Malcolm: Gjonlekaj keqinterpreton shkrimin tim për Kadarenë
Artikulli i Gjekë Gjonlekaj ‘Nobeli dhe replika midis Kadaresë e Malcolmit’, që ju e publikuat , është tejet ngatërrestar. Gjithsesi, shkrimi kryen një detyrë të rëndësishme për mua: atë të zgjidhjes së një misteri që më ka munduar për një kohë tashmë.
Kur unë publikova një shkrim të gjatë rreth Ismail Kadaresë, në vitin 1997, në New York Review of Books, unë e mbrojta atë nga disa kritikë jo shumë të sofistikuar si Stephen Schwartz, dhe lavdërova vlerën letrare të punës së tij, të cilën megjithë mend e çmoj lart.
Kritika e vetme që kam bërë ka qenë e nivelit dytësor. Në intervistat dhe kujtimet e publikuara pas rënies së komunizmit, vija re që Kadareja kishte prirje të paraqiste veten sikur të kishte qenë për një kohë të gjatë një ‘disident’ aktiv, i cili konfrontohej me regjimin; unë ofrova disa arsye se pse mendoja që ky ishte një ekzagjerim. Mendova se ajo lloj rishikimi i së kaluarës thjesht nuk ishte i nevojshëm, për dy arsye.
Së pari, sepse duhej të kuptohet që kushdo që jetonte nën atë regjim duhet të bënte kompromise me të, pasi alternativa ishte burgimi afatgjatë ose vdekja; dhe së dyti, sepse vlera artistike e një literature aq madhështore e shpie atë në një hapësirë krejt tjetër, shumë më lart çdo aktiviteti politik.
Në të njëjtën kohë, unë theksoja (ndërsa kundërshtoja kritikat sipërfaqësore të Stephen Schwartz e të tjerëve, të cilët në mënyrë absurde përshkruanin Kadarenë si ‘vegël të partisë’ ose si ‘Zhdanov’) që Kadare kishte shkruar romane – si Gjenerali i ushtrisë së vdekur – të cilat i kundërviheshin thellësisht llojit të ‘realizmit socialist’; po ashtu, shkrova që Nëpunësi i pallatit të ëndrrave ishte një meditim i thellë për natyrën e shtetit totalitar.
Andaj u shtanga, kur dy muaj më vonë pash që New York Review of Books kishte publikuar një letër nga Z. Kadare, në të cilën ai shprehej shumë ashpër ndaj meje, me akuzën që e kisha quajtur një ‘Zhdanov’ (kur në fakt, unë qartazi kisha sulmuar ata të cilët e quanin atë ‘Zhdanov’), dhe përmbante disa keqkuptime të tjera thelbësore në lidhje me shkrimin tim. Duke ditur që Z. Kadare është një njeri inteligjent dhe i thellë, këtë sjellje të tij e kisha shumë të vështirë ta kuptoja.
Për mua dy shpjegime ishin të mundura. Njëra ishte që Kadareja, i cili ka njohuri të shkëlqyera të frëngjishtes, por të kufizuara të anglishtes, kishte lexuar shkrimin me të shpejtë dhe e kishte keqkuptuar gjithë logjikën. Shpjegimi tjetër ishte që Kadareja varej nga dikush tjetër që t’i jepte një përmbledhje të shkrimit, dikush që, edhe po të kishte njohuri paksa më të mira të gjuhës angleze, e kishte të vështirë të përcillte logjikën time ose ta paraqiste atë në mënyrë të saktë.
Mbas leximit të shkrimit të Z. Gjonlekaj, misteri zgjidhet: shpjegimi më i mundshëm është ai i dyti. Më vjen keq që Z. Gjonlekaj mori përsipër në vitin 1997 të krijojë një armiqësi krejt të panevojshme mes meje dhe Z. Kadare. Më vjen keq, po ashtu, që ai vazhdon të ofrojë një version tërësisht të pasaktë të shkrimit tim. Po ashtu, më vjen keq që në shkrimin e tij, të cilin ju e publikuat, ai krijon të njëjtën përshtypje të gabuar të letrës sime të cilën e dërgova si reagim ndaj ankesës së Kadaresë. Asnjë person i arsyeshëm që do lexonte letrën time nuk do arrinte në atë interpretim që ka dhënë Z. Gjonlekaj; çdo lexuesi tuaj që ka interes në këtë çështje do t’ju kisha sugjeruar që ta lexonin letrën vetë.
Në veçanti ndjej keqardhje që Z. Gjonlekaj tenton të rizgjojë një keqkuptim të vjetër, disa vite mbasi u harrua ajo punë. Ethem me krenari që kam kënaqësinë e një marrëdhënieje të mirë me Ismail Kadarenë, dhe kam qenë mikpritësi i tij në Oksford. Unë e konsideroj atë jo vetëm si novelisti më i madh shqiptar, por edhe si një prej shkrimtarëve më të mëdhenj botërorë të ditëve tona, dhe nuk kam dyshim që ai e meriton çmimin Nobel. Ky është një mendim imi i palëkundshëm, mendim të cilin e mbaj sot dhe të cilin e kisha edhe në vitin 1997. Unë besoj që Z. Kadare këtë e kupton. Me keqardhje mendoj që personi i cili arriti të bindë Z. Kadare 15 vite më parë që ta keqkuptojë këtë, akoma provon të bindë lexuesit tuaj që ta keqkuptojnë atë edhe sot
GJEK GJONLEKAJ
Helena Kadare në veprën letrare “Kohë e Pamjaftueshme”, botuar vitin e kaluar në Tiranë, në faqen 340 përmend emrin tim në lidhje me replikat midis profesorit anglez të Universitetit të Oxfordit, Noel Malcolm, dhe shkrimtarit Ismail Kadare. Shumë lexues shqiptarë këtu në New York më kanë pyetur në lidhje me frazën time shqiptarçe “Mos më bij ma”! Disa nuk e kanë kuptuar!
Në letrat amerikane të kulturës Ismail Kadare është emër i njohur për më shumë se tri dekada. Shqiptarët në këtë Kontinent janë kryelartë për veprimtarinë letrare të këtij shkrimtari të madh shqiptar. Gazetat dhe revistat më të njohura të Amerikës kanë shkruar më shumë për krijimtarinë letrare të Ismail Kadaresë vetëm, se për të gjithë shkrimtarët ose poetët shqiptarë së bashku. Botimet në mbështetje të Nobelit për shkrimtarin tonë janë pritur mirë nga shumica e shqiptarëve të Amerikës. Fitoren e Çmimit Nobël për Paqe të Nënës Tereze në vitin 1979 e kujtoj si një prej ditëve më të lumtura të jetës. Çmimi Nobel i Nënës Tereze na dha shpresë se edhe shqiptarët e tjerë mund ta fitojne këtë Kurorë tepër të nderuar. Pra Nëna Tereze hyri me këmbë të mbarë në derën e Nobelit sepse disa vjet më vonë u laurua edhe shqiptaro-amerikani Ferid Murat, për zbulimet e tij të mëdha në fushën e mjekësisë. Për pothuajse tri dekada Ismail Kadare është kandidat serioz për Çmimin Nobël. Botimet në mbështetje të Nobelit për shkrimtarin tonë janë pritur mirë nga shumica e shqiptarëve. Deri në vitin 1997 në shtypin amerikan nuk është botuar asnjë shkrim kundër Ismail Kadaresë.
Shkrimi i parë kundër tij u botua në pranverë të vitit 1997 në revistën amerikane “The Weekly Standard”. Autori Stephen Schwartz në shkrimin e tij i bën thirrje Fondacionit Nobel, që Ismail Kadaresë të mos i jepet Çmimi Nobël. Ai kishte shkruar edhe më përpara kundër tij. Titulli dhe nëntitujt e këtij shkrimi ishin tepër të shëmtuar. Një pjesë e shqiptarëve të Amerikës u shqetësuan për qëndrimin e Stephen Schwartz.
Artikulli i zotit Schwartz ishte i dëmshëm për kombin dhe kulturën shqiptare,sepse ishte botuar në një revistë prestigjioze amerikane. Përveç laureatëve të Nobelit për Paqe për fituesit e tjerë nuk flitet shumë. Pas botimit të këtij shkrimi bëmë disa përpjekje modeste kundër qëndrimit të Stephen Schwartz. Dërguam një telegram Fondacionit Nobël që të mos merret parasysh shkrimi i tij se ato që kishte thënë nuk janë të vërteta,bile ua theksuam se Ismail Kadare është i vetmi shkrimtar i madh botëror që shkruan në gjuhën e Nënës Tereze. Kështu menduam se e mbyllëm këtë kapitull. Por jo, sepse me 6 Nëntor 1997 Noel Malcolm botoi një shkrim në revistën e madhe letrare amerikane: “The New York Review of Books” kundër Ismail Kadaresë. Shkrimi i autorit anglez ishte shumë i gjatë. Noel Malcolm kishte bërë disa krahasime absurde.Në paragrafin e parë të atij shkrimi e cilësonte Ismail Kadarenë si shkrimtarin më të madh të botës komuniste pas Solzhenitsy-it, ndërsa në paragrafin e dytë e krahasonte me Zhdanovin.
U shqetësova shumë për këtë dhe për disa të dhëna të tjera, siç ishte për shembull botimi i poemës “Mësuesit e Atit” (Joseph Visarionovich Stalin) përkthyer anglisht. U brengosa sepse ky shkrim mund të ishte i dëmshëm për fitoren e Çmimit Nobël. Nuk u durova dhe menjëherë e thirra në telefon në Paris dhe i tregova për këto dhe disa vrejtje të tjera të Noel Malcolmit. Nuk kisha dëgjuar kurrë për poezinë që i kishte kushtuar Stalinit. E pyeta Kadarenë për elegjinë kushtuar Stalinit. Po tha Kadare, nuk ngurroi fare. Në atë kohë isha 18 vjeç.U qetësova menjëherë sepse më përpara kisha lexuar një rrëfim intim të nobelistit Andrei Sakharov i cili tregonte se në moshën e tij të re kishte menduar se Stalini është njeriu më i mirë në botë. Ndërsa bisedonim në telefon shfaqa mendimin për ta futur në gjyq Noel Malcolm. Ismail Kadare nuk e pëlqeu idenë time për një veprim të tillë.
Zoti Kadare tha se Profesor Noel Malcolm është mik i madh i Kosovës dhe padia gjyqësore do të ishte e dëmshme për shqiptarët. Një akt i tillë mund të dëmtojë qëndrimin e Profesorit Malcolm për Kosovën. U gëzova shumë për qëndrimin atdhetar e fisnik të shkrimtarit tonë. Atëherë ramë dakord për një replikë në revistën “The New York Review of Books”. Natyrisht se këtë çështje e kishte biseduar me Claude Durand të Shtëpisë Botuese “Fayard” dhe agjentin amerikan të librave Andrew Wylie, me të cilin isha takuar disa herë në New York,sipas sugjerimeve të Kadaresë. Zoti Wylie e adhuronte shumë krijimtarinë letrare të Kadaresë. Bile më kujtohet në një rast kur tha se Kadare është tepër i thellë në mendime dhe lexuesit e rëndomtë amerikanë nuk gëzojnë shumë nga shkrimet e tij. Evropianët janë më të sofistikuar dhe i kuptojnë më lehtë veprat letrare të Kadaresë. Shtëpia Botuese “Arcade” e New York-ut vazhdonte përkthimin dhe botimin e veprave të këtij autori gjigand shqiptar. Me pronarët e kësaj Shtëpie Botuese kisha lidhje të vazhdueshme. Shumë librari të Kosovës kërkonin veprat e Kadaresë dhe për disa vjet mund të kem dërguar mijëra kopje në Prishtinë për shumë lexues të huaj dhe për shqiptarë. Pas vdekjes se Richard Seaver pronar i “Arcade” Publishing u ndërpre totalisht veprimtaria botuese e kësaj shtëpie. Richard dhe Janet Seaver ishin entuziastë se Isamil Kadare një ditë do të fitonte Çmimin Nobël. Disa autorë të cilët i kishin botuar ata kishin fituar këtë Çmim.
Në bashkëpunim me “Arcade” Publishing dhe me Misionin e Shqipërisë në Kombet e Bashkuara organizuam promovimin e “Piramidës” në një prej lokaleve më luksoze të New York-ut,ku morën pjesë personalitete të larta të kulturës dhe diplomacisë botërore në OKB.
Ndërkohë prisnim me padurim replikën e Kadaresë në “The New York Review of Books” e cila u botua më 15 janar 1998. U gëzova shumë për këtë botim! Prej ngazëllimit nuk e lexova me vëmendje. I telefonova që është botuar por iu luta që të më jepte kohë ta lexoja edhe njëherë dhe përsëri do t’i bëja telefon. Pasi e lexova me kujdes për të dytën herë e kuptova se replika e Kadaresë kishte qenë e shkëlqyeshme. Në të njëjtin edicion ishte botuar edhe kundërpërgjigjja e Noel Malcolm. Kadare e kishte goditur aq rëndë profesorin anglez, sa që iu luta tekstualisht me këto fjalë: “Mos i bie ma”. Reagova si një refer në ndeshje boksit. Përgjigjja e Kadaresë ishte shumë e kulturuar dhe argumentet ishin të qëlluara. Shihej qartë nga kundërpërgjigjja se Profesori Malcom ishte penduar dhe tregonte keqardhje për këtë shkrim. Menjëherë e kuptova keqardhjen e Noel Malcolmit dhe indirekt kërkonte falje. Për këtë arsye iu luta Kadaresë të mos e godiste më. Natyrisht se gjuha ndryshon në momentet e ngazëllimit. Me të vertetë ishte një shprehje tipike shqiptarçe e Malësisë së Madhe “mos i bie ma”. Në Kosovë thonë “mos i mësho ma” në jug “mos e qëllo më” ,mos e godit më” e kështu me radhë.
Me rastin e 100-vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë ky titan i Letërsisë Shqiptare dhe Botërore meriton përpjekje dhe përkushtim të veçantë gjithkombëtar për t’ju dhanë Çmimi i Merituar Nobël për Letërsi.
(Autori është ish-gazetar i “Zërit të Amerikës”, aktualisht botues dhe biznesmen në New York)
