Nga Flori Bruqi
Ministri i Jashtëm turk, Ahmet Davutoglu, deklaron se Turqia nuk do të pranojë kërkesën e qeverisë shqiptare për kthimin e eshtrave të rilindasit shqiptar, Sami Frashëri.
Kryediplomati turk është cituar nga mediat turke duke thënë se Sami Frashëri është një thesar për Turqinë dhe gjithmonë do të qëndrojnë në Stamboll.
Më 20 shkurt “Todays Zaman”, në versionin online shkruante se “Ministri i Jashtëm turk Ahmet Davutoglu ka refuzuar një kërkesë nga Shqipëria për t’u kthyer eshtrat e një osmani të shquar shqiptar të njohur për kontributin e tij të rëndësishëm në nacionalizmin turk”
Davutoglu shtoi se nuk do të ketë dallim në mes kërkesës për eshtrat e Mehmet Akif Ersyj, që është autor i himnit kombëtar të Turqisë dhe Sami Frashërit, duke theksuar rëndësinë e Samiut me identitetin kombëtar turk.
“Dashtë Perëndia, ai do të mbetet atje. Ai është thesari ynë”, citohet të ketë thënë ministri i Jashtëm turk.
Kryediplomati turk nuk përmendi nëse Ankaraja po planifikon të kthejë kokën e ish-Guvernatorit në Perandorinë Osmane, Ali Pashës, për të cilën thuhet se qeveria shqiptare ka bërë kërkesë zyrtare, transmeton Shqiptarja.com.
Kërkesa zyrtare e qeverisë shqiptare iu paraqit ministrit turk të Mbrojtjes gjatë vizitës së këtij të fundit pak ditë më parë në vendin tonë. Bisedën e pat konfirmuar për mediat turke Rifat Sait, deputet i Partisë së Kryeministrit Erdogan, Drejtësi dhe Zhvillim, i cili ishte një prej anëtarëve të delegacionit turk gjatë vizitës në Tiranë.
Në kuadër të 100 vjetorit të Pavarësisë, kryeministri Berisha u shpreh se qeveria shqiptare do të bënte gjithçka për kthimin e eshtrave të Sami Frashërit në Atdhe...
Sami Frasheri ka lindur ne 1 Qershor 1850, ne Frasher te Permetit. Ai ka qene ideologu kryesor i levizjes kombetare shqiptare, dijetar, shkrimtar dhe publicist. Sami Frasheri ishte zoterues i disa gjuheve te huaja si turqisht, italisht, frengjisht, latinisht, greqishten e re dhe te vjeter, arabisht dhe persisht. Sami Frasheri drejtoi disa nga revistat e para ne gjuhen shqip “Drita” dhe pastaj “Dituria” (Stamboll 1884 – 1885) ku shkroi nje varg artikujsh. Hartoi librat “Abetare e gjuhes shqipe” (1886), “Shkronjtore e gjuhes shqipe” (gramatika) dhe “Dheshkronje” (Gjeografia 1888). Ai ka shkruar “Shqiperia c’ka qene, c’eshte e c’do te behet” botuar me 1889 ne Bukuresht. Sami Frasheri hartoi dhe nje fjalor te gjuhes shqipe qe mbeti i pabotuar, la gjithashtu ne doreshkrim nje permbledhje kengesh popullore shqiptare.
Eshte autor i fjalorit normative te gjuhes turke (Kamus-i turki, 1901) I cili ruan vleren e vet te madhe edhe ne ditet e sotme. Fjalori “Kamus-i turki” permban mbi 40 mije fjale e shprehje gjuhesore. Samiu eshte gjithashtu edhe autor i disa fjaloreve dy-gjuhesh frengjisht-turqisht, turqisht-frengjisht dhe arabisht – turqisht.
Sami Frasheri ka shkruar edhe drama e romane ne gjuhen turke. Vepra me e rendesishme eshte “Besa”, botuar ne 1875, dhe vene ne skene ne teatrin perandorak ne Stamboll.
Sami Frasheri ka dhene kontributin e tij edhe ne fushen e gazetarise. Ai ka bashkepunuar me shkrime dhe ka qene redaktor dhe kryeredaktor ne disa gazeta “Sabah” (Mengjesi 1876) dhe “Hafta” (Java).
Ne punen krijuese te tij, zene vend edhe perkthimet, e kryesisht ato nga frengjishtja. Bibloteka e tij personale kishte 20 mije vellime. Sami Frasheri vdiq ne Stamboll ne 1904, duke lene me doreshkrim 11 vepra, krysisht nga fusha e gjuhesise dhe letersise.
Me poshte jane disa fjale te urta nga Sami Frasheri
• Po te bjere ne det nje pike uje, nuk thahet
• Mejtimet me te larta gjenden ne fjalet me te shkurtra
• Ne vend qe te shesesh dituri dhe zotesi, perpiqu t’i fitosh ato
• Njerezit jane te njejte para natyres, edukata i ben te dallohen
• Nuk ka gje me te lige se perqeshja, sepse prek te miret me shume se te liqte
• Njollat qe na ngjiten ne trup, lahen me uje, njollat e shpirtit s’ka gje t’i pastroje
• Mos shkruaj gje kur je me nerva, sepse, ndersa plaga e gjuhes eshte me e keqe se e shpates, mendo ç’ka mund te jete ajo e pendes
• Kot perpiqet mendja, kur nuk mund te arrije graden e larte te ndjenjave te zemres
• Per ndryshimin e Dickaje nuk ka asgje me te afte se koha
• Goja kalon kufirin, demin e paguan mendja.
• Ai qe pelqen veten e tij, nuk pelqehet nga askush.
• Hipokrizia eshte helmi me i rrezikshem.
• Mos u tremb nga shuplaka e mikut, duhet te kesh frike nga levdata e armikut.
• Peri i ngateruar, nuk zgjidhet duke u ngutur.
• Genjeshtra s’mund ta mund kurre, te verteten. Rruga e ngushte rrotullohet e rrotullohet e perseri ne rruge te madhe del.
• Zemra eshte nje astrolog qe nuk gabon asnjehere ne zbulimet qe ben.
• Fjala e keqdashesit eshte si qymyri: edhe kur nuk djeg sendin qe e prek, e nxin ate
• Vlera e zjarrit kuptohet ne ditet e dimrit, dhe ajo e bores ne ditet e veres.
- Nese eshte lumturi te duhesh, eshte lumturi me e madhe te duash.
- Njeriun e bejne te perjetshem veprat e tij.
- Biseda linde nga mendimi, biseda pa mendim nuk eshte bisede, eshte grindje.
- S'ka gje me te keqe se te perqeshurit, sepse me shume prek te miret se te kqinjet.
- Bukuria e njeriut perbehet nga bukuria e fjales qe flet.
- Shpagimi me i embel eshte te besh mire kunder te keqes qe te eshte bere.
- Per te dashurin s'ka gje me te embel, se lotet e syve qe fshihen me doren e se dashures.
- Arma me e mire per te mposhtur armikun eshte zemra
Njeriu duhet të përpiqet të mësojë çdo gjë, jo të tregojë veten e tij.
-Më i forti i njerëzve është ai që është i Zoti të përmbajë vetveten.
-Shpata e grave është gjuha e tyre, prandaj nuk e lënë të ndryshket.
-Zbavitja më e bukur për njerinë është leximi, shoku më i mirë libri.
-Personi që do ti, s’ka asnjë të metë, fillo të mos e duash, pa shih sa të meta ka.
-Thjeshtësia e një gruaje është më e vlefshme se stolitë (diamantet) e të gjitha grave të botës.
-Kush lexon shumë, medeomos bëhet i mençur ; kush punon shumë, medeomos bëhet i pasur ; kush kujdeset për higjienën, medeomos bëhet i lumtur. Ai që i plotëson të gjitha këto kondita, le të thotë se ka bërë me të vërtet jetë në botë.
-Njeriu i pajisur me edukatë dhe me moral të mirë, në çdo gjendje që të ndodhet, prapseprapë njeri është.
-Mësimi më i madh në këtë botë është vështërsia ; s’ka sukses ai që nuk has në vështërsi
-Njeriu i përsosur është ai i cili çka bën në sy të botës mund të bëjë në vetmi dhe çka bën në vetmi mund të bëjë në sy të botës...
Shqipëria ç'ka qenë, ç'është e çdo të bëhet
Është një nga veprat madhore të Rilindjes, manifesti politik e ideologjik i saj. U botua në Bukuresht më 1899, në prag të ngjarjevetë mëdha do të çonin në fitoren e pavarësisë. Për këtë, shqiptarët duhet të ishin të pregatitur, të kishin programin e luftës dhe të ndërtimit të shtetit të ri. Duke përgjithsuar përvojën e gjerathershme të lëvizjes kombëtare, kjo vepër e plotësonte më së miri këtë mision.
Siç tregon titulli, vepra përbëhet nga tri pjesë.
Pjesa e parë i kushtohet historisë së kaluar të Shqipërisë. Qëllimi i autorit është të provojë se populli shqiptar është nga popujt më të vjetër të Evropës, me një gjuhë nga më të vjetrat e më të bukurat, me kulturë e tradita të pasura, që ka të drejtë të jetojë i lirë në mes të popujve të tjerë dhe kombeve të qytetëruara. Si shumë rilindës të tjerë, Samiu mbron origjinën pelazgjike të popullit shqiptar.
Një vend me rëndësi i jep në këtë pjesë figurës së Skënderbeut dhe epokës së tij. Skënderbeun e cilëson si një burrë që i ka shokët e rrallë në histori, kurse për epokën e tj shkruan se "është m'ë bukur e m'ë bekuar e gjithë kohërave për vendin tënë„, se atëherë i gjithë kombi ishte i bashkuar dhe u nderua në gjithë botën. Kjo është një nga synimet kryesore të veprës; të forcojë te shqiptarët ndërgjegjjen dhe krenarinë kombëtare.
Pjesa e dytë jep me nota tronditëse një tablo realiste të Shqipërisë pas Tanzimatit. "Qysh janë sot shqiptarët?„-pyet Samiu me shqetësim dhe tregon se gjendja e vendit është e mjeruar nga çdo pikpamje. Burimin e këtij mjerimi ai e sheh në rradhë të parë te zgjedha e huaj, që e ka lënë vendin në varfëri, padituri, dhe errësirë. "Shqiptarët, - shkruan Samiu, - janë robër të poshtuar(poshtëruar) e t'unjurë, të shkelur e të çpërnderë(turpëruar).
Përshkrimi është edhe më i gjallë në kontrast me të kaluarën, të cilën në përgjithësi autori e idealizon. Ndaj dhe stili bëhet më zemërak, vepra e patriotit vlon nga revolta kundër shtypjes kombëtare. Ata shqiptarë të veshur dikur me "roba të arta„ e të farkëtuar me armët e argjëndta të trimërisë, shkruan Samiu, "Janë sot lakuriq, me një këmishë që që s'ka ku ta zërë qeni. Vetë edhe zaptieja e taksidari, e ngre shkopnë e i rreh duke thirrur; Pagoni! E ku të gjejë i ziu që të paguajë? Atëherë shesin kanë, dhinë, ç'të kenë, edhe gjer në qeramidhet e shtëpisë„.
Vend të rëndësishëm zë analiza që Samiu u bën rreziqeve që i kanoseshin Shqipërisë.
Si gjithë rilindësit, ai mendonte se rreziku i parë Shqipërisë i vinte nga Perandoria Osmane, të cilën Samiu e quante
një të vdekur që duhej varrosur sa më parë. Sa më gjatë të mbetej lidhur Shqipëria me këtë perandori të kalbur, aq më keq do të ishte. Shteti osman dotë shembej së shpejti dhe Shqipëria mund të groposej në gërmadhat e tij. Rreziku tjetër, mendon Samiu, shqiptarëve u vinte prej lakmive të shovinistëve fqinjë, lakmi që i mbështetnin fuqitë imperialiste.
Rreziqe të mëdha shqiptarëve edhe prej grindjeve e përçarjeve midis tyre, sidomos prej përçarjes fetare, gjithashtu prej padijes, prej mungesës së shkollave shqipe. Këto rrethana i hapnin shteg rrezikut të asimilimit të shqiptarëve prej të huajve.
Pjesa e tretë, fillon me pyetjen: "A mund të qëndrojë Shqipëria si është? Përgjigjja është, jo„. Në përgjithësi në këtë pjesë Samiu paraqet programin e lëvizjes për të ardhmen e Shqipërisë.
Nga analiza që u bëri rrethanave politike në fund të shekullit XIX, Samiu arriti në përfundimin se rruga e vetme për të shpëtuar nga zgjedha osmane dhe nga rreziku i copëtimit prej shteteve fqinje ishte që Shqipëria të shkëputej nga Turqia menjëherë, para se ajo të shembej dhe shqiptarët të formonin shtetin e tyre të pavarur. Autori mendonte se kjo s'arrihej me lutje, por me rrugën e luftës së armatosur. "Shqiptarët duhet t'i marrin ato që duan me pahir, t'i kërkojnë me fjalë, po të kenë edhe pushkën plot„.
Si mendimtar demokrat dhe iluminist, Samiu parashtron një projekt të gjerë me ide të përparuara për të ardhmen e Shqipërisë. Ai nuk e pranon idenë e monarkisë. Si formë regjimi sipas tij, Shqipëria duhet të ishte republikë parlamentare që do të kishte në krye një pleqësi. Kushtetuta e shtetit të ardhshëm shqiptar që propozonte Samiu, përshkrohet nga fryma demokratike. Ideali i tij për këtë shtet ishte ideali i një demokracie borgjeze. Si shprehës i pikëpamjevetë klasës së re të borgjezisë, ky ishte një ideal i përparuar për kohën, sepse ai i kundërvihej shtetit despotik osman.
Shumë i guximshëm e i përparuar për kohën ishte projekti i Samiut edhe për zhvillimin ekonomik e shoqëror të vendit. Ai kërkonte të ngrihej një industri kombëtare, të mëkëmbej bujqësia, të zhvillohej komunikacioni automobilistik dhe hekurudhor, të forcohej mbrojtja etj. Vëmendje të veçantë Samiu i kushtonte zhvillimit të arsimit e të kulturës shqiptare. Si gjithë rilindësit, ai kishte bindjen se ajo që u duhej më shumë shqiptarëve ishte dituria. Për përhapjen e saj ai kërkonte një sistem arsimi të përgjithshëm e të detyrueshëm për të gjithë, djem e vajza. Arsimin e donte në gjuhën amtare shqipe dhe shkolla të ishte laike, e shkëputur nga kisha e xhamia, një shkollë që të shërbente si vatër diturie dhe atdhetarizimi.
Samiu ëndërronte Shqipërinë me shkolla të të gjitha kategorive, me universitet ("gjithëmësime„ siç e quante ai), me akademi të shkencave, muzeume e biblioteka.
Siç shihet, në veprën "Shqipëria ç'ka qënë, ç'është e ç'do të bëhet„ gjeti shprehje mendimi shqiptar më i përparuar politiko-shoqëror i kohës. Me këtë vepër Samiu u bë ideologu më i shquar i lëvizjes kombëtare shqiptare. Vepra e tij është një traktat politiko-shoqëror, megjithatë ajo ka vlera të mëdha stilistike, një gjuhë e gjallë, e shprehëse. Stili i prozës së Samiut është energjik, herë polemist, herë fshikullues e herë me patos thirrës e mobilizues. "O burrani o shqiptarë ! Zihuni me të dy duart në besë, në lidhje e në bashkim, se kjo do t'ju shpëtojë!„
Fraza e Samiut është e qartë, me mjete gjuhësore plot ngarkesë emocionale. Mbasi ka parashtruar krejt programin e tij, ja si e mbyll veprën; "Ja qëllimi ynë! Ja puna jonë e shenjtëruarë! Ja besa jonë! Në mes të shqiptarëve të vërtetë s'ka ndonjë ndarje, ndonjë çarje, ndonjë ndryshim! Janë të tërë vëllezër, të gjithë një trup, një mendje, një qëllim një besë!„
Kjo vepër solli një ndihmesë të madhe për pasurimin e gjuhës letrare shqipe dhe për formimin e stilit publiçistik.
Samiu vdiq në Stamboll më 1904, i përndjekur nga autoritetet dhe i respektuar nga populli dhe opinoni përparimtar.
-------------------
Qytetëri e grekëve
Sami FRASHERI.
Thamë në Fletoret që shkoj ç’është qytetaria, ku është çpikurë më parë edhe qysh ka qenë qytetëri e kombeve të vjetërë t’Asis’e t’Afrikësë. Në atë fjalë kishim taksurë’ të bëjmë fjalë veçan edhe për të tri qytetërit’ e pastajme, do-me-thënë për qyteërit të Grekret të Arapëvet edhe të Evropijanëvet. Të zëmë nga qytetëri e Grekret që është m’e vjetra, po thua aqë e vjetërë sa qytetërit’e moçime që zumë ngoje në Fletoret tjatërë.
Qytetëri e Grekret nuk ngjan me qytetërit’ e Babilonaset e të Asyrjanëvet a të Egjypjanëvet, të cilat ishinë si një foshnj’ e shtënë nga barku i s’ëmës pa arriturë, po ish një qytetëri e vërtetë me gjithë degat të diturisë. Këtë qytetëri nuk’ e dimë nëpër erë e nëpër mjergullë si ato të tjerat, po e kemi të gjallë, në mos në punë, nëpër kartëra të shkruara prej njerës të asaj kohe. Kjo qytetëri është far’ e qytetëris’së Arapëvet, në kohra të mesme edhe e asaj s’Evropjanëvet të-sotmë.
Nukë dotë heqimë mundim të madh për të treguarë ku ndodhet vend’ i këtij kombi që u ndritua që kaq moti me kaq dituri edhe qe mëndj’e-tyre çkëlqen edhe sot e këtë ditë brenda në qyteëri të kombeve t’Evropësë. Këtë vent, Grekërinë e kemi aq afërë sa s’ka njeri të mos e dijë. Për të marë vesh qysh është çpikur’e qysh ka vajturë mbrodh qytetaria në Grekëri, duhet të hedhim një herë sytë n’istorit t-saj e ta zëmë që nga krej.
Në një kohë shumë të vjetërë, të cilënë historia s’apin dot ta zërë fill e-tërë Grekëria ishte vend’i stërgjyshëvet tanë, i Ilirëvet a të Lirëvet, si thuheshin atëherë Shqipëtarëtë. Më pastaj erdh një komp tjatërë prej Asije në Grekëri edhe ca nga njerëzit’që gjeti atje i përhapi duke përzjerë me të tjerëtë e duke bërë Grekretë. Po me të qenë që stërgjysre të tanë ishin më të qytetuarë, ky komb’i ri mori besënë e atyre edhe gjuh’e tyre u bë e përzierë prej të dy gjuhëvet. Vendi që u mbet këtyre ish shumë i-mirë për të qytetuarë, se u ndoth i-rethuarë me det me shumë pellgje për anija e me të qënë përtej vendeve të-qytetuarë’e të pasurë, si Asi’e-Vogël, si Syria e Finiqi, si Egjypta etj.
Vërtet pas hkuanë shumë kohë, Grekretë zunë të njiheshin me kombet e Azisë, edhe ngjan që të ken’ardhurë shumë botë prej Finiqi e prej Egjypte e të jenë përzjerë me Grekretë, se në gjuhët greqisht gjendenë shumë fjalë të gjuhëvet simite, të cilat as në gjuhët tënë që është mëm’e saj as në gjuhërat të-tjera të fëmijësë arjane nukë dukenë. Si do të jetë puna, Grekretë fituan shumë nga të përzjerët’ e nga të bërë tregti me kombet e-përtej-detshime.
Gjer sa që erth një fenikas, që e quanin Kadhmo, as Grekrët as të-tjerëtë kombe t’Evropësë nuk dininë se ç’dotë thotë shkruarj’ e këndim; Kadhmua, i-cili duket se nuk erth vetëmë po me shumë shokë si thamë më sipërrë, u mësoj Grekërvet shkronjat’e vendit të ti me të cilat edhe këta zun’ e shkruanin gjuhën’e tyre. Kjo është jurma e parë që bënë n’udhë të qytetërisë.
Në ato kohëra edhe të tjerë njerës prej Asije a që kishin qënë n’Asi, si Orfeu nga Thraqi e si Foroneu nga Egjypta suallë nga Grekëri ca dituri e ca mësime, të-cilatë këta pas zakonit t’asaj kohe i përzjenë me besëtë. Një tjatërë asias që thuhesh Mino u hodh në Kretë, e s’andejmi u tregoj Grekrët gjyqn’ e qeverinë e vëndit. Disa qinde vjet Grekret’u muarë me këtë dituri, duke shpënë ato sa mbar’e më mbarë, duke ndërtuarë gjuhën’e tyre e duke nxjerrë vjershëtarë si Omir’e si Isodhnë (Esiodi-A.K). Po kurrë nukë thanë se mjaft dimë, edhe me të diturë që n’Asi e n’Egjyptë ish dituria e qytetaria m’e tepërë, gjithë t’urtët’e-tyre, përpara se të bëjn’a të shkruajnë gjë, vinin një herë rotullë Asis’së Vogël, Syrisë e Egjyptësë.
Solloni që vuri n’Athinë një nom fort të mirë, me të cilënë i vu themel gjithurdhërisë (dhimokratisë), e bëri Athinënë të quhet kërthiz’ e Grekërisë edhe ms’i gjithë botës së qytetëruar t’asaj kohe, qe rotulluarë nëpër Asi e pat par’edhe Egjyptënë.
Të-parët’e të urtëvet Grekre nukë kanë dalë brenda në Grekëri, po në mes të Grekrëvet që gjendeshin nëpër anët të detit t’Asis’së Vogëlë e nëpër nisit që janë përkunduell atyre anëvet. Se ata kishin më tepërë të bëninë me kombet’e-qytetuarë t’Asisë. Kështu Thaliu m’i par’i të urtëvet Grekre që nga Asi e-Vogëlë edhe atje e ngriti shkollën’ e ti, pastaj mësonjësit’e ti u-përhapnë nëpër Grekëri e gjithë ku ndodheshin Grekre.
Gjer në kohët e Thaliut gjithë dituritë, që kishin sjellë prej Asije a që kishinë çpikurë Grekretë, ishinë të përzjera me besët e tyre. Këto dituri vetëmë mëndj’e të holluar’e të urtëvet mundte t’i çpleksnjë e t’i qëronjë nëpër mes të përrallave të besës s’asaj kohe. Po sot kupëtohetë fort kthillëtë që ato përrallat’e asaj bese, që bot’ e poshtërme u besonte e u falesh pa kuptuar, kishin rënjënë në një urtësi të lartë t’ardhurë prej Persije, prej Hindi e prej Egjypte.
I-pari Thaliu e çqeu cipën e besësë që mbulonte urtësinë edhe tregoj urtësinë lakuriq e të bukurë si është. Veç q’e ndau urtësinë nga bes’e atëhershime po edhe e tregoj fare të-ndryshme nga ajo besë. Kjo urtësi kish për rënjë besimnë me një shpirt të përgjithçime, me një fuqi të pa-ançime me një fjalë, me një Perëndi e nukë më shumë, si besonin’ atëhere Grekrëtë. Që edhe kjo rëfen që ajo urtësi që e-ardhurë prej Asije, e e çkulurë që nga rez’e maleve Malajë, tek besohesh që herësh një Perëndi. Nga mësonjësit’e Faliut Anaksagora është m’i ndjeshmi që ka ndihurë shumë për të shpënë diturin’e mjeshtërit e ti më përpara e për të ndarë atë nëpër botë.
Më pas doli Pitagora, i cili veç që e çqojti më tepërë diturinë e pa-lënttë, po cepiku edhe shumë të vërteta për dhemasënë edhe i vuri themel kësaj diturije e-cila është dor’ e djath’ e qytetërisë. Mësonjësit’ e Pitagorësë qenë të shumë edhe u përhapnë nëpër gjith’anët. Sado që Grekrët’ e atëhershimë për të mbuluarë brsën e-tyre nga dijat e-ra të këtyre të cilat’i shihninë kundra besësë, i ndoqnë e i përzunë duke vrar’ e duke therurë ata q’u binin në dorë, po shumë prej syresh shpëtuanë, edhe diturit’e tyre jan’edhe sot të gjalla.
Të marëtë sado të vrasin’ e të therinë, i ndoqnë e i përzunë duke vrar’e duke therurë ata q’u binin në dorë, po shumë prej syresh shpëtuanë, edhe diturit’e tyre jan’edhe sot të gjalla.
Të marëtë sado të vrasin e të therinë t’urtëtë, kurë të dituritë s’mundënë prej të paditurët, edhe kurë egërsia e përallatë s’qendrojnë dot kundruall dituris’e urtësisë. P’andaj, me gjithë këto shtrëngime që tregonte besa, urtësia nuk po mbytesh po sa vinte po shtohesh e me të gjith’anëtë po çfaqeshinë njerës t’urtë që çpikninë gjërra të pa-ditura gjer m’atëherë.
Gjer më një kohë duket urtësi e grekrëvet e marë prej Asij, pastaj t’urtët’e këti vendi çpiqninë gjërra që Asia e Egjyta s’ngjan t’i ketë diturë kurë. Hipokrati në nisit ku vuri themel shërimit, të tjerë t’urtë shkruanë si cili do për një degë të diturisë. Shkronjësit e vjerëshëtorëtë në këto kohëra patnë ariturë shumë lartë. Liri e qeveris’ së tyre u epte dorë të flisnin çpenguarë, me këtë ndihmë kishin dalë shumë gjuhë-bukurë e shumë shkronjës të vërtetë të cilëvet shkronjat u këndohen edhe sot e kësaj dite me çudi si Herodoti, si Tuqididi, si Dhemosdheni, etj. Me nj’anë tjatërë bes’e tyre që s’para kihesh me sy t’urtëvet, ish shumë e përdorshme për vjershëtorëtë edhe më tepërë për ata që shkruanin vjersha për theatre. Edhe theatr’e tyre që kish vajturë shumë mbarë edhe istori e-tyre që përzjente njerës e perëndirra, edhe trimëri e-tyre e zakonet i kanë bërë vjershëtorët’ e-tyre që janë edhe sot pa shokë, si Omiri, si Euripidi, si Sofokliu, etj.
Sokrati është i dyti pas Pitagorës që përhapi diturinë në Grekëri. Sado që ky vetë nuk shkroj me dorë të ti, po fjalët’e ti ndezë mëndjet e mësonjëset të ti, edhe urtësi e-ti duketë në shkronjat të Platonit e të Aristotelit. Këta të dy të urtë të mëdhenj e ngritnë fort lart diturinë, duke shkruarë veçan për cilëndo nga degët e saj. Shkronjat e këtyre më tepërë se një mijë vjet kanë qënë drit’e gjithë kombeve të qytetuarë pas të cilave kanë vajturë mijëra të urtë, edhe sot e kësaj dite s’janë të-pëlqyera. Po dituri e këtyre nuk para u vjejti grekrëvet, se goditi afër fundit të qytetëris’së tyre, e cila nënë urdhrit të Aleksandrit të Madh e të trashëgonjëset ti, me gjithë që aty që përkujdesës e mburonjës e përhapës i diturisë, u veshk, edhe pataj nën urdhrit të Romanëvet erdhi në vendit të saj, edhe sot ron me Itoritë e në të tjera shkronja të pavdekura të tyre. Koha që ndriti më tepërë qyteëri e Grekrëvet, aqë në dituri sa edhe në mejshtëri, qe koh’e Perikliut, do-me-thënë koha në të cilënë krye i gjithëurdhërisë s’Athinës ishte Perikliu. Atëherë Athina ish Paris i asaj kohe me gjithë bukuritë që mundte të bënte dor’e njeriut. Mejshtëri e kthisërisë ish tëholluarë fort edhe të gdhendurit e gurit e të bërët e agalmavet kish ariturë në një shkallë që sot Evropjanëntë, me gjithë atë qytetëri, s’mundinë ta arrijnë.
Qytetëri e Grekrëvet u çfanit prej Grekërije, po nukë humbi, e shkornjat’e tyre ndodhenë të shumat si edhe shumë nga punërat e mjeshtëris’së tyre, edhe istori e-tyre ësht’ aq’ e diturë, sa me të mbyllurë sytë i shohëmë të gjallë.
Qytetëri e Grekrevet të-vjetërë s’u shua, po flejti shumë kohë nënë një hije të dëndurë t’egërsis’ e të paditjesë, gjer sa e gjetn’ e e ndezë përpara Arapëtë edhe më pastaj Evropjanëtë, si do ta shohëmë.
Botuar më 1884
Qytetëri e evropianëvet
SAMI FRASHERI,
Qytetëritë që treguamë gjer tani, duke vënë radhazi me qytetërin’ e Evropjanëvet, janë si foshnja të dështuara kundreq njerëzve t’ariturë; po, me të qënë në ç’do gjë q’është m’e par’e m’e vjetërë ësht’ edhe m’e rënd’ e m’e-vjejturë‘ si e çpikurë prej mos qenje, edhe ato qytetëri janë të vjejtura e u bëjënë nder atyre q’i kanë pasurë. Ne vështrofshimë mirë e të mendohemi thellë, kupëtojëmë qe qytetaria rënjën e ka në kohëra fort të vjetra e të haruara në fund t’erësirës së motit; ay që gjeti të parënë herë qysh mbillet e koretë gruri, qysh tiret [në] avlemendetë leshi, etj, ay vuri gurin e parë të qytetërisë; q’atëher’ e tëhu qytetëria ka vajturë gjithënjë përpara herë me vrap e herë ngadalë. Qytetëria është një e-pandarë, po ata q’e kanë ruajtur’ e q’e kanë ritur e xbukuruarë kanë qenë në ç‘do kohë të tjerë; herë ka rënë në dorë të një kombi, herë në dorë të një tjatri, nga një herë ka qen’ e-vrejtur’ e-veniturë, po kurë s’ka qën’ e shuar fare; edhe me të qënë që të-parëtë kanë qënë kurdo mjeshtrit’ e mësonjësit’ e të-pastajmët, ç’do qytetëri m’e pastajme ka pasurë qënë m’egër’ e m’e plotë nga m’e para, sikundre që qytetëri e Grekërvet, ish shumë m’e-mbarë nga qytetërit’ e kombevet të-vjetërë t’Asis’e t’Egjyptësë edhe qytetëri e Arabëvet m’e mbarë nga Grekret, kështu edhe qytetëri e Evropjanëvet është m’e mbarë nga të-tëra të shkuaratë.
Dy gjëra e çquajnë më tepërë qytetërin’ e Evropjanëvet nga qyetërit’ e vjetëra: e para që është m’e lentte se ato; e dyta q’është m’e-përgjithçime e m’e përhapurë. Vërtet qytetërit e-vjetëra ishinë më tepër me fjalë se me punë; kishinë vivlla të-shuma e të mbëdha të shkruara me mendim të-thellë, po s’para kishinë punëra të-lentta që dukeshinë në shesh; nuk munt të themi se s’kishinë mjeshtëri e punëra të dorësë, nga të-cilatë ca gjenden edhe sot edhe njeri s’mund t’i bënjë dot; po ato punëra bëheshinë me dorë, me shumë mundim, në shumë kohë edhe ishinë të rralla e të-shtrenjta. Për të punuar s’kishinë përveç duart e skllevët të cilët i mbanin nënë një robëri të keqe edhe më shumë i vininë të punojënë me hekura në këmbë e në qafë. Për të punuarë tregërinë, s’kishinë përveç krahët’e dobët të kafshëvet edhe anijat që prisininë erënë për të ecurë.
Dituritë në kohërat e vjetëra kishinë vajturë shumë përpara, po nuk’aqë sa apënë pemë, pemënë po e apënë sot.
Fuqi e avullit e cila bënë të ecinë anijatë edhe të marënë në pakë kohë udhë shumë të-gjatë, e cila bën të ecuritë mi udhë të hekurtë me një çpëjtim për të çuditurë, heq barë që s’e heqinë dot njëmij kuaj, e e-shpije në një ditë në vent që me kuajt s’vihetë në dy javë, e cila bën që një kazan me ujë edhe ca copa hekurë të bëjënë në një ditë me të-madhe lehtësi pune që s’e bëjënë dot qinda njerës në shumë kohë; fuqi e avullit, thashë, që bën gjithë këto çudi, edhe fuqi elektrtikut i cili bën të fluturuarët’e fjalësë në një çast nga një an’e dheut m’anë tjatërë, e i-cili ditë më ditë po tregon punëra më tepër’ e më tepërë për të çuditurë, edhe i-cili një ditë do të zërë vendin e avullit; avulli e elektriku, them, edhe më shumë të tjera gjerra të këtilla, që s’u kishinë ardhurë fare në ment të vjetërët këto e bëjënë qytetërin’ e sotme të jetë e-lentt’e vërtetë e të shquhetë nga qytetërit’ e vjetëra.
Të gjendurit’e shtypshkronjësë është një nga më të mëdhat’e
udhëvet që kanë shpënë përpara qytetërin’e sotme. Qemoti vivllatë shkruheshinë me dorë në shumë kohë, me shumë mundim, ishinë foto të rrala e të shtrenjta, që s’muntninë t’il kishinë përveç të psuritë, edhe më të shumatë ishinë të lathitura. Sot shtypshkronja shkel sa-kaqë-herë mijëra e qindëra mijërash vivlla, i përhap nëpër gjithë anët’te dheut e i bën të shiten aqë lirë sa të muntnjë t’i marë kushdo edhe t’i këndonjë me lehtësi të madhe. Shtypëshkronja e bëri diturinë të dalë nga duart’e të-pakëve e të përhapetë në për gjithë botënë ...
Qysh edhe kur u qytetëruanë Evrjpjanëtë të themi edhe mi këtë dy fjalë. Në kohëratë që kompet’ e Asis’ e t’Egjyptësësë ishinë të ndrituarë me një qytetëri të-mjaft si për ato kohë, edhe më pastaj kur vetëtinte qytetëria n’Athinë e së andejmi ndritte gjithanë anët rotull detit, n’ato kohëra Evropa ishte e’egër’; kombet’e Germanis’e të Francësë roninë nëpër stepa gjymësë-lakuriq si gjithë kombet’e egërë. Në këtë istori të shkurtërë të qytetërisë nuk zumë ngoje fare gje më tani emërinë‘e Romanëvet. Ky komp i-madh që vu ndënë vetëhe të-shumën’e botësë që dihesh atëherë, bëri shumë punëra të mbëdha, ca të lëvduara e ca të palëvduara, me të-cilatë është mbushurë istoria; po ndonjë qytetëri s’diherë me emërit të-tyre. Këta nukë qenë njerës të pa-qytetëruarë, po me të që gjithë mendjen’e fuqin’e tyre e kishinë vënë në luftë e në ushtëri, nuk’u menduanë a nukë muntnë të bënin një qytetëri mevetëhe, edhe ranë pas qytetëris’së Grekërvet. Sado që gjuhën’e-tyre e shkruaninë edhe e shpunë shumë përpara, diturit’e-tyre i kishinë në gjuhëtë Greqisht. P’andaj qytetëri e romanëve munt të nëmërohetë një copë nga qytetëri e Grekërvet, si edhe qytetëri e Maqedonaset e Aleksandrionjët e nukë një qytetëri e ç’quarë në vetëhe.
Romanëtë eçuanë Evropën’e veriut e të perëndimit edhe e muarë nënë pushtetë të tyre i dhanë gjuhën’e-tyre, edhe kaqë qint vjet e-tër;Evropa s’kish tjetërë gjuhë për të shkruar’e për të kënduarë përveç Latinishtenë, gjuhën’e Romanëvet.
Më pastaj u çkulë disa kombe të-egërë prej anëvet të veriut t’Evropës’e t’Asisë e u-hodhë përmi të gjth’anët’e Evropësë. Romanëtë që kishinë humburë vendet e Asis’e të Afrikësës, humpnë edhe Evropënë, edhe ata kombet’e-egërë si Hunëtë, Vandalëtë, Gotëret’etj. e mbuluanë të-tër’Evropënë. Atëhere u bë një nat’e thellë e erëtë, mbretëronte padia edhe egërsia, njerëzitë ishinë të-ndarë me dy, ca me duar të hekurta që vrisnin’e prisnin’ e rëmbeninë si muntninë‘e ca në hekura nënë zgjedhë që rënkoninë e nënë një skllavëri të keqe punoninë si kafshë e s’urdhëronin gjekafshë.
Me këtë mënyrë qe Evropa kur duall’Arabëtë, u hodhë nga Afria, e zunë Spanjën’e Portugalinë edhe gjysmënë‘e Francësë, si e thamë në fjalët që bëmë përpara kësaj. Kombet’e e-gërë q’urdhëroninë Evropënë, me të qënë më të-poshtërë nga ata që kishinë nënë urdhërit të-tyre, muarë gjuhën’ edhe besën’ e këtyre edhe u përzienë me ta. Roma mbretëronte prapë mi gjith’Evropënë, po nukë me fuqi as me dituri, vetëmë me besë. Fuqi e besësë u bashkua me fuqin’e egërsisë edhe bënë një kohë të hekurit e të erësisë. Dituri e grekërvet të-vjetërë edhe e atyre Romanëve ish fare e-paditurë n’Evropë, edhe emëri i këtyre kombeve ziresh ngojë me merzi si emër’i të pabesë e i kombeve të mallkuarë.
Qytetëri e Arabëvet, në të cilëtë ish përtëriturë dituri e Grekërvet të vjetër vetëtinte me një dritë të çquarë në Spanjë, në Siqeli edhe nëpër gjithë anët të detit përkundreq Evropësë, po besa e padia u kish verbuarë sytë Evropësë, po besa e padia u kish verbuarë sytë Evropjanëvet, edhe kur ndodhesh nonjë që të vinte të mësonte diturit’e Arabëvet, priftëria e diqte të gjallë duke i marë për magistricë.
Më së fundi Arapëtë u pushtuanë në Spanjë, edhe priftëria dogji bashkë me njerëzitë gjithë vivllat’e tyre, e nga gjith’ajo qytetëri s’mbet as një shkëndijë ... Evropjanëtë, duke vajtur’e duke ardhurë n’Egjypt’e në Syri për të luftuarë suallë n’Evropë shumë gjëra të-vjejtura të-bëra prej arapëvet me shumë mjeshtëri. Tregëtarët’e Venetisë e të Gjenovësë me të parë këto plaçka, zunë të bënin një tregëti të-paprerë me Syrin’e me Egjyptënë. Pas tregëtisë erth edhe dituria; shkronjat’e Avisenit, të Albugazit e të tjerë të diturë arabë zunë të ktheheshinë në latinishte, edhe të mësohenë kaqë kohë nëpër gjithë shkollat’ e Evropës. Nga shkronjat e Arabëvet Evropjanëtë mësuanë edhe emërat e shkronjavet të Grekëvet të-vjetërë. Mëpastaj ku u muarë Kostantinopoja, shumë Grekër’ ikën’ e vanë nëpër anët e Italisë, e u mësuanë Evropjanëvet shkronjat e Grekërvet të vjetërë.
Kështu zunë Evropjanëtë të ndritoheshinë me dituri, po shumë kohë s’bënë dot një gjurmë më tej diturivet t’arabëvet. Galileja, Kepleri, Koperniku, Neftoni e të-tjeër të diturë të-mbëdhenj e hodhë këtë shteg edhe e zgjeruanë shumë diturinë duke gjeturë shumë të vërteta përmi diturit të qjejet e të mathimatikavet.
Në vendet të gjuhës latinishte cilido komp zu të shkruajë gjuhën’ e tij; kjo edhe çpikje e shtypshkronjësë bënë të përhapetë përnjërheshë dituria nëpër gjithë njerëzit’e kombevet; çpikjet’e gjendjetë zunë t’arrinjënë njëra pas tjetërës. Priftëria e kisha u ndejti shumë kohë kurndreq e i tëmeronte ata që përpiqeshin për të diturit. Më në fund arinë filozofë të mëdhenj si Volteri, Rusoj, Dekarti edhe shumë të-tjerë të-cilëtë i hapnë udhë mendimit të pa-penguarë edhe e muntnë për gjithë jetënë priftërinë edhe i hapnë udhë të-gjerë dituris’e qytetërisë, në të cilënë qytetëria po vete sa mbar’e e më mbarë edhe po përhapetë ditë me ditë nëpër gjithë anët’e dheut, e po shtohet’ e zgjerohetë.
Kjo qytetëri e-vertetë, e-përgjithshime, e-përjetshime, e-pavdekurë. Si lum ata kombe që janë ndrituarë a që përpiqenë të ndritohenë me këtë qytetëri.
Botuar më 1885
Dituria"
Sami FRASHERI,
Dituria është që e bën njerinë të quhet njeri e të çquhetë nga të gjithë kafshët'e- tjera, të cilatëë lëvizin dhe ecin'e han'e pinë edhe ato si edhe njeriu. Sa do mënt të tepër të ketë njeriu nukë munt kurrë të dijë prej vetiu gjithë të vërtetat dhe gjithë ç'i duhetë të dijë as me të dëgjuar'e me të parë munt të bëhetë njeri i - diturë, as edhe me të vuarë, se jet' e njeriut ësht' e-pakë. Gjithë ç'kanë mundurë të mësojnë, të kupëtojnë a të çpikinë, njerëzit që kanë shkruar për - mi dhet përpara nesh që nga mijëra vjet e tëhu, gjithë ç'ka ngjarë, gjithë ç'është bërë e gjithë ç'janë munduarë njerës të urtë e me mënt tepërë, gjithë ç'kanë par'e ç'kanë vuar' ata që kanë vuajturë në-për vende larg'e të-pa-di-turë, me nj fjalë gjithë çka ngjarë në jetët, gjithë ç'ka çpikur'a mbledhur njeriu dhe gjithë ç;ka gjeturë në natyrat, të gjitha janë të shkruara dhe këto bëjnë të diturin'e njeriut, e - cila s'fitohetë për-veçse nëmësim. Pr'andaj, munt të themi se dituria është mësimi, edhe i pa-mësuari s'munt kurrë të jet'i-diturë. I mësuari di ç'është bërë që nga krej i jetës'e tëhu; di ç'ka mbi dhet e nënë dhet, di ç'është dheu, çështë qielli, ç'është natyra, ç'është vetë, di ç'do që munt të dihet, edhe kupton ç'do që munt të kopëtohetë. I pamësuari s'di përveç ç'sheh me sy e ç'dëgjon me veshë; për atë jeta niset edhe soset me gjalljet të ti, nuk di as ç'është bërë me parë tij,as çmunt të bëhetë ps tij; për atë dheu ësht' aqë sa e sheh ay edhe qielli ashtu siç e sheh ay:
Pleqtë tanë thoshin " mos pyet të mësuarënë, po të vuarënë". Ajo fjalë ishte e-drejtë për atë kohë, në të cilënë mësimi e dituria nuk ish tjatërë gjë për-veç mësimi i besësë a shumë shumë.e i nonjë gjuhe të huaj. Po të jetashtu, vërtet mësimi nukë zë dot vendin e vuajtjes, po sot në ditë tënë mësimi e dituria janë shumë më të gjera e më të forta se ç'pandeheshin atë-herë. Sot për sot nëpër vendet e qytetuarë dituria është si djellë që mbulon me dritat e me shkëndiat të ti gjithë ç'është, e s'lë errësirrë gjëkunt. Mësimi në ato vende nuk është vetëmë për besët, as vetëmë për të mësuarë gjuhë, po për të ndritunë mëndjenë me ç'do farë diturie. Gjithë ç'mësohetë sot është shkruar nga njerës jo vetëm të diturë por edhe të vuarë. Sot nuk ka neri m'i vuarë se i-mësuari, se ay di' jo vetëmë ç'ka vuarë vetë, po edhe ç'kanë vuarë mijëra njerës përpara tij. Për dy gjëra i duhet njeriut dituria. E para të marrë vesh e të kuptojë gjithë ç'i sheh syri, ç'i dëgjon veshi, ç'i zë dora, ç'i shkel këmba edhe gjithë ç'i vjen ndër mënt; të dije se ç'është, ç'ka qenë, ç'dotë bëhetë, ku është, nga ka ardhurë, ku do të vejë. E dyta, të muntnjë të fitojë sa më tepërë e të ronjë sa më mirë, jo vetëmë duke u bërë shkronjës a nënurdhrës, po më tepërë e të ronjë sa më mirë, jo vetëm duke u bërë shkronjës a nënurdhrës, po më tepërë duke nxjerrë nga dheue nga natyra gjëra të vjejtura, me të cialtë edhe ay edhe gjithë njerëzia të mundinë të bëjnë shumë punëra, e duke gjeturë ç'do farë udhe e çdo farë lehcije, për të vajturë njerëzia sa mbar' e më mbarë. Mundimë të themi që e par'e këtyre dy shërbimeve, që pret njeriu nga dituria, ësht' e pa-lënttë, e dyta e lenttë. Vërtet njeriu është mbrujturë me një natyrë, e cila e ç'pon të kërkonjë, të pyesë e të dojë të marrë vesh ç'do gjë, do të dijë jo vetëmë ç'i duhet, po edhe ç'do gjë; do të dijë vetëmë për të diturë. Këtu është çquarj' e njeriut nga kafshët e tjera; po i varfëri njeriu i paditurë është mësuarë të mos pyesë e të mos kërkonjë shumë gjerra që duhesh t'i pyette e t'i kërkonte më parë se çdo gjë. Kur shohim një njeri që shkon udhësë, na ha zëmëra e pyesim e të mos dimë se na vetë, ç'jemi, nga kemi ardhur e ku do të vemi? Qysh të mos dimë ç'kemi brenda në trup tënë, si jemi gjallë, ç'është ky gjak që punon nëpër rembat e trupit tënë, si shohëmë, si dëgjojmë? Qysh të mos pyesim pse bëhetë natë, pse hapetë dita, ç'është dielli, ç'janë këta yj, ç'është ky shi që bije pika-pika, nga vjen gjëmimi, nga del vetëtima, nga bije rufeja? Si cilido, kur ka qenë foshnje, me të zënë të flasë, më parë se ç'do gjë, këto ka pyeturë, po duke parë se të mëdhenjtë qeshinë me këto pyetje të ti, e duke marë vesh që as s'i dininë, është mësuarë edhe ay ti shoh e të mos i pyesë, t'i dëgjonj e të mos i dijë. Dituria vetëmë munt të përgjigjetë me gjithë këto pyetje, të përgjigjetë duke rëfyerë ç'do gjë. Kjo është njëra faqe e diturisë. Të vimë në faqet tjatrë, në anët të lentë,si thamëmë sipër. Dituria sot i duhet ç'do neriu, jo vetëmë që të muntnjë të shkruanjë a të këndonjë një kartë a të mbledhë pesë numura, si pandehesh më parë, më parë, jo vetëmë që ti tregonjë gjithë të vërtetat, si thamë më siprë, po edhe që ndihnj'e e ti aëpë dorënë në punët që do të punonjë për të rojturë. Edhe bujku që lëron arënë, edhe bariu që ruanë bagatinë, dhe ç'do punëtor që bën një punë, ka nevojë për dituri, sepse i tregon një mijë urdhëra për të punuarë më leht'e më mirë e për të fituarë më tepërë. Qytetëria i ka holluarë aq punërat sa dor' e-ashpërë dhe mëndj' e-pa gdhendur'e të pa-diturit nuk mund të punonjë gjë të pëlqyerë. Në qytetëri' të-sotme nuk janë vetëmë mësonjëtoretë për të dhënë dritë botësë po janë çpikurë edhe shumë udhëra të-tjera, me të cilat u epet dritë edhe atyre që s'kanë vërsën (moshën) e të vajturit në mësonjëtore, tregohen' edhe shumë të vërteta të cilat s'mësohenë dot në mësonjëtore sa duhet. Një nga këto urdhra janë edhe fletoretë që flasënë për dituri , si edhe kjo kjo Drita, e-cila do të flasë për ç'do farë diturie, në mënyrë që të ëmbëlsohet prej saj, i-madhi e i-vogëli edhe secili do të gjenjë brenda, në të një gjë që t'i vlenjë që diç t'i mësonjë a t'a xbavitnjë.
Botuar në vitin 1884
