i keni siguruar ato?
Më të shumtat janë siguruar nga Arkivi i Shtetit, ndërsa filmimet nga arkivi i TVSH-së. Të gjitha janë marrë me leje. Familjarët nuk kishin filmime, vetëm foto të të afërmve të tyre.
Ku janë shfaqur këta dokumentarë dhe si ka qenë reagimi i publikut të huaj?
Është shfaqur në disa universitete në SHBA dhe qendra të ndryshme. Për të huajt është një gjë e paimagjinueshme kur i shohin, ata pësojnë shok edhe traumë. Gjatë filmit është një qetësi e madhe dhe pasi përfundon u duhet kohë për të marrë veten. Në disa prej shfaqjeve kemi patur të ftuar edhe ish të përndjekur që kanë rrëfyer historinë e tyre. Kemi patur Hyrie Kupin (Dosti), e cila tregonte vuajtjet e saj dhe të familjes në kampet e internimit. Të huajt qanin kur dëgjonin historinë e saj.
Ju thatë se keni mbledhur shumë dëshmi, pak prej tyre janë bërë pjesë e dy dokumentarëve, ndërsa të tjerat ruhen në arkiva të ndryshëm dhe janë të hapura për një publik të kufizuar. Përse?
Sepse janë shqip dhe nuk kemi arritur t’i përkthejmë të gjitha në gjuhën angleze. Na duhen fonde të tjera për ta çuar deri në fund projektin.
Po dëshmi nga persekutorët keni mbledhur?
Jo, sepse nuk e dimë nëse ata janë të gatshëm të dëshmojnë si persekutorë.
I keni shkuar Nexhmije Hoxhës?
Unë personalisht kam kërkuar një intervistë me të, por akoma nuk kam marrë përgjigje nëse ka dëshirë apo jo të japë një intervistë për mua.
Për këtë projekt e keni kërkuar dëshminë e saj?
Jo për këtë projekt. Mua më intereson ta intervistoj atë si një grua e njohur, që kishte shumë dorë në qeverinë e Hoxhës dhe kishte influencë në politikën e vendit për gati 50 vjet. Mua më intereson në këtë këndvështrim.
