Rasim Bebo
Shkolla shqipe qёndron mbi eshtrart e patriotёve tonё me var dhe pa var. Figura tё shquara, pёr çёshtjen e shёnjtё tё atdheut, shkrinё gjithё jetёn e tyre dhe nuk u pёrkulёn pёrpara asnjё vёshtirёsie deri nё flijimin e jetёs sё tyre. Klerikё ortodokёs u benё martirё tё kombit si: Naum Veqilharxhi, Koto Hoxhi, Petro Nini Luarasi, Pandeli Sotiri e tё tjerё, u ndoqёn tёrё jetёn, u burgosёn, u torturruan, u helmuan, u vranё barbarisht nga armiqtё e kombit, sidomos nga grekёt, vetёm e vetёm se donin ashtu si nё familje, edhe nё shkollё e nё kishё, shoqёri e kudo tё flitej e tё shkruhej nё gjuhёn shqipe.
Naum Veqilharxhi 1797-1846, ёshtё pionieri i parё i lёvizjes sonё kulturore patriotike tё shek. XIX. Ai ёshtё ideollogu i parё i Rilindjes nё Shqipёri, njё nga ata qё hapёn udhёn e ideve tё reja politike e kulturore e kombёtare. Krijoi njё alfabet origjinal me 33 shkronja. Mё 1844 botoi me titull “Evetar”. Me kёtё alfabet hartoi libra pёr mёsimin e shqipes. Mё 1845,botoi tё pёrpunuar e tё zgjeruar, me titull “fare i ri evetar shqip pёr djelm nismёtar”. Kёto libra u pritёn me entuziazёm nga patriotё brёnda dhe jashtё Shqipёrisё. Shumё njerёz mёsuan tё shkruanin me alfabetin e tij. Veqilharxhin rilindasit e njifnin si paraardhёs dhe ushqenin pёr tё njё nderim tё madh, por armiqtё e Shqipёrisё veçanёrisht ajtollahёt grekomane tё kohёs e helmuan mё 1846. Kёshtu duke qёnё jo vetёm i pari ideollog, por edhe i pari dёshmor i Rilindjes Kombёtare. (1).
Koto Hoxhi 1824-1895, nga Qestorati i Gjirokastrёs, ishte njё prej lёvruesve tё gjuhёs shqipe, pionier i arsimit shqiptar. Ai ishtё njё nga pёrgatitёsit e truallit pёr shkollat e para shqipe, si dhe tё “Alfabetares sё gjuhёs shqipe” gjatё Lidhjes Shqiptare tё Prizrenit mё 1879.
Koto Hoxhi i cili ishte emёruar mё 1873 mёsues nё shkollёn teollogjike tё Qestoratit, nё orёt e lira u mёsonte fshehurazi nxёnёsve shqipen dhe u ngjallte dashurinё pёr gjuhёn, pёr atdheun. Kjo veprimtari patriotike e futi Koto Hoxhin ne grindje me konsullin grek dhe me peshkopin e Gjirokastrёs. Peshkopi e shkishёroi dhe i vuri njerёz ta sulmonin. Por ai nuk u tёrhoq. Kёshtu nga shkolla e Qestoratit nuk dolёn vetёm mёsues fanatik helenistё, por edhe atdhetarё si Pandeli Sotiri e Petro Nini Luarasi, tё cilёt ndoqёn rrugёn e Koto Hoxhit. (2)
Pandeli Sotiri 1852-1890. Nga fshati Selçkё i Gjirokastrёs. Ishte themeluesi i parё i shkollёs shqipe nё Korçё, njё ndёr rilindasit shqiptarё qё kontribuan nё pёrhapjen dhe mёsimin e gjuhёs shqipe. Vitet e fundit tё jetёs, i kaloi i internuar nё Selanik. Punoi pёr hartimin e abetares sё parё nё gjuhёn shqipe. Ai ishte martuar me njё grua greke e mbesa e njё despotit tё kishёs ortodokse greke. Me ketё fakt lidhet edhe vdekja e tij tragjike. Gruaja e tij, duke mos qёnё dakord me veprimtarinё atdhetare prej shqiptari tё Pandeli Sotirit, e spiunoi nё njё ditё kur ai ishte nё shtёpinё e tij. Nё kohёn qё njerёz nga kisha greke shkuan pёr tё vepruar me dhunё kundёr tij, pёr t’i rrёmbyer dhe shkatёrruar dorёshkrimet, ai i pikasi, i dogji, pёr tё mos u rёnё nё dorё tё tyre, si dhe pёr tё evituar torturrat, pёr tё cilat ishte i sigurtё qё do ti ndodhnin, u hodh nga kati i tretё i ndёrtesёs ku banonte, duke gjetur nё kёtё mёnyrё vdekjen. Eshtrat e tij nuk u gjetёn. Mbeti pa var si Koto Hoxhi. Kёshtu vepruan si xhelatё kundra gjuhёtarёve tё gjuhёs shqipe. (3). Papa Kristo Negovani 1875-1905. Kishte kthyer nё kёshtjellёn e patriotizmit shqiptar. Kishёn e kishte kthyer shqip, shtёpinё e vet e kishte bёrё shkollё shqipe me 100 nxёnёs qё i mёsonte vetё. Tё dilje kaq i vendosur para shovenizmit tё tёrbuar grek me flamurin e patriotizmit shqiptar nё dorё, si Papa Kristo, ishte njёsoj sikur tё hidheshe nё grykёn e mitrolozit tё armikut.
Mё 10 shkurt 1905, erdhi vetё nё Negovan dhespoti i Kosturit, Karavangjeli, por Papa Kristo, si zakonishtё e dha meshёn shqip edhe para dhespotit! I egёrsuar nga ajo qё i panё sytё, “njeriu i zotit” doli nga kisha duke mallkuar priftin “e nesёrmja mos tё tё gjёjё i tha”, dhe para se tё largohej nga Negovani, urdhёroi fshehur çetёn andarte tё Jan Bullatёs, qё brёnda 24 orёve, tё vrisnin 25 vetё! Mё 12 tё kёtij muaji, tё shtunёn mbrёma, u rrethua fshati me 40 gjakatarё. Mё 3 tё natёs thirrёn Papa Kriston, jo larg shtёpis sё tij e qёlluan me sopatё dhe e bёnё copё copё, mё pas moren tё vёllanё Theodhosin dhe kater tё tjerё, i vrane dhe kёta me sopatё, tё tjerёt nuk i kapёn se u fshehёn. Çeta e ngrehur nga Komuniteti i Manastirit fill pas ngjarjes se Negovanit i dha njё plub Fotit, dhespotit shovenist tё Korçes, pёr tё marrё gjakun e kёtij heroi, Bajo Topulli thotё: “duhej tё merrej pёr nder e fitim tё tё gjithё kombit” (4)
At Stath Melani 1858-1917, u bё prift nё Amerikё mё 1899, qё t’i shёrbente mё tepёr lёvizjes kombёtare. Nё fillim tё shekullit tё ri u kthye nё Atdhe ku punoi pa u kursyer pёr levizjen kombёtare, duke demaskuar shovenizmin grek. Peshkopi qё i tёrhoqi vёrejtjen pёr gjuhёn shqipe dhe shkollat shqipe, iu pёrgjigj kёshtu: “Hirёsi, shqiptarёt merren vesh me Perёndinё, mё mirё dhe mё shpejt, me shqipen se sa me greqishten!” Dhe kur peshkopi e mallkoi, ai u pёrgjigj: “Do t’ju isha mirёnjohёs, hirёsi, tё mё dёrgonit nё sketerё, pasi atje nuk do tё kisha zotёrinё tuaj, e kёshtu do tё mёlinit tё qetё sёpaku atje.”. Bandat greke e zunё dhe e masakruan kur po kthehej nё shtёpi nё fshatin Melan, mё 24 dhjetor 1917. (5).
Petro Nini Luarasi, Martiri i gjuhёs shqipe 1865-1911. “Mёsuesi i Popullit”. Lindi mё 22 prill 1865 nё Luaras tё Kolonjёs...Kreu shkollёn pedagogjike te miku i babajt Koto Hoxhi nё Qestorat Lunxhёri tё Gjirokastrёs, ai mёsoi privatisht shkrim e kёdim nё shqip. Mё 1882 filloi punёn si mёsues, dha mёsim shqip nё disa fshatra ku pёrgatiti mёsues tё ardhshёm tё gjuhёs shqipe. Nё shtaor 1887 hapi shkollё shqipe private nё Ersekё mё pas drejtoi Mёsonjtoren shqipe tё Korçёs dhe tё Negovanit. U pёrndoq, u mallkua, dhe u shkishёrua familjarisht nga tre dhespotet e Kosturit: mё 1887 nga Qirili, 1889 nga Gregori dhe mё1892 nga Fillareti. Me 1904 arratiset nga burgu dhe shkon nё Amerikё si emigrant. Krijoi shoqritё e para patriotiko-amerikane: “Pellazgu” dhe “Malli i Mёmёdheut”, ndihmoi Sotir Pecin pёr botimin e gazetёs “Kombi” dhe Fan Nolin qё tё bёhej prift. Themeloi librarinё e parё me librat shqip. Mё 1908 u kthye nё Shqipёri pёr tё luftuar si komit, duke krijuar njё çetё nё bashkёpunim me Çerçis Topullin, veprimtaria e tij pёr themelimin e njё komiteti pёr bashkimin e tё gjitha çetave nё Shqipёrinё jugore dhe sidomos libri “Mallkimi i shkronjave shqipe dhe shpёrfolja e shqiptarёve”, qё goditi rёndё politikёn shoveniste tё klerit nё Shqipёri, bёnё qё mё 17 gusht 1911 agjentёt e dhespotit tё Korçёs Joakim ta helmonin, te shpallnin se vdiq nga kolera dhe tentonin pёr t’ia djegur edhe kufomёn me gelqere. Janё gdhendur nё historinё e popullit tonё amanetet legjendare: “Ruamani gjakun, se do tё duhet pёr shkrimin e gjuhёs shqipe ...! “dhe”. Edhe 99 herё tё rrёzohem, pёrsёri do tё ngrihem!” (6).
Spiro Kosturi “...Lajmin e hidhur pёr vrasjen e tё shtrenjtit mёmёdhetar dhe dёshmorit Spiro J. Kosturi, armiqt e poshtёr dhe gjakpirёs grekё e vranё nё mes tё Selenikut, mё 11 tё vjeshtёs sё tretё 1906, ditёn e shtunё. Qё nga viti 1982, kur shoqёria e Bukureshtit “Dituria” zgjodhi tё ndershmit tregёtar tё Korçёs, Jovan Kosturin pёr tё pёrhapur Biblat shqip pёr dituri midis gjithё shqiptarёve nё Shqipёri. Zoti Jovan Kosturi me djemtё, mori pёrsipёr dhe me guxim tё madh zuri tё shpёrndante Vivllat (abetaret) nёpёr gjithё shqiptarёt, sa i vinin nё magazinёn e tija, falas”.
Peshkopi dhe priftёrinjtё e Korçёs, duke parё se po pёrparonte gjuha shqipe, zunё tё mallkonin nёpёr kisha: “Kush mёson kёtё gjuhё tё masonёve qoftё i mallkuar dhe i larguar nga kisha ortodokse. Kёshtu, dhespoti i Korçes dhe i Manastirit, armiq tё mёdhenj tё gjuhёs shqipe vendosin e vrasin Spiron, djalin dhe bashkёpuntorin e Jovan Kosturit. Pёr kёtё shqiptarёt e Sofjes u mblodhёn pёr pikёllimin dhe kujtimin me njё lutje pёr tё flaktin mёmёdhetar Z. Spiro. Vrasjet qё drejtojnё peshkopёt grekё, pёr kundra gjuhёs e kombit shqiptar shton urrejtjen nё njё luftё tё pashmangshme tё çdo shqiptari. (7).
Kryepeshkopi Visarion Xhuvani. Kryepeshkopi i parё i Autoqefalisё tё kishёs OASH. U burgos dhe u torturrua mizorisht nga regjimi komunist. Vdiq i izoluar nё manastirin e Shёn Gjonit.
Katёr ish tё burgosur politik tё besimit mysliman, ne njё letёr pёr At Artur Liolinin, qё nuk shkoi dot nё destinacion, i kёrkonin kёtij tё fundit tё shkonte nё Shёn Gjon me shpenximet e tyre dhe tё bёnte njё pёshpёritje mbi varrin e tij, tё cilin e kishin gjetur dhe sistemuar. Ata tregonin se fjala e tij e ёmbel, pathyeshmёria para torturrave dhe besimi i tij nё tё ardhmen i kishte frymёzuar qё tё qёndronin nё atё ferr tё pёrbindshёm. Fatkeqёsisht, edhe sot kёtij martiri tё Kishёs dhe tё kombit tonё ende nuk i ёshtё bёrё njё varr i denjё, ku besnikёt dhe patriotёt tё venё e t’i bёjnё homazhe. (A. Kotini, “Tre gurёt e zes ne Preveze”, bot.2001, f. 310).
Kristofor Kisi Ishte njё nga klerikёt mё tё kulturuar tё vendit tonё. Ai ishte i mirёnjohur jo vetёm pёr pёrgatitjen teollogjike, po edhe pёr njohuritё e tij shkencore. Njё pjesё tё mirё tё kohёs sё lirё e kalonte me eksperimente fizike dhe ato tё elektricitetit. Ai kishte njё labotrator tё pasur qё e kishte krijuar vetё.
Kisi, i bёri pastrimin e aparatit kishtar nga elementёt antikombёtar.
Sigurisht, njё kryepeshkop i tyllё ishte pengese pёr regjimin komunist, qё donte njerёz tё bindur dhe pa personalitet. Nё vitin 1947, darkёn e Pashkёs sё Madhe, nё katedralen e Tiranёs u kurdis njё provokacion brenda nё kishe nga regjimi komunist. Njё grup sigurimsash u futёn nё kishё, filluan tё thёrrasin, e tё tallen dhe tё ngacmonin besimtarёt. Atёhere njё nga epitropёt u tёrhoqi vёmёndjen ... por menjёherё e arestuan me britma dhe ofendime ... Tё nesёrmen Kryepeshkop Kisi, shkoi tё ankohej te Ministri i Brёndshёm, Koçi Xoxi, i cili nuk e pranoi ta dёgjonte. Mbas disa ditesh, Kisin e zёvendёsuan me njё prift partizan pijanec, Pajisi Vodicen ... Kisi u mbajt nё njё si biçim burg shtёpie te kodrat e Liqenit Artificial. Nё vitin 1964 erdhi nga SHBA-ja njё prift amerikano-shqiptare qё tё kurorёzohej peshkop nё Shqipёri. Peshkopi i ri parashtroi njё lutje tё Fan Nolit qё regjimi tё jepte leje tё largohej pёr nё Amerikё kryepeshkop Kisi. Fuksionarёt shtetёror iu pёrgjigjёn se pёr kёtё duhej pyetur vetё Kisi. Tё nesёrmen nё mёngjes, kur shkuan ta pyesnin e gjetёn tё vdekur nё mes tё laboratorit tё tij. Vdiq vetё Kisi ... apo e vranё? (8).
Janullatosit e djeshm vranё individin, Ndёrsa Janullatosi i sotshёm duan tё vrasij kombin. Megjithёse Janullatosi nuk kishte as kombёsin as nёnshtetёsin shqiptare, por i ngarkuar nga kisha greke qё tё fronёzohej Kryepeshko i Kishёs Shqiptare. Mё 2 gusht 1992 u zhvillua nё kishёn katedrale tё Tiranёs ceremonia solemne per fronёzimin e Janullatosit si kryepeshkop i KOASH. Ndodheshin tё ftuar mitropolitё tё ardhur nga Kostandinopoja, nga Athina, priftёrinj minoritarё e besnikё tё Janullatosit. Pjesёmarrёsit duhet t’i pёrgjigjen pyetjes pranohet me fjalёn bizante “aksios” ose nuk pranohet “anaksios”, nje pjesё iu pёrgjigj pyetje aksios, por njё pjese e tyre iu pёrgjigjёn edhe pyetjes anaksios qё nuk pranohet si kryepeshkp grek, dhe buçiti kёnga e rilindjes pёr mёmёdhenё pёr mёmёdhenё. Kёshtu Janullatosiu largua menjёherё nga katedralja sёbashku me njё grup tё vogёl pasuesish tё vet shkoi nё hotel “Tirana”, ku celebroi fshehur fronёzimin e tij si kryepeshkop i Shqipёrisё. Gazeta “telegraf” mё 3 gusht njoftoi botёrisht se nё ceremonin kishtare Janullatosi nuk u pranua si kryepeshkop i Shqipёrisё. Por Janullatosi tregoi fytyrёn qё nё fillim si gёnjeshtar dhe mashtrues pёr tё uzurpuar KAOSH. (9)
Asnjёherё prifti grek qё nga viti 1991 deri sot nuk bёri njё meshё, nuk foli pesё fjalё, nuk shkroi njё artikull pёr tё pёrkujtuar: rilindasit tonё, po ortodokёs qё u torturruan dhe dhanё jetёn pёr gjuhёn shqipe nga peshkopёt e mallkuar grek. Megjithёse ju kёrkua njё meshё pёr masakrrёn dhe debimin e çamёrve ai nuk pranoi.
Prof. Dr. Vedat Shehu thote: “Janullatosi ёshtё ngarkuar posaçёrisht qё myslimanёt shqiptar tё quhen turq, qё tё lehtёsohet realizimi pёr ti kthyer zonat myslimane tё Shqipёrise sё jugut si Çamёrin ...”. (10)
Media greke ka komentuar me tё madhe, se: “Futja nё dorё tё kishёs shqiptare ёshtё fitoria mё e madhe e jona nё Shqipёri nё shek. e XX”. Dhё mё tej. Prof. Dr. Eshref Ymeri shkuan: “Janullatosi ёshtё guvernatori faktik nё Shqipёri i shovenizmit greko karagjoz, kurse qeveritё shqiptare qё hipin e zbresin nga pushteti nё Tiranё nuk janё gjё tjetёr, veçse njё turmё kukllash tё fёlliqura qё na kanё nxirё dhe po vazhdojnё tё na nxijnё faqen para opinionit ndёrkombёtar. Nё kёto kushte, Aleanca Kuq e Zi duhet tё demaskoje rёnde nё sytё e opinionit shqiptar kёtё bandё tradhtarёsh”. (11). Ёshtё fatkeqёsi e jonё se kemi patur dhe kemi njё udheheqje tradhtare tё qelbur, qё pranuan kёtё murtje, qё don tё ngrejё “Fenё Greke” apo “Kishёn Greke” mbi Kombin Shqiptar. Ёshtё fakt i kёsaj tradhёtie se nёpёrmjet firmave vodhi paret e popullit qё pёrfunduan nё Greqi, i fali “koridorin 8” Greqis, i fali pjesё tё sipёrfaqes detare, po aplikohet formula greke: Helenizim = kishё greke + shkollё greke, mbushen sarkofaget pёr ushtare greke tё humbur me zhvarime tё shqiptarёve etj etj., pёr besnikёri mё 28-12-2011 Kisha Greke i jep Sali Berishёs, titullin e lartё “BEKIMI YNЁ I ARTЁ”, “pёr shёrbime tё shquara ndaj Greqisё”.
Prof. Dr. Eshref Ymeri lajmeron se: “Tradhetia e klases politike tё Tiranёs, e ka konkretizuar heshtjen e saj para sulmit grek pёr greqizimin e shqipёrisё sё jugut, njё ditё tё bukur ka pёr ta futur vendin tonё nё njё luftё tё tmerrshme civile, ku shqiptarёt nacionaliste do tё kenё rrёmbyer armёt kundra tradhtarёve tё blerё me erot greke. Mbajeni mёnd kёtё llaf qё po ju them! Ende pa ndodhur gjёma. Po nuk u shpor Janullatosi nga Shqipёria, reziku i pёrsёritjes sё trazirave nё vendin tonё do tё jetё i pёrhershёm “. Janullatos e ke mbushur kupёn, nuk duam tё tё shohim nё tribunёn e pamvarёsisё.
Ёshtё fakt kur nё kasaphanёn e vitit 1997 politika e pregatutur nga fqinjёt tonё me qeveritarёt tonё tradhёtarё vrau 3500 dhe 11000 qytetarё tё plagosur. Djetё here mё shumё se Egjypti me 80 milion banor. Kur dipllomacia amerikano – europian pёr 300 tё vrarё nё Egjypt shkarkoi presdentin Mubarak dhe e arestuan. Ndёrsa qeveritarёve tonё nuk u ka ratё pikё gjaku nga hunda . (historia do ta zbёrthejё tё vёrtetёn) (12). Lambert: “Europa duhet tё jetё krenare qё tё kete nё gjirin e saj kombin shqiptar. Dhe me tej. ... askush nuk mund t’u ndёrrojё bindjen shqiptarёve pёr dinjitetin e tyre tё shquar as edhe pёr indetitetin e tyre kombёtar, pёr tё cilin ata kanё tё drejtё tё jenё krenarё”. (13).
Referenca:
1. Selim Islami “Historia e Shqipёrisё”, bot 1957, f. 134.
2. Ismet Toto, Rilindasi Koto Hoxhi, “Revista Ylliria”, Tiranё 1936 nr. 42.
3. Burimi: htt//historia e shqipёrisё.com/rilindja/kreu-6.
4. Albert Kotini “Papa Kristo Negovani”, “Tre guret...”,bot. 2001, f. 307,
5. Apostol Kotani, “At Stath Melani”, fig 1.jpg (73.92 KB).
6. Jacques Edёin, nёndor 1994 “The Albanians an ethnic ...” histori...”
7. Albert Kotini, “Spiro Kosturi”, “Tre guret e zes....” bot. 2001, f. 311.
8. Rasim Bebo, “Kristofor Kisi”, “Dodona....”, bot. 2007, f. 241.
9. Kristo Frasheri, “SHQIP. DK, Besimet fetare nё Shqipёri”, 16-10-2010.
10. Prof. Dr. Vedat Shehu, “Janullatosi nё mbrojtje tё krimin...”. 11-8-011
11. Prof. Dr. Eshref Ymeri, Janullatosi guvernator grek nё Tiranё” 7-9-2011.
12. Internet.
13. Dr. Aleksander Lambert, “Europa duhet tё jetё krenare ...”, 22-10-2011.
Rasim Bebo Addison Çikago prill 2012.
