Nga Agim Baçi
Njësoj si Erosi, vdekja është një nga temat e privilegjuara të letërsisë që e përshkruan, e fut në një sistem të ndërliqshëm dhe e vesh me vlera simbolike dhe etike. Ajo është mbathur prej njeriut me aq shumë domethënie (ndoshta edhe më shumë se Erosi), sa do të ishte e pamundur t'i radhisnim të gjitha, e që vijnë prej kulturës e njohjes së përbashkët.
Në mitologjinë greke Tanatosi është perëndia e vdekjes dhe paraqitet si një burrë plak me mjekër e me flatra, ose i mbështjellë me një mantel të zi. Tanatosi është thuajse gjithmonë pranë Erosit, perëndisë së dashurisë. Që të dy janë polet e një mekanizmi që rregullon të gjithë ekzistencën, atë që Frojdi do ta quajë më pas "parimi i vdekjes" dhe "parimi i kënaqësisë". Erosi e krijon jetën, Tanatosi e shkatërron; Erosi afron, Tanatosi largon; Erosi bashkon, Tanatosi ndan përgjithmonë. Por në lojën e kulturave ose në atë të letërsisë këto kuptime mund të ndryshojnë kryekëput.
Në një përpjekje të shpjegimit për "gatimin" e veprave të tij Kadareja rrëfen pas vitit 1990 atë fije të padukshme që lidh letërsinë e të gjitha kohërave, si dhe pamundësinë për ta shmangur në krijimet e tij. «Qysh kur lindi letërsia vazhdoi të ushqehet nga vdekja dhe nënproduktet e saj: nata, gjumi, ëndrrat, vrasja e ndërgjegjes....».
Këtë përpjekje, të marrëdhënies së vdekjes me letërsinë, Kadareja e përshkruan në esenë e tij për Danten. «Duke u rrëfyer rrugëtimin e tij të vetmuar në botën e të vdekurve, ai u tregoi vëllezërve të vet poetë, qofshin ata rusë, shqiptarë, baltikë e kinezë, se gjendja natyrale e shkrimtarit të madh është pikërisht ajo: të udhëtojë i gjallë mes vdekjes. Të pajeta shtrihen përpara tij mbretëritë, vrasësit, tiranët, orizoret, stuhitë, vetë ajri që i prodhon ato. Përbindshat dhe rreziqet janë rrotull tij, por ai ka një përparësi: ai është i gjallë, ndërsa ata s'janë. Ndaj fjalët e Virgjilit ‘mos u tremb, është një stuhi e vdekur', përbëjnë formulën e shpëtimit për shkrimtarin. Gjithë thelbi i ‘gjendjes', rrjedhimisht i fatit të tij, përmblidhet në besimin ose jo ndaj kësaj formule»[1].
Shqetësimi për këtë temë të përbotshme, që tashmë nuk lidhet vetëm me talentin por edhe me përjtetimin e asaj që "prodhon", shtyn Kadarenë të rrëfejë edhe "meditimet" e tij për vdekjen. «Një krijues, zakonisht normal, është të mos i trembet vdekjes, sepse vepra e mëson të mësohet me vdekjen. Vetë krijimi i mëson të mësohet me atë. Ai shkruan për kohën që është gjallë do ose s'do. Ai shkruan edhe për kohën që s'do të jetë. Do ose s'do. Vetë mjeshtëria e letërsisë është e tillë. Letërsia e mirë jeton, jeton gjatë. Po të jetë shkrimtar i mirë, do të vazhdojë disa dhjetëra vjet më vonë. Po të jetë shkrimtar shumë i mirë, do të vazhdojë akoma më tepër. Dhe po të jetë i jashtëzakonshëm mund të vazhdojë edhe me shekuj. Në ndërgjegjen e çdo shkrimtari kjo është e depozituar. Ekziston një mënyrë instinktive, siç janë të gjitha ndjesitë e tjera, prandaj ai mësohet me këtë gjë, që ai do të jetë i pranishëm në disa kohë. Pra, ç'janë këto kohë? - Është vdekja!»[2]. Për Mateo Mandalanë, profesor i gjuhës dhe i letërsisë shqipe në Universitetin e Palermos, mungesa, vdekja dhe flijimi, tri tema, që përsëriten në mitologjinë e të gjitha kohëve dhe të të gjithë popujve, përbëjnë tri majat e atij trekëndëshi hyjnor që kufizojnë lëmin e letërsisë[3].
Një bashkëjetesë të përqendruar të dashurisë, vdekjes dhe ëndrrës, padyshim që mund ta gjejmë më të theksuar tePrilli i thyer. Ky përshkrim rrjedh përmes konceptit ekzistencialist, ku personazhet kryesore plotësojnë vetveten përmes daljes nga vetvetja që kanë njohur, nga vetja që u kanë mësuar, nga vetja që kanë pranuar në heshtje. Për t'u futur më pas vrullshëm brenda shpirtit të tyre, atje ku s'kanë guxuar të shohin, por që janë, që mund të jetojnë ashtu. Sa zgjat? Asnjë përgjigje s'do të ishte e vlefshme, sepse s'do të mundte në asnjë gjuhë të botës të ishte e plotë. Gjuha shpesh e ka të pamundur t'i thotë të tëra, ndërsa në dashuri ajo është edhe më memece. Sepse dashuria jeton, e mund pjesën tonë të jashtme, atë që e mbytim me fjalë. Dashuria është brenda nesh, në qendrën tonë, na ngre lart, lart vetjes, lart fjalëve, duke na dhënë mundësinë të shohim tutje, e pse jo, duke parë brenda një çasti gjithë botën, aq sa s'do të na mjaftonin jetë të njëpasnjëshme për t'i vështruar. «Për të pasur një të vërtetë të çfarëdoshme, duhet të kemi një të vërtetë absolute, e kjo e fundit është e thjeshtë, e lehtë për t'u arritur, është përpara të gjithëve; ajo duhet të kapet nga ne vetë pa ndërmjetës. Kjo teori është e vetmja që i jep njeriut një dinjitet dhe nuk e sheh atë si një objekt të thjeshtë»[4], shkruan Sartri. Sipas tij «...ajo që ne kuptojmë zakonisht me dëshirë, është një vendim i ndërgjegjshëm dhe për shumë nga ne vjen pas krijimit të qenies sonë nga ne vetë»[5].
Pra Diana e Gjorgu, dy heronjtë e Prillit të thyer, e ndërtojnë veten e tyre pas dëshirës së tyre, ndërtojnë jetën e tyre pas futjes brenda thellësisë. Është takimi me veten kur sheh nga vdekja, sepse të dalësh nga vetja është të dalësh nga "kufiri i lejuar", Një kufi që të lejon ta ndërtosh dëshirën në sekondë-përjetësi. Të mos i ndash. Sepse, pa kuptuar vdekjen, është e pamundur të puthesh me jetën. Përkohshmëria jonë nxit dhuntinë tonë për t'u përgatitur për atë që është e përjetshme - për të kuptuar krijuesin. Fati dhe liria, koncepti për të qenë "i pranishëm në botë", qëndron ulur mbi fronin e Dashurisë, atje ku ne vendosim së brendshmi dhe së jashtmi të jemi "udhëtarë të përhershëm".
Koncepti i vdekjes
Çdo natë ka një parathënie të vdekjes - gjumin. «Kur flemë nuk jemi të preokupuar që t'ia përshtasim botën e jashtme qëllimeve tona. Jemi të pambrojtur e, prandaj, gjumi me të drejtë, është përkufizuar si ‚vëllai i vdekjes... Gjatë kohës që flemë, mund të krahasohemi me një fetus ose me një kufomë ose edhe me engjëjt, të cilët nuk janë subjet i ligjeve të realitetit», shkruan Eric From[6].
Ndërkaq, Hanah Arend, duke analizuar konceptin e filozofëve mbi vdekshmërinë dhe përjetësinë, shpjegon "vdekjen e mëparshme" të njeriut përmes qarkores pa kuptim të tij. «Njerëzit janë të vdekshëm, të vetmet gjëra të vdekshme në ekzistencë, sepse ndryshe nga kafshët, ata nuk ekzistojnë vetëm si anëtarë të një specie, jeta e pavdekshme e së cilës garantohet nga riprodhimi. Vdekshmëria e njerëzve qëndron në faktin se jeta individuale, me një histori jete nga lindja në vdekje, lind nga jeta biologjike. Kjo jetë individuale dallohet nga të gjitha gjërat e tjera për nga kursi drejtvizor i lëvizjes së saj çka, në një kuptim, pret lëvizjen rrethore të jetës biologjike. Kjo është vdekshmëria: lëvizje përgjatë një lëvizje drejtvizore në një gjthësi në të cilën gjithçka, për aq sa lëviz, lëviz në formë rrethore. Detyra dhe madhështia potenciale e të vdekshmëve qëndrojnë në aftësinë e tyre për të prodhuar gjëra-vepra, bëma e fjalë- të cilat do të meritonin të ishin dhe, të paktën, në njëfarë shkalle, e kanë vendin në pafundësi, në mënyrë që nëpërmjet tyre të vdekshmit të mund të gjejnë vendin e tyre në kozmos në të cilin çdo gjë është e pavdekshme, përveç vetes së tyre. Me gjithë vdekshmërinë e tyre individuale, por me aftësinë e tyre për vepra të pavdekshme, me aftësinë e tyre për të lënë pas vetes vepra të pazhdukshme, njerëzit arrijnë pavdekësi vetjake duke e treguar veten se janë me natryrë hyjnore. Dallimi mes njeriut dhe kafshës qëndron në vetë thelbin e species njerëzore: vetëm më të mirët (aristoi), që vazhdimisht e tregojnë veten se janë më të mirët dhe që parapëlqejnë famë të pavdekshmi përkundrejt gjërave prej të vdekshmi janë vërtet njerëzorë; të tjerët, të kënaqur me çdo lloj kënaqsëish që u jep natyra, jetojnë e vdesin si kafshë»[7].
PURGATORI KADAREAN
"Dy janë këshilltarët e njeriut: Libri që flet dhe Vdekja që hesht"
Arabe
"Vdekja është muza e çdo filozofi"
Shopenhauer
Ne ishim në rolin e fantazmave, që e kishim vendin gjetkë, dhe që sa më parë duhej të shkonim "atje", në mosqenie....[8]
Në momentin e tij të rrëfimit shumë vite pas veprave kryesore të tij, Kadare zgjat duart nga ajo që ka menduar më shumë se gjithçka teksa shkruante - "botën e atjshme". Nuk është thjesht vdekje ajo që i avitej- është agoni. Pas këtij pohimi nga vetë autori, vlen të pyesim: a mos vallë, kjo frikë ndërtoi fole në të pandërgjegjshmen duke konkurruar me mendjen, me ndërgjegjen, për të krijuar personazhet e ardhshme. Dhe cila është sfida?
Pas një parakalimi të shpejtë me "kalin e Konstandinit" në veprat e Kadaresë, nuk je më në gjendje të ruash një balancë mes të vdekurve dhe të gjallëve - mes vdekjes dhe jetës.
Ushtarët e zhvarrosur të Gjeneralit, Kostandini teksa kalëron për të sjellë në shtëpi motrën që i ka dhënë besën, Ana Krasniqi që sfidon të gjallët duke u krehur përpara një varri, Alush Tabutgjati që ka enigmë arkivolin, Agamenonin teksa e vret e shoqja në banjë në mënyrë të përsëritur si në ëndërr, balada e murimit e deri te vdekja e paralajmëruar e Lul Mazrekut, janë një mozaik vdekjesh, e në të njëjtën kohë, edhe një mozaik jetësh. Të gjithë këta vrapojnë drejt asaj që s'i shmangemi, por që letërsia ka kohë t'i paraprijë. "Letërsia që në fillim u lidh me aktin e flijimit", thotë Kadareja, i cili duket se ia ka paguar "tributit" duke bërë që pjesa më e madhe e personazheve të tij vitalë në prozë të jetë "nën dhe". "Në mënyrë të veçantë vdekja përbën një gjendje të dendur të autorit për të dhënë qëndrimin e tij ndaj jetës njerëzore...Shtresëzimi i shoqërisë në veprën e Kadaresë fillon me varret pa emër, me muranet e thjeshta në gryka malesh e pusish, me varrezat e zakonshme shqiptare, pranë kishës, rrethuar me selvi; për të vazhduar më tejme përmendoret dhe lapidarët, me varret e shenjtëruar për motive patriotike", shkruan studiuesi Shaban Sinani në një parakalim të pranisë së vdekjes në disa prej librave të Kadaresë[9].
Po kë ka aleat Ismail Kadare në këtë rrugëtim ku ndërthuren "botët", ku të vdekurit "bëjnë ligjin" më shumë sesa të gjallët?
Shën Agustini shprehet se jeta nuk varet nga kohëzgjatja, por nga intensiteti i saj. Ndërsa arabët thonë se, vdekja është një nga edukueset më të mëdha të njeriut. Pak më afër Kadaresë, në shenjat letrare, vjen shkrimtari i vetëvrasjes - japonezi Kavabata, i cili deri në fund të jetës së tij kërkon "rrugën për të zbutur bishën", siç cilësonte ai vdekjen. «Në çdo të gjallë ka elementë të vdekjes dhe në çdo të vdekur ka elementë të jetës», thotë Kavabata, i cili vinte shenjë barazie në rëndësinë e përkujdesjes mes jetës e vdekjes. Ndërsa Aleksandri i Madh, paguante një shërbyes, që sa herë ishte në kulmin e zemërimit, kur dukej se mund të mposhte apo të fyente këdo, ai i afrohej butësisht, që të shqiptonte frazën që e kish porositur padroni: je i vdekshëm!
Pra, e pashmangshmja - VDEKJA - është edhe sfida jonë përmes së cilës mund të vendosim edhe për të tashmen? Një rrugëtim nga ku na duhet të kalojmë dhe ku na mbetet vetëm se të mësohemi me praninë e saj?
Po cila është vdekja reale - ajo kur mbyllim sytë apo ka vdekje të tjera në jetë? Pikërisht përpara kësaj sfide, luhet "teatri" i Dianës dhe Gjorgut. Një Prill i thyer në mes - si një dashuri e thyer në mes - sepse prilli është edhe muaji i njohur i dashurisë. Ata të dy nuk kanë nevojë të takohen, të njihen. Ata janë dashuria dhe vdekja e pakapashme në të njëjtën kohë. Ata i afrohen me të njëjtën shpejtësi sa vdekjes aq edhe dashurisë- sepse rivaliteti i vetë njeriut është mes të mundshmes dhe të pamundshmes, mes asaj që do dhe asaj që duhet.
"Variantet e vdekjes së mundshme....". Një parathënie që vjen nga Gjenerali. Personazhi Skënder Bermemema i sugjeron gjeneralit të mendojë variantet e vdekjes së tij të mundshme. Po mos vallë vetëm gjenerali? Teksa nxirren e futen në thasët prej najloni, çdo i vdekur mbart një histori. Thirrja e tij nga larg ka sjellë aty njerëz, kërkesa, qarje, mallkime. Të gjitha këta të artikuluara nga të afërm të ushtarëve të humbur, por që kanë rëndesën e tyre të madhe në përditshmërinë tonë.
Të gjithëve ne, në momentin që na del në ëndërr një i vdekur nga familja apo fisi, apo njeriu shumë të dashur, ne me mundësinë më të madhe të nesërmen ndërrojmë axhendën tonë. Mund të lëmë punën e të shkojmë drejt varrezave, t'i flasim fqinjit me të cilin kemi kohë pa folur, të mos quajmë si një humbje të madhe diçka që na ka mundur deri një ditë më parë. E përse? Sepse na është kujtuar kufiri - fuqia e vdekjes brenda gjithësecilit. Një rrugë pa kthim nuk kërkon zgjidhje për t'iu shmangur, por për ta kuptuar!
Cili nga ne nuk është menduar qoftë edhe një hop teksa është gjendur përballë kësaj ëndrre që mund të na ketë zgjuar furishëm?
Kjo "leje" që të japin të vdekurit, duket edhe çlirimi i prozës së kadarejane për vite me radhë. Sepse të vdekurit ngrihen "pa leje", thonë "gjëra të ndaluara" pa ja vënë re askush. Ata vijnë nga bota tjetër dhe nuk "mbajnë përgjegjësi" për atë që lëndojnë në këtë botë. Është një sfidë e tëra, një pasqyrë ku nëse shihesh, mund t'i dallosh nga afër "rrudhat" e tua.
Po kjo botë e një Prilli të thyer, e "një të vdekuri që ka një muaj leje për këtë botë", çfarë sjell? Ku mund të na çojë? Në cilën sfidë?
Një i gjallë që pret vdekjen, mbetet ende diçka për t'u kapur, diçka për t'u dashuruar. Sytë e tij janë "atje", bota e tij është "atje", por ai ende ka kohë. Sepse, për të kuptuar, e për më tepër, për të dashuruar, mjafton edhe një muaj, një ditë, një orë, një sekondë... "Ai tashmë përfaqëson botën e përtejme... por edhe magjeps... sepse kjo botë ka një pushtet të magjishëm mbi të gjallët..", thotë mes të tjerash Eric Faye në parathënien e librit[10], teksa flet për Gjorgun, por edhe magjepsjen e Dianës ndaj botës së tij, magjepsjen ndaj jetës së tij përmes shiritit të zi në krah.
Udhëtimi i Gjorgut drejt vdekjes është zbulim për jetën. Një purgator që përmban të gjitha momentet e kalimit nga kjo jetë në tjetrën është mjaftueshëm që ai të ëndërrojë, të dashurojë, të debatojë me të tjerët, e më shumë se gjithçka, të futet brenda vetes, për ta kuptuar, një gjë që se kish bërë kurrë më parë. Atë që s'ia kish falur asnjë sekondë jeta e mëparshme, as e fejuara që nuk e njohu kurrë, ja falin dy sy që i pa një çast, dhe një udhëtim me ndjenjën e lirisë. Mos vallë përballja me vdekjen, kujtimi i vdekjes që vjen pa na pyetur, na riciklon jetën, dëshirat, mendimet, meditimet?
«Kryesorja ishte ajo që po ndodhte brenda tij. Dhe ajo që po ndodhte ishte e bukur dhe e frikshme njëkohësisht. As ai vetë s'dinte ta thoshte se ç'po i ndodhte. i dukej se zemra i kishte dalë përtej brinjëve, qe shtrirë gjerë e gjatë përreth dhe ashtu e përhapur siç qe, plagosej lehtë nga gjithçka, qëzohej dhe hidhërrohej fare lehtë, fyhej, dhembte, lumturohej, shkretohej nga një gjë e vogël ose e madhe, qoftë kjo flutur, gjeth, dëborë e paanë, apo shi i mërzitshëm...»[11]. Gjer në atë çast ai kishte jetuar si një fëmijë. Jeta e tij nis në momentin që i ati e thërret dhe i tregon se për çfarë duhet të mendohet. Nis të trajtohet ndryshe nga shtëpia e tij. Nis të mendojë ndryshe. E ndjen zemrën ndryshe. Një ndryshim që puthet më pas me dy sy - dy sy që i kujtojnë atij një tjetër botë - dy sy që janë "atje"... Të mendojë për gjakun si mall dhe gjakun si dashuri? - Gjorgut i bie t'i takojë këto fytyra të gjakut në të njëjtin udhëtim, por si dy botë të ndryshme.
Atij i duhet të kalojë nga Varri i Krushqve për të paguar tagrin e gjakut. Ashtu siç do t'i duhet më vonë edhe Dianës të kalojë nga i njëjti "shteg" për të njohur tagrin e gjakut. Një rrugës që kalon përmes dashurisë dhe vdekjes, siç janë deri në sekondën e fundit edhe ata të dy vetë...
Gjorgu udhëton shpejt, po jo në të njëjtin kah me atë që ishte nisur. Pas nisjes ai nuk di të ndajë më se cila jetë do t'i pëlqente. Ndërsa rrugës "ai vetë se dinte se ç'po i ndodhte". Tek ai, që në momentin që ka vendosur të hakmerret për të vëllain, ka nisur një jerm, pasi dihet "fundi i rrugës" për çdo udhëtar të gjakut. Një jerm që plotësohet me bukurinë e një femre - një bukuri që zbut edhe plumbin. Dhe këtij "jermi" të dytë i përgjigjet e njëjta gjendje - jermi i Dianës. Një shikim, moskthim përgjigje ndaj burrit, mërmërimë dhe dëshirë për të takuar "Hamletin e zi", në vendin e taksës së gjakut. Në kryqëzim të syve priten udhët e tyre, dhe i japin e marrin të kaluarën njëra-tjetrës, sepse Diana bie në dashuri me Gjorgun-gjakës, ndërsa Gjorgu me Dianën-flutur.
Dhe në fund, kufijtë e realitetit nuk janë më të prekshëm. Ajo "i qe afruar kullës së ngujimit me ca lëvizje të lehta si prej fluture që i afrohet llambës që djeg". Ndërsa ëndërrimi i Gjorgut ishte "ta shihte dhe një herë karrocën, ajo të ndalonte dhe ata që ishin brenda t'i thoshin: ej, malësor, në qoftë se je lodhur, hip në karrocë, të bësh një copë rrugë me ne...".
Ajo:... Besjan Vorpsit i dukej se po çonte në shtëpi trajtën e gruas së vet, kurse atë vetë e kishte lënë dikur në gjirin e bjeshkëve[12].
Ai: ...dëgjonte ende hapat që po largoheshin dhe dy- tri herë pyeti veten: të kujt janë vallë? Iu dukën si hapa të njohur... Janë të miat, tha me vete. Një grimë e humbi ndërgjegjen, pastaj prapë dëgjoi kumbimin e hapave dhe përsëri iu duk se ata ishin krejt hapat e tij dhe ishte ai vetë e askush tjetër, që po ngarendte kështu, duke lënë pas, të shtrirë midis rrugës, trupin e vet, që porsa e kishte vrarë.[13]
Drama dhe dashuria, aventura dhe seriozja, e padukshmja dhe e rrokshmja, jetojnë bashkë- në një vështrim- në një vështrim për Dashurinë. Një Dianë që kthehet në "Helenë, mes Besianit dhe Gjorgut", bëhet për të fituar realitetin, ose për ta humbur atë. Ajo është një Beatriçe e rritur, që përjeton rrathët. Një Dianë që rrotullohet pas Hamletit të maleve - një Hamlet që është real sa ç'është edhe ajo një flutur.
Besiani nuk udhëton pas mullinjve, por Diana bëhet edhe më e largët sesa Dylqinja - sepse nuk i mbetet më imagjinatës së tij, por imagjinatës së një kalorësi tjetër, Gjorgut. Në fund, Besiani, nga një kalorës që shëtit mbretërinë e vdekjes, botën përtej, kthehet nga Don Kishot në Sanço Panço, në kërkim të Bujtinës së Duhur.
Mark Ukaçjerra i ka "punonjësit" e tij, të vdekurit, si një "Çiçikov malesh", jo me natyrshmërinë e tij, por me vendosmërinë e tij, jo për punë, por për jetë.
Në të gjitha këto marrëdhënie, në një Rrafsh-Makondo, një një Rrafsh që është brenda Kanunit, por edhe disi më lart se imagjinata, rikrijohet jeta.
Në fund, mbtet vetëm të pyesim: Eshtë një udhëtim drejt Rrafshit apo është udhëtim drejt mitit?
Nuk është një histori për vdekjen, por një himn për jetën. Nuk është një histori dashurie, por një histori për dashurinë!
a) Po çfarë ekzistencialismi funksionon në "Rrafsh"?
Diana niset për në Kullën e vdekjes, por kthehet nga andej si një udhëtare në Kullën e jetës. Ajo niset drejt Kullës për të parë me sytë e saj "madhështinë e tmerrshme të vdekjes", ndërsa kthehet me "drithërimën e ëmbël të jetës". Kjo fitore e Dianës "që jetonte" mbi "Besianin që tregonte" është pikërisht edhe një përgjigje e pyetjes së mbetur pezull mbi purgatorin e ngritur në këtë vepër: Cila jetë vlen, ajo e gjata, apo ajo me kuptim? Diana, që vjen si hije, që niset si spektatore, i nxjerr të gjithë nga skena. Të gjithë dilemën ajo e fut në një prej kullave të ngujimit, e del prej andej e vendosur për t'i dhënë kuptim ndjenjës, jetës. Diana është e vetmja që kalon rrathët - rrathët e jetës së mbyllur brenda "tregimeve kryeqytetase" dhe rrethin e "jetës brenda gjakut". Ajo i lidh të dy këta rrathë të ekzistencës, për t'i dhënë zgjidhje asaj që duhet të bëjë kushdo - të guxojë të jetojë kudo, sepse vetëm të guxosh të jetosh përmes dashurisë, ia vlen.
Ndërkaq, gjaku borxh për hasmin i Gjorgut zhvendoset në gjak borxh për dashurinë. Ai nuk e di se kush mund ta vrasë, aq sa edhe nuk e di se cila është zonja në atë karrocë. Por ai e di që mund të vritet, siç e di se pas atij xhami ishte jeta tjetër. Një gjendje e qelqtë e ndan, si vetë xhami. Por ai vendos t'i kthejë shpinën frikës e të nxitojë ta takojë sërish atë vështrim. Dhe rikthehet të kalojë nga ajo rrugë edhe pse e dinte se "ishte jashtë bese". Por ai kishte tashmë Besën ndaj Vetes. Dhe kjo ishte e mjaftueshme që ai "të nxitonte".
Në fund, Gjorgu arrin t'i kthejë tridhjetë ditët e vdekjes së sigurtë në ditë jete. Ai arrin të takojë atë që i kish munguar dhe në fund, në peshore, tridhjetë ditë rezultojnë më vitale, më të gjalla se e gjithë jeta e mëparshme.
b) Ekzistencializmi i devijuar te Kadareja
Në nisje të udhëtimit drejt Rrafshit, Diana është shoqëruese e Besianit. Ajo ndërton gjithçka nga imagjinata e Besianit, nga projekti i tij mbi sistemin e gjakut, gjakmarrjes dhe jetës në Rrafsh. Ndërsa në kthim, Besiani është shoqërues i Dianës. Madje, një shoqërues i pafuqishëm, një shoqërues që zotëron vetëm hijen e gruas së tij. Në këtë çast Diana ka mundur të thyejë barrierat e ngritura mes saj dhe jetës, ose më saktë, mes saj dhe vetes. Ajo kthen sytë nga jeta, duke ftuar për të parë me "sytë plot pamje".
Kur nistet drejt Rrafshit Diana është "pjesë e fjalës". Ndërsa kur kthehet nga Rrafshi ajo është "pjesë e jetës". Diana është figura që mund të bukurën e figurshme për jetën e vërtetë- një hap ky që zgjon njeriun që mund të jetoj kudo, me këdo, pa pyetur për kohën.
Në këndvështrimin ekzistencialist, sugjerohet një vetvendosje - por një vetvendosje për të vendosur për vdekjen, për mënyrën e vdekjes.
Diana është devijim i këtij procesi ekzistencialist, pasi kthimi i saj përmes syve dhe mendjes së vet dhe jo të të shoqit, është për të shmangur "vdekjen e kësaj jete" dhe për të parë drejt asaj që të bënë të ndihesh njeri, pa llogaritur kohën për këtë proces - ndoshta të vetmin proces me kuptim.
c) Skema:
Gjorgu - Diana
Muaj Vdekje - Muaj Mjalti
Besiani
Kanuni
Kulla
Varri i Krushqve
Engjëlli i kufirit të gjakut - Binak Alia
Metri i tokës dhe metri i shëndetit - gjeometri dhe mjeku
Vdekje - Dashuri
Aktorët
Gjorgu - Fjala (Besiani) - Diana
Skenografia
Një Rrafsh sa i rrokshëm aq dhe i pamundshëm, sa i bukur, aq edhe absurd, tmerrësisht i këndshëm, bukurisht i frikshëm. Shkrimtari, Besiani, përgatit të pajtojë mendimin për Rrafshin me jetën për Rrafshin. Çdo gjë e rëndomtë që vjen nga e kaluara e 44 vrasjeve në fis nis e zhduket kur ai tregohet nga Besiani, shkrimtari.
Diana është një grua, por është edhe një zanë, edhe një flutur. Gjorgu është një malësor, por është edhe një "shpirt me leje të përkohshme", e më pas ‘princ'.
Gjithçka e ndërmjetme paraprin krijimin e botës fantastike. Një purgator shpirtëror, që vë aktorët në një dilemë - me cilën anë të jetës janë vallë? Rrafshi, aq i afërt e aq i pakapshëm, aq fantastik sa edhe i rëndomtë, është analogjia e Makondos së Gabriel Garcia Markezit, por jo me njëqind, por me një mijë vjet vetmi. Gjithçka kalon nga një vështrim, një dritare, një dritë e vogël - të gjitha të mjaftueshme sa një jetë.
d) "Purgatori kadarejan" si rrugëtim përmes ligjërimit
"Ashtu ecte ai ngahera, nga malet në det
Në brez vdekjen e tjetrit, në ballë vdekjen e vet"
Kadare, "Portret malësori të hershëm"
a) sfondi i shkallëshkallshëm i purgatorit
Bujtës apo fantazmë kish trokitur 17 vjet më parë në derën e Berishajve, duke nisur më pas atë që nuk do të ndalej?....
- Herë ishte gati të besonte se ishte mbrëmja ajo që vononte të binte, duke e larguar kështu kullën, herë i dukej se, përkundrazi, ishte largësia e kullës që mbante mbrëmjen pezull në erë, pa e lënë të rrëzohej mbi dhe...[14]
- Udhëtarët të paemër e të palëndët[15]
- Pa marrë gjakun e vëllait s'ka as jetë e as mendje për gjësend tjetër[16]
- Ajo që po i ndodhte ishte e bukur dhe e frikshme njëkohësisht[17]
- Qetësisht i pikëlluar[18]
- Dy muaj përpara vrasjes së gjakësit ai ishte as gjallë e as vdekur[19]
- Përvijimi i saj (Kullës), në mjegull, nuk dukej as i lartë, as i ulët dhe ajo vetë aty ngjante e shtrirë e aty e mbledhur[20]
- Trungu që merrej në fillim si njeri e pastaj si trung[21]
- Gjysmë kushërinj, gjysmë shërbëtorë[22]
- As malësorë, as qytetarë [23]
- Zjarr që s'djeg[24]
- Rrafsh gjysmë i rrokshëm, gjysmë fantastik[25]
- Miku është gjysmë perëndi[26]
- Armiku - mik [27]
- Kurora edhe të tërheq, edhe të tremb[28]
- Rrugë në besë e rrugë jashtë bese
- Mark Ukaçjerra prek librat me një lëvizje gjysmë përkëdhelëse, gjysmë të egër
- Librat i ndan në të mirë e në të keq prifti- pra momenti i rrëfimit- momenti i së vërtetës, i takimit me rrugën për në botën tjetër.
- Një gjometër që s'hyn në punë sepse kufiri atje nuk është tokësor - është kufi shpirti dhe nderi, vendoset nga gjaku dhe burri, nga morali dhe historia.
- Një mjek, pra ‘metri i shëndetit', është ndihmës i Binak Alisë, sepse jetojmë në botën ku diagnoza është përtej...
- Binak Alia është gjithkund dhe askund
.... dhe e gjitha kjo është në gjysmë mars e gjysmë prill - në kthesën e motit - në syth stine, mes ftohtësisë dhe dashurisë....
e) procesi
Ka nisur udhëtimi tjetër- Gjorgu nuk i përket më të zakonshmes- jetës. Ai është një i vdekur që merr frymë, "një i vdekur me disa ditë leje". Jo më kot, të parave që u bën shumë përshtypje janë dy murgesha. Udhëtarët që ndesh rrugës duken "të paemër e të palëndët"[29]. Udhëtimi i tij është drejt një rruge ku shenjat herë shf.n e herë zhduken në të dy anët e rrugës.
Parathënia është e qartë: Malit ashtu si t'i thërrasësh, ashtu të përgjigjet- dhe Gjorgu i kish thirrur me vdekje, e ndaj atë gjë priste edhe të dëgjonte. (Mali është simbol i qëndrueshmërisë, i shtyllës së tokës, i projektuar nga Zoti si shtyllë për ta ruajtur nga tërmetet- ndaj përgjigja që vjen nga mali është më shumë se sa jehona).
Dilema e parë e Gjorgut nis me troktitjen e 17 vjetëve më parë: ai kish qenë e vërtetë? Dhe, më pas, me dëshirën për jetën, vjen pyetja që e ka zgjuar me një tjetër dritare për ditët e tij: A mund të ndodhte ndryshe?
Por rrugëtimi i tij është i pandalshëm, veçese këtë herë, me shumë shenja të numëruara - shenja që mundin gjithë jetën e tij të mëparshme, bashkë me një histori të vdekur dashurie.
Në derën për ku është nisur nuk ka nevojë për trokitje - një trung apo një njeri duhet të jesh i vëmendshëm që t'i dallosh, se ndryshe është vështirë që mes tyre të shohësh të ndryshmen. "Ti duhet të nxitosh për të paguar tagrin e vdekjes, por "ata" nuk nxitojnë për ta marrë atë. Në atë shtëpi hyn njëri që i ngjan të parit"[30].
Pagimi i gjakut të vrasësit apo gjakut tënd? Kjo dilemë nuk është thjesht tronditëse, por edhe mahnitëse për përgjigjet që i duhet t'i japë ai që ka shkrepur pushkën për të mos lënë më të tundet nga era këmisha me njolla gjaku e të vëllait...
Përballë Gjorgut udhëton Diana. Jo thjesht nga një rrugë e kundërt- por edhe nga një jetë e kundërt. Ajo sapo është martuar me një shkrimtar dhe ka nisur ‘udhën e mjaltit'. I shoqi i ka folur në mënyrën më interesante pikërisht për "kodin e gjakut". Ajo mahnitet me mënyrën se si Besiani i përshkruan jetën në Rrafsh, edhe pse ajo e rrëqeth, e trondit, por edhe e bën të ethshme për të qenë nën ‘skeptrin e mikut'.
Nën Kullën e princit të Oroshit është "Libri i Madh i Gjakut" - vjen nga kohët dhe përcakton në kohë.
Po ç'qenka ky Libër Gjaku?
Përballë Kullës është Binak Alia - që është kudo dhe askund. Ndihmësit e tij, mjeku dhe gjeometri - metri i shëndetit dhe metri i tokës - dy sisteme të civilizimit të jetës, dy sisteme komunikimi për të kuptuar përditshmërinë tonë.
Mjeku është kujdesi i të qenit gjallë - gjeometri është toka, është pasuria, domethenë sigurimi i jetesës. Por ata nuk janë më të tillë përballë Binak Alisë. Padroni i tyre është një ‘engjëll' që vendos fate e kufij - Binak Alia. Pranë tij s'ka nevojë për ‘shëndet jashtë gjakut' dhe ‘tokë jashtë gjakut'. Binak Alia qëndron mes ‘metrit të shëndetit' dhe ‘metrit të tokës', si një botë e ndërmjetme, ku gjërat preken dhe s'preken, ku shihen e s'shihen. Sepse jemi në mes dhe mbetet vetëm të vendosim kur dhe ku, por se për çfarë, kjo nuk duket më pjesë e aftësisë së gjykimit të banorëve. Sepse "mekanizmi i gjakut ishte i tillë që, edhe kur të lëshonte së jashtmi, të mbante shpirtin peng"[31].
Për Kullën e Oroshit, qehajai i gjakut - domethenë qehajai i vdekjes, është më i rëndësishëm se sa qehajai i të mbjellave ose i minierave, pra më i rëndësishëm se qehajai i jetës. Për Mark Ukaçjerrën është e rëndësishme që "djerra" të mos bjerë mbi gjakun. "Toka" e rëndësishme për Mark Ukaçjerrën është gjakmarrja dhe rëndësi për të ka të punohet kjo tokë, që vendos të gjitha marrëdhëniet e mëpastajme.
Në këtë dyzim, në këtë ndërmjetësi, në këtë "ashpërsi mahnitëse", në këtë qënie dhe mosqenie, lumi rrjedh vetëm përmes një pyetjeje: Cila jetë pra vlen: Një jetë e shkurtër e me kuptim apo një jetë e gjatë dhe pa kuptim- pra e vdekur?
Gjithçka nis me procesin e një veprimi që nënkupton rrugën drejt vdekjes (Gjorgu), por edhe njohjen e vdekjes (Djana). Gjorgu ka kohë për meditim- por teksa shkon drejt vdekjes ai ka kohë të mendojë për vdekjen dhe për dashurinë. Djanës i jepet mundësia të meditojë, e të bjerë në dashuri me atë çast të ndërmjetëm, por intensiv, me kuptim.
Mark Ukaçjerra duhet të meditojë për gjakun, e për ironi të fatit, ai sëmuret nga ajo që ka zotëruar: Nga zënia e gjakut.
Princi duhet të hapë gojën e të flasë më shumë se çka folur më parë kur në sofër i bujt një zonjë, një bukuri, një "e ndaluar për sofrën".
Pra, në këtë ndërmjetësi - purgator- personazhet vetëm se vendosin se nga cila anë e jetës do votojnë, pra, nga cili model për të vdekur?
"Gjyqi" për këtë pyetje bëhet në Kullën që qëndron pas "Varrit të Krushqve", domethënë pas kufirit dasmë-mort. Në gjykim janë dy botë të ndryshme, të cilat vijnë nga jetë të ndryshme, nga rrugë të ndryshme, nga kohë të ndryshme. Ai është nisur të takojë Vdekjen - ajo është nisur të takojë Jetën. Por një sekondë, vetëm një sekondë, mjafton që jeta dhe vdekja të jenë në të njëjtën skenë për të provuar një fill që mban gjallë çdo enigmë: Dashurinë.
Përmes fantastikes vjen realja, përmes syve të vdekjes vjen dëshira për të jetuar. Përmes një xhami ‘avullon' dëshira për të çuditshmen, për dashurinë. Përmes një katrori drite vjen jeta...
f) Trekëndëshi
Krijimi mbart fatin drejt fatalitetit. Krijuesi, Hyjnia, është prijësi. Atje ku ndihesh i barabartë me sigurinë e atij që të ka krijuar, je i barabartë me vdekjen, je në mbretërinë e të mospasurit frikë, sepse nuk është më bota jonë, është tjetër mbretëri.
"Përtej mirësisë dhe ligësisë. Ai është përtej..."- thotë Besiani për Kanunin[32]. Por çfarë mund të jetë përtej kur mirësia dhe ligësia vijojnë të mbeten prej mijëra vjetësh kufijtë e rrugës së njerëzimit, ku ndërtohen lumturitë dhe tragjeditë?
Fati dhe fataliteti janë aty - Gjorgu dhe Diana janë e njëjta gjë, edhe pse vijnë nga rrugëtime të ndryshme. Mes Gjorgut e Dianës - mes mashkullit dhe femrës - mes jetës së asaj që vjen dhe ikën është BESiani dhe vdekja - është fjala dhe mungesa e saj.
Mes mortit dhe dasmës është fjala - Besiani shkrimtar, sepse ai që ka të drejtë të kapërcejë kufijtë lehtësisht është shkrimtari - gjysmëkrijuesi - ai që mundet të takojë një zanë me një trung e ta kthejë atë në njeri.
Jetë (Krijuesi) - Dasmë (Fat - Short) - Mort (fatalitet) është trekëndëshi tokësor dhe hyjnor, i gjithëmenduar, i pamundshëm për t'u shmangur në atë që synohet. Në këtë trekëndësh gjaku lëviz për gjithçka. Sepse gjaku lëviz njeriun: vendos për jetën, dashurinë, mortin. Të pranosh këtë trekëndësh të lëvizjes do të thotë të pranosh tragjedinë dhe dashurinë.
Por çfarë e ndryshon këtë herë një gjakmarrje: një dashuri - një dashuri që sheh përmes syve të një njeriu që di ta rrokë Hamletin, që ecën si flutur, që duket si zanë, që është ëmbëlsi. Pra, realitetin e ndryshon mendimi ynë për të.
Gjorgu kishte i njëjti që u nis për të paguar tagrin, por jo i njëjti që u kthye. Vrau në emër të një gjaku, por e shpërfilli të tijin për të takuar jetën. Sepse ai e di, që një jetë ‘e mëpastajme' është një jetë pa dritë, e mbyllur, një jetë e çuar tinëzisht, larg syve të atij që e ruan. Dhe ai zgjedh, zgjedh fatin dhe fatalitetin, për të kuptuar krijuesin.
A vlen një sekondë më shumë sesa një jetë?
GJORGU DHE DJANA, DY ANË TË SË NJËTËS MEDALJE
"Tërbimi im për dashurinë më bën të shikoj nga vdekja, si një dritare"
George Batalie
Ai (Gjorgu) është në ‘muajin e vdekjes', ajo (Diana) është në ‘muajin e mjaltit'. Të dy rrugëtojnë drejt Kullës së Oroshit - ku i zoti i Kullës nuk është princ, por njëkohësisht është më shumë sesa princ, në kullën që është jashtë gjakut, por që gjykon gjakun, që nuk është shtet, por është më shumë se shtet.
Për të vajtur atje duhet të kalosh përmes Varrit të Krushqve ; mort e dasmë - dy kufijtë mes të cilëve ndërtohen e thyhen për t'u rindërtuar sërish kufijtë e vjetër të njerëzimit. Dasma është vazhdim i vitalitetit të jetës - vazhdim i familjes, i fëmijëve që marrin stafetën e së nesërmes. Vdekja është kufiri i ndarjes, kufiri i fundit të përpjekjeve si njeri, i pafuqisë së mëtejshme njerëzore, i bashkimit me të pashmangshmen, me të përjetshmen.
Gjorgu është i detyruar të shkojë atje - Diana ka dëshirë të shkojë atje.
Dhe të dy këshillohen: kujdes, atje (te Varri i Krushqve) mund të ngatërroheni, sepse atje ngatërrohen të gjithë! (A mos vallë nga ajo që vendosim në një moment të vetëm mund të jetë vdekja apo jeta jonë?)
I pari është nisur të paguajë tagrin e gjakut - e dyta të njohë tagrin e gjakut; një burrë dhe një grua - sinonim i jetës. Të dy takohen atje ku s'mundet njeriu, por mundet vetëm dashuria. Një kryqëzim, në një vend vetëm me shumë gjak e pak fjalë, mjafton një shikim i vetëm.
A mund ta njohësh jetën duke menduar për vdekjen? A mund ta njohësh jetën në portën e vdekjes? A mundet që hijet e disa çasteve të mund të të mbulojnë më shumë sesa gjatësia e jetës tënde?
Përgjigjen fantastike e jep tabloja e njohjes mes Djanës e Gjorgut, një njohje e një gjuhe tjetër - ashtu si vetë vdekja. Por takimi është pikërisht në atë mbretëri fantastike dhe ajo s'mund të jetë veçse shikim, imagjinatë, ndërsa ai një "Hamlet i zi", i parë atje ku ditët e jetës maten me "metrin e vdekjes".
a)Terreni fantastik - paraprirja e së çuditshmes
Ajo niset nga bota e rëndomtë drejt botës së legjendës (f. 61). Nis të shfaqet bota e Kanunit, "Një Kanun i tmerrshëm, por madhështor si asgjë tjetër". Rrugëtimi është drejt "jetës atje lart, prapa mjegullave të përjetshme". Kjo është dera drejt "botës gjysmë fantastike - gjysmë epike". Besiani përgatit gjithçka për të kuptuar "një botë tjetër", atje ku thyhen të gjitha barrierat. "Shumë popuj i kanë ruajtur malet për hyjnitë, malësorët tanë, duke qenë se i kanë ato të vetmet troje banimi, kanë qenë të detyruar ose të dëbojnë hyjnitë që andej, ose t'i përshtaten vetes, në mënyrë që mund të jetojnë të përzier me ta... Kështu shpjegohet kjo botë gjysmë e rrokshme - gjysmë fantastike....Hyjnizimi fitohet befasisht dhe rastësisht, brenda një mbrëmjeje, vetëm me një të trokitur...Është si të vish nga mbretëria e fatit = fatalitetit"[33]. Nuk ka më mundësi të ndiesh e të shikosh si më parë. Sepse "të jesh mik në Rrafsh është si një ikje nga hirnosja e përditshme drejt një mjedisi hyjnor"[34]. Pra, udhëtohet drejt terrenit ku mund të ndodhë çdo gjë pa pasur nevojë për kohë. Sepse atje koha ka ndalur në një libër, ka ndalur shumë vite më parë, duke mbajtur vdekjen pezull mbi jetën.
b) Tentativa e Gjorgut brenda "burgut të legjendës"
Në fillim Gjorgu nis të kalamendet në dyshimin nëse duhet apo jo të vijojë për të marrë gjakun e të vëllait. Kjo është pjesa "e turpshme" e të menduarit për një banor të Rrafshit, edhe kur nis ta thuash me vete një gjë të tillë. Në një vend ku turpin apo nderin e vendos marrëdhënia me gjakun, të gjithë "meditimet" janë të ndaluara, janë gati jashtë botës reale. Por ai e di që nëse do të ishte martuar do e kishte flakur tutje që në javën e parë fishekun e pajës (!!!). Por, nuk mundet asesi të mendojë mungesën e trokitjes së portës që nis gjakun në shtëpinë e tij. Nuk mundet ta ndërtojë jetën pa gjak.
Por ama dy sy, vetëm dy sy, edhë ata për një sekondë të vetëm, e bëjnë legjendën jo të trishtë, por të këndshme, i bëjnë ditët "mes jetës dhe vdekjes" të pakufishme, të furishme, kuptimplote, marramendëse. Në këtë "urë drejt vdekjes" ai kalon jetën e një njeriu. Dhe ai niset pa pasur frikë vdekjen, sepse tashmë dashuria e ka mundur fundin. Dhe nga fuqia e "botës së re" që e ka pushtuar përmes dy syve, ai nuk do të mund ta ndajë më nëse po i afrohet ai tokës apo toka atij. Të mos ndiesh plumbin, thirrjen e vrasësit - ja forca e një shikimi që mbart "një tjetër botë". Kështu, brenda burgut të legjendës, ai jeton legjendën, por këtë herë me fytyrë nga jeta, e jo nga vdekja, edhe pse "i regjistruar" për të qenë vetëm një shpirt lëvizës.
c) Prologu i dashurisë
"Sytë e të panjohurit, që u dukën tepër të errët, ndoshta për shkak të zbehtësisë së fytyrës, vazhduan të nguleshin mbi katrorin e dritares, ku ishte fytyra e Dianës. Asaj gjithashtu, ndonëse e ndjeu se nuk duhej të vështronte më, iu duk se nuk kishte fuqi të hiqte sytë nga ai shtegtar që kishte mbirë ashtu papritur ndanë rrugës. Ndërsa karroca largohej, dy-tri herë ajo fshiu avullin që sajohej mbi qelq nga frymëmarrja e saj, por avulli rikrijohej aty për aty, sikur të shpejtonte të ngrinte një perde midis tyre"[35].
Rrokullima
Vështrimi i parë mes Dianës dhe Gjorgut është në fushën ku kufijtë i ndan Binak Alia. Pra, atje ku kufijtë i ndan gjaku e jo metri (në kufirin e fantastikes). Atje shkëmbehet vështrimi i parë. Por çmund të ndodhë me kufijtë mes një burri dhe një gruaje, kur as kufijtë e tokës nuk janë të përcaktuar me saktësi?
"Sa i zbehtë" - thotë Diana në momentin e parë teksa sheh Gjorgun.
Por për Besianin kjo tingëllon si "psherëtimë dashurie".
Gjorgu e vështron si në ethe gruan e re.
Diana fshin avujt e xhamit për ta parë, edhe pse e di që s'duhet ta bëjë
Gjorgu kthen kokën dhe e sheh vazhdimisht dhe ndien se diçka nis të jetë jo normale brenda tij.
Diana duke vështruar përmes xhamit i lejon vetes të mendojë lirshëm për një burrë, gjë që s'e kish bërë më parë.
- Gjorg, përsërit ajo me vete emrin e tij, dhe iu duk sikur ndjeu një rrëzomë diku në pjesën e poshtme të gjoksit. Atje diçka u shpërbë dhimbshëm dhe në të njëjtën kohë ëmbëlsisht.
- - Gjorgu im, - thotë me vete...
- - Gjorgu im, - thotë me zë...
- - Princi im i Zi, - mendon...
Dhe së fundmi Diana arrin te gjithçkaja për të dashuruar: çfarë nuk do jepja për një takim të tillë...
Gjorgu vështron një zonjëz e nuk ia ndan sytë...
Nis të mendojë për ata sy...
Ai mërzitet kur dëgjon të flitet "për zonjën" nga ata malësorë...
E përfytyron teksa ndjek karrocën e Besianit. Dhe arrin te gjithçkaja për të dashuruar: duke ndjekur dashurinë, nuk ndien as plumbin e Kryeqyqëve mbi të...
Ndërmjetësi
Besiani, ndërmjetësi i pamjes mes jetës së ashpër dhe së bukurës, është edhe ndërmjetësi i jetës prej syve të Hamletit. Frymëzimi i tij për Kanunin krijon edhe Ofelinë. Do të përgatisë gruan e tij për një botë mistike, ashpërsisht të këndshme. Një Ofeli dhe një Hamlet që s'kanë nevojë më shumë sesa një vështrim nxitimthi.
Ngjarja ndodh pas natës së parë të fjetjes veç e veç mes Besianit e Dianës që kur ishin martuar. Është Besiani që e fton Dianën të shohin ndarjen e kufirit nga Binak Alia, kufi që përveçse një toke të vjetër, nis të ndërtohet, si një muranë, edhe mes tij dhe së shoqes. Dianën sapo e kanë parë si princeshë - pra është zhdukur edhe kufiri i normales dhe ka nisur fantastikja.
Më pas, kujtesa e saj për rrugëtimin e Hamletit dhe karroca me të cilën udhëton bukuria e Ofelisë. Po ashtu, shikimet nuk takohen; personazhet vëzhgohen me ndërmjetësinë e një pasqyre, nuk shihen; teksa Besiani e sheh, Diana sheh jashtë dhe vëren atë që nuk mund të duket. Vizioni pushton tekstin në të njëjtën kohë që imazhi i Gjorgut pushton shpirtin e saj. «Funksioni i tekstit çon logjikisht tek aktet verbale që janë kryer në të. Lind kësisoj ndjesia e të çuditshmes, ankthit (kjo është fantastikja, për të cilën komenti duhet të tregojë zanafillën dhe praninë) dhe imponon një perceptim të veçantë të botës», thonë në analizën e tekstit dy profesorët e Sorbonës, R. Borderie V. Gely-Ghedira[36].
Duke krijuar diçka që e ka parë si të bukur, por që nuk e ka shijuar si të tillë, Besiani kthehet me ‘hijen e gruas së tij'. Në fund të udhëtimit Diana ka mbetur atje, tek ajo botë, të cilën ai dinte ta shfaqte aq bukur, por duket se nuk mundi kurrë ta jetonte.
BASHKIMI
a) Pranimi i dashurisë nga Gjorgu
"Në një bujtinë me emrin Hani i Ri ai dëgjoi të flitej për një karrocë... Një karrocë e veshur përbrenda me kadife të zezë... Një karrocë qyteti me dyer të spërdredhura... Mos vallë ishte ajo? Tha me vete dhe ngriu i tëri për të dëgjuar më mirë. Po, ishte ajo. Po flsinin për femrën e bukur me sy të kthjellët si qelqi e me flokët e gështenjta.
Gjorgu u drodh. Vështroi përrethj pa e ditur pse. Ishte një bujtinë e ndytë, me erë të hidhët tymi dhe shajaku të lagët, dhe, sikur të mos mjaftonte kjo, goja që fliste për gruan, lëshonte, bashkë me fjalët, një duhmë duhani dhe qepe. Gjorgu ktheu sytë sa andej këndej, sikur të thoshte: „po prisni pak, a është i përshtatshëm ky vend për të zënë në gojë emrin e saj?".....Gjorgu vazhdoi të rrinte atje si i mbërthyer në grackë, midis dëgjimit dhe modëgjimit, me veshët që i uturinin. Dhe befas iu qartësua në një mënyrë të pamëshirshme shkaku i vërtetë përse ishte nisur në shtegtim. Atë shkak ishte munduar t'ia fshihte edhe vetes. E kishte larguar nga mendja me këmbëngulje, e kishte shtypur, kishte kujtuar se e kishte ndryrë thellë e më thellë, po shkaku ishte aty, mu në qendër të qenies së tij: ai ishte nisur në shtegtim jo për të parë bjeshkën, por, në radhë të parë, për të parë edhe një herë atë femër. Dhe brenda asaj karroce-flutur-sarkofag ishte vështrimi i femrës me flokë gështenjë, që e kishte përpirë Gjorgun ëmbëlsisht dhe aq tronditshëm, sa askush tjetër në botë... Ja, për të ndeshur edhe një herë ata sy ishte nisur ai mes për mes rrafshit të madh"[37].
b) Diana vendos ‘të qëndrojë' me Gjorgun
Pasi ka parë gjatë gjithë rrugës me sy se mos dallon duke ecur nëpër rrugët e gjakut apo rrugët e besës ‘Hamletin e maleve', pasi ka ndërprerë çdo marrëdhënie ngrohtësie me të shoqin, i cili nuk di pse nuk është më i zoti t'i flasë dhe të kërkojë prej saj diçka, Diana vendos të ekzekutojë atë ‘tronditjen e tmerrshme dhe të ëmbël'. Dhe, tashmë i duhet të kërkojë se në cilën kullë duhet të jetë ai? Ku mund të jetë ngujuar ‘vështrimi i saj', rrahja ndryshe e zemrës?
"Në qoftë se atij malësorit që pamë atëherë, atij që biseduam sot, i ka mbaruar besa këto ditë, me siguri ka përfunduar në ndonjë të tillë, apo jo?- pyeti Diana
- Sigurisht, - u përgjigj Besiani, pa hequr sytë nga grumbulli i njerëzve
- E, në qoftë se mbarimi i besës e zë gjakësin në udhëtim e sipër, larg katundit të vet, atëherë ai mund të futet në çfarëdo kulle ngujimi?
- Besoj se po. Është e njëjta gjë si për udhëtarët që i zë nata diku dhe futen në bujtinën e parë që u del përpara.
- Kështu që ai mund të jetë futur edhe te kjo kullë?"[38].
...Pra, nuk ka më rrugëzgjidhje tjetër, veçse jeta për njëri-tjetrin. Pasi njeh dashurinë, vdekja s'të tremb, sepse s'ka më vdekje të plotë, sepse ke mundur të hysh në ‘botën tjetër', atje ku s'mund të vdesësh lehtë. Sepse, një çast, nuk është më një çast, sepse një vështrim nuk është më një vështrim.
Gjorgu nuk pranon që për dashurinë e tij të mund të flitet kudo dhe nga kushdo. Ai nuk mund ta lejojë këtë, ndaj, të paktën, në mendjen e tij, ai i vret të gjithë ata që guxuan të zënë me gojë ‘zonjëzën e tij'.
Diana duhet të qëndrojë atje ku mendon se mundet të ketë qëndruar Hamleti i Zi. Është gati të japë shumë për një takim me të. Dhe ngrohtësia e fundit e bisedës me Besianin, është ngrohtësia përpara ndarjes. Ajo është gati t'i japë një gëzim, por në fakt jo për të, por për vete.
Diana shkëputet si një flutur drejt llampës që djeg, për t'u futur në Kullën e ngujimit ku mendon se ishte Gjorgu-Hamleti-Princi. Dhe kthehet andej pas negocimit të prifitit - pra, ajo ‘ka vdekur' tashmë për Besianin, sepse jeton për dikë tjetër, sepse zemra e saj rreh për atë.
Vdekja tremb vetëm nëse s'ke dashuruar kurrë. Të ngujohesh në kullën e vdekjes për të kërkuar jetën - sfida e asaj që na është e mundur, e asaj që vlen, e asaj që na bën të ndihemi të gjallë më shumë sesa me frymë.
VDEKJA E CERTIFIKUAR
"Me jetë të gjatë e ta vraftë pushka"
Urimi i lindjes së djalit në Rrafsh
Përse kaq diskutim, debatim, shkrime dhe komente për Prillin e thyer? Mos është Kanuni? Vdekje ka pasur në shumicat e librave të letërsisë botërore. Edhe dashuri mes të panjohurish ka pasur. Por te Prilli kemi të bëjmë me një vdekje të certifikuar. Madje, një vdekje të certifikuar përpara certifikatës së lindjes.
Një vdekje - një koma - do të ishte paraprake për të gjithë në këtë proces - ajo e shërbimit të vrasësit në shtëpinë e të vrarit. Dy botë, me sytë nga bota e përtejshme përballeshin me njëra-tjetrën?
Kur do të vinte radha e mikut për t'iu bashkangjitur njeriut të tyre të dashur? Kur do ta kishte plumbin e shtëpisë në ballë ai që ishte miku i shtëpisë?
Këto pyetje, aspak të lehta për përgjigje e kthejnë Prillin ndoshta në poezinë e vdekjes. «Burg i pritjes përpara vdekjes së mirëpirtur dhe të pashmangshme», e cilëson kritiku Andrew Sinclair në The Times[39].
Vdekjet në letërsi janë të papritura dhe të parathëna. Ka vdekje natyrale, nga lufta, vetëvrasje apo nga një plagë. Por, asnjë nuk ngjan me vdekjen që sugjeron Prilli: akti i vdekjes është shkruar më parë se akti i lindjes.
Gjorgu ka para tij 44 vdekje. Askush nuk i ka pyetur, e në të njëjtën kohë janë të vetmit që s'janë harruar. Ai nuk mundet t'i shmangë njollat e gjakut që tunden përpara syve të tij. Atij i është parashkruar historia.
Një vdekje e paralajmëruar, jo prej asaj që mundim, por prej së largu, shumë më parë se sa të vinte në këtë botë. Në roman Binak Alia gjendet përballë një procesi të rrallë: familja e djalit që i është vrarë e dashura e palejuar kërkon gjak për fëmijën e palindur. Është një çast gati-gati aburd:
"Para një jave anëtarët e një fisi vrasin një vajzë të tyre të mbetur shtatzënë. Ishte e qartë që së shpejti do të vrisnin edhe djalin që kishte pasur marrëdhënie dashurie me viktimën. Familja e djalit e merr vesh ndërkaq se foshnja e vajzës, që nuk arriti të lindte, kishte qenë mashkull. Ajo i del përpara punës dhe e shpall veten në gjak me familjen e vajzës, pikërisht për shkak të foshnjes-mashkull që i përkiste asaj, pavarësisht se djali i tyre s'kishte kurorë me viktimën. Duke e bërë këtë, familja e djalit shpall se pala tjetër i ka hua gjak, pra ka radhën për të vrarë dikë nga fisi i vajzës. Në këtë mënyrë familja e djalit e mbron djalin fajtor nga ndëshkimi dhe e zgjat paqen sa të dojë ajo, duke i lidhur duar palës kundërshtare. Kuptohet që familja e vajzës e kundërshton një gjë të tillë me forcë. Puna shkon në pleqësinë e katundit, por nuk është kaq e lehtë për t'u zgjidhur. Familja e vajzës, e trullosur nga fatkeqësia, ka të drejtë të tërbohet nga mendimi se nuk i mjaftoka humbja e çikës por i paskësh një gjak hua palës kundërshtare, pinjolli i së cilës ishte bërë shkaktar për vdekjen e vajzës. Ajo ngul këmbë për të kundërtën. Por, nga ana tjetër, në bazë të kanunit, foshnja-mashkull, qoftë edhe në bark të nënës, i përket fisit të djalit dhe për vdekjen e tij lypet gjak njëlloj sëi për një burrë. Pleqësia e katundit nuk është në gjendje të zgjidhë çështjen dhe kështu thërret kanuntarin e madh Binak Alinë.
Gjyqësia ishte bërë përpara një ore. Si gjithë gjyqësitë e kanunit, ajo kishte qenë tepër e shkurtër. Përfaqësuesi i familjes së djalit i qe drejtuar Binak Alisë: desha të di, përse ma derdhën atë miell (domethënë foshnjen e palindur). Dhe Binak Alia i qe përgjigjur aty për aty: Ç'donte mielli yt në thes të huaj? (Domethënë në barkun e vajzës së huaj, pa kurorë)"[40].
Pra, edhe një jetë që s'ka ardhur ende në këtë botë, ka hasmin e tij, ka viktimën ose agresorin e tij, gati për t'i huajtur gjakun. Një vdekje kjo e pamenduar në asnjë rrafsh tjetër letrar. Madje, foshnja-mashkull llogaritet gjak, jo njeri. Llogaritet miell - ushqim. (Desha të di pse ma derdhën atë dorë miell? - pyet përfaqësuesi i familjes që kërkon gjak, shpagim). Por ushqim për kë është ky miell? Ushqim për cilën jetë?
Për këtë ushqim kërkohet vdekje dhe jo një jetë? Ndihmës i këtij gjyqtari është mjeku, por jo mjeku i jetës, por mjeku i vdekjes. Ai duhet të numërojë plagët, jo për të shëruar të plagosurin, por për të caktuar gjakun hua.
Ndërsa vetë Kadare, kërkon të vërë theksin në cilësinë e gjakut, duke dhënë panoramën e një procesi, ndoshta më ekstremi, në mposhtjen e pasionit dhe vetvetes. Një pasion që arrin të mposhtë inatin në shtëpinë tënde, përballë vrasësit. Sepse ligji i maleve nuk të lejon të thyesh rregullat. "Rregullat tragjiko-groteske të gjakmarrjes përjashtonin dy gjëra: masakrën dhe çnedrimin. Vetë vrasja kanunore ishte një pjesë teatri, si e lojtur në skenë, në sytë e gjithë katundit. Si e tillë ajo artificializohej, shkëputej nga pasionet, pra, zbrazej nga verbëria.... E mbani mend vrasësi ishte i detyruar të merrte pjesë në drekën e mortit në familjen e viktimës. E merrni me mend se ç'provë ishte për të gjithë kjo gjë? Për nënën dhe motrat e të vrarit, që duhej t'i shërbenin në tryezë vrasësit. Për vrasësin vetë, që buka duhej t'i mbetej në fyt. Për krejt gjindjen, që përgjonte skenën. Ajo ishte një provë, e njëkohësisht një shkollë për të mposhtur pasionet e egra, vetveten", thotë Kadareja[41] .
E natyrshmja dhe e panatyrshmja
Po cila vdekje është e natyrshme në Rrafsh? "Me jetë të gjatë e ta vraftë pushka!" është urimi i lindjes për një mashkull në shtëpitë e Rrafshit. Një urim lindjeje që përmban bashkëngjitur edhe llojin e vdekjes. Një urim-mallkim për këdo jashtë Rrafshit, por një urim-dashamirës në Rrafsh. Pra, vdekja nga pleqëria në Rrafsh është "një e mirë e panatyrshme". Jashtë gjithë sistemit të botës për pleqërinë, jashtë gjithë natyrshmërisë për vdekjen, në Rrafsh ekziston një ligj tjetër: "Ta vraftë pushka!" është baraz "të jetojë si burrë!", "të jetojë si njeri!" Sepse në Rrafsh, nderi vendoset nga Kanuni, dhe zemra e Kanunit është pikërisht gjaku. Për Mark Ukaçjerrën, "qehajain e gjakut", njerëzit e vetëm që "quhen të gjallë" janë ata që numërohen "përmes gjakut". Madje, të vetmit që vijojnë të mbahen mend pas vdekjes janë vetëm ata që janë vrarë nga hasmi e që kanë vrarë hasmin. Por, edhe në vdekje, vijon shkallëshkallëshmëria, sepse ka "qit pushkë të bukur", kur goditja e hasmit ka qenë në ballë dhe "ka qit pushkë të pabukur" kur goditja ka qenë larg ballit e aq më keq, larg vendit ku tjetri vetëm mund të marrë plagë, e jo të vdesë.
METAMORFOZAT
a. Metamorfoza e mikut
Sipas Kanunit, "Shtëpia e shqiptarit është e Zotit dhe e mikut". Pra, miku është një gjysmëperëndi. Mirëpo, këtë fuqi të pamatë, këtë skeptër që e fiton kaq lehtë, e shuan veçse një lëvizje: prekja e vegshit të zjarrit.
Pse pikërisht "lëvizja e vegshit të zjarrit të oxhakut të shtëpisë" është e vetmja mënyrë që mikun ta bënte armik? Përse pikërisht zjarri mundet që ta kthejë mikun në hasm, kur ai vjen pas Zotit në shtëpinë e mikut?
Çfarë fsheh kjo prekje, pëse kaq i menjëhershëm ky shpërfytyrim?
Me zjarr është dënimi që vjen nga përtej, i përket Krijuesit. Prometeu tentoi ta grabiste dhe vuajti dënimin. Zjarri është ngrohtësia, është pjesa jonë e përçimit. Nëse tentojmë të zëvendësojmë burimin, kemi kundërshtuar logjikën e jetës - sepse kemi kundërshtuar ngrohtësinë njerëzore.
Prekja e vegshit të zjarrit është prekja e së drejtës për njerëzoren - kjo e kthehen në armik prekësin. Klithja në dritare se është thyer besa, është takimi me dritën, me të përtejmen, për të vendosur më pas marrëdhëniet me atë që vendosi të thyejë rregullat e hyjnores.
Zjarri është sfida e botës përmes Prometeut, por është edhe sfida e shtëpisë. Vegshi i zjarrit është zotërimi i autoritetit të parisë së shtëpisë. Zeusi u zemërua dhe ndëshkoi Prometeun, siç kryefamiljari mundet që të dëbojë si hasm atë që ishte pas Zotit në shtëpinë e tij - mikun. Zjarri, kjo pronë e Krijuesit, mbetet pjesa e paarritshme. E paarritshme edhe atje ku na trajtojnë me gjithçka.
b. Metamorfoza e Gjorgut
Nga një fshatar i thjeshtë, pa shumë dije jashtë Kullës dhe Kanunit, ai kthehet në një Hamlet malesh, Princ. Kur i ndodhi ky ndryshim? Në kryqëzim. Pra, atje ku udhët ndërthuren, atje ku ti nuk mund të vendosësh i vetëm për veten tënde, nuk mund të vendosësh vetëm brenda botëkuptimit tënd, brenda fuqisë tënde. Fati dhe shpirti bëhen zot përmes një vështrimi. Më pas, Gjorgu s'është më njeriu me gjakun e humbur. Ai ka ndjerë lëvizjen tjetër.
c. Metamorfoza e Dianës
Një vajzë që adhuron të shoqin për mënyrën se si e përshkruan të çuditshmen. Eshtë pikërisht ajo që thyen kufijtë, që deri në mbërritjen e saj në Rrafsh dukeshin si të pamundur për të bashkëjetuar. Ajo del si një personazh nga libri i Besianit për të provuar fantazinë dhe merr më pas në librin që njeh edhe Gjorgun. Diana lidh botën e padukshme me të dukshmen - vdekjen me jetën.
EKZITENCIALIZMI DHE ETNOZAKONORJA
Teksa mbyll librin, një varg pyetjesh ngrenë një sfidë, ndoshta jo vendimtare, por gjithnjë shoqëruese të leximit, sidomos nga të huajt. Pra, a është letërsi etnografike? A është qëllimi i veprës dekodifikimi i Kanunit?
Për studiuesin Shaban Sinani, në romanin Prilli i thyer ligjërimi është etnografik, mjedisi është etnografik, përveçimi i karaktereve bëhet me mjete etnografike. Por vetë vepra nuk është letërsi etnografike. Bota e kodeve etnozakonore është vetëm shkas për të arritur qëllime dhe kumte të tjera letrare. Për më tepër, rendi etnozakonor që krijon shkrimtari është më shumë imagjinar, se i kushtëzuar nga pushteti i së drejtës tradicionale gojore. Gjeografia letrare gjithashtu nuk i përgjigjet gjeografisë etnokrahinore. Rrafshi ndodhet në Kosovë, ku historikisht ka vepruar kodi i Lekës (Leknia shkon etnografikisht në Drin e sipër), kurse abacia e Oroshit dhe kulla e princit Gjomark gjendet në Gegëri, në Drin, që do të thotë nën fuqinë e kodit të Skënderbeut. Herë-herë madje rendi që krijon autori është dhe i kundërt me atë që përmbajnë kodet tradicionalë. Kanuni, gjakmarrja, kushtëzimi i jetës me vdekjen, janë thjesht një pikënisje për të mbërritur në ide ekzistencialiste, të cilat autori i fsheh mjeshtërisht pas traditës. Sipas ligjeve të antropologjisë kulturore, fuqia e së drejtës etnozakonore mbaron në çastin që kodet tradicionale gojorë tejshkruhen, domethënë botohen. Nëse distarit ia gjejnë formulën, magjia e tij nuk vlen më. Nëse këngët epike tejshkruhen si tekste letrare dhe botohen, ato mpihen dhe nuk jetojnë më si kumte folklorike, sepse fuqia kushtëzuese e audiencës (Parry-Lord) mbaron. Kanuni i Lekë Dukagjinit u botua në fillimin e viteve 1930 dhe prej atij momenti ai u kthye thjesht në një përmendore kulture. G. Schiro (Junior), në Storia della letteratura albanese (1958), e përfshin "Kanunin ..." në traditën letrare. Sipas Sinanit, bota etnografike tek romani i Kadaresë është vetëm në sipërfaqe. Ajo i shërbeu autorit për të qenë i mbrojtur prej leximeve kritike. Mbështetja në traditën dhe fryma folklorike-popullore ishin çështje parimore të letërsisë së realizmit socialist. Me "paratekstin" etnozakonor Kadare fshehu mendësinë ekzistencialiste të veprës. Në romanin Prilli i thyer njerëzit janë të pafuqishëm deri në robëri për të kundërshtuar një sistem rregullash të vrazhda. Ata nuk janë zotër të jetës së vet. Pesha e Kanunit është totalitare. Rendi shoqëror e kthen njeriun në një qenie pa jetë. Karakteret janë rob të fatit të tyre dhe raja të një rendi absurd rregullash çnjerëzore. Shumica e veprimeve të personazheve janë pa kuptim në rendin e logjikës normale. Gjorgu vret dhe nuk e di pse vret; ai qëllon hasmin, për të cilin i vjen keq, dhe askush nuk mund të thotë nëse merr hak Gjorgu apo merr hak një sistem shoqëror. Vetjet tjetërsohen gjatë zhvillimit të subjektit, aq sa nuk njihen më, madje nuk njohin as njëri-tjetrin. Ekzistenciale është dhe pikëpamja se njeriu bëhet i lirë vetëm kur gjendet para vdekjes. Në këtë kuptim, romani është një vepër me veshje etnografike dhe me frymë ekzistenciale. Qenia dhe hiçi janë shumë pranë njëra-tjetrës. Kufiri midis qenies dhe mosgjësë thuajse zhduket. Vetëm se ekzistencializmi i Kadaresë, duke qenë denoncues për desemantizimin e jetës, priret drejt kumtesh humanist. Dhe, mbi të gjitha, qëllimi i autorit nuk është të absurdizojë rendin e dikurshëm etnozakonor, por ta përdorë atë për të denoncuar realitetin e kohës, si një realitet që e mund njeriun dhe e bën thjesht një vegël të lojës së fatit, të pamundur për të kundërshtuar dhe për të ndrequr qoftë dhe gjënë më të vogël të jetës njerëzore. Kumtet për jetën përcillen nga ngjyrimet që marrin njollat e gjakut në këmishën e viktimës së fundme. Vdekja komandon të gjallët dhe të gjallët kuptojnë se çfarë u ka mbetur të jetojnë vetëm kur ditët e tyre nisin të numërohen së mbrapshti: një ditë më pak, dy ditë më afër vdekjes, edhe nëntë ditë me rubën e zezë në krah.
Paralelizmi me një ‘botë që ngjan' vjen nga përkthyesi japonez Yamamoto. «Kur lexova Prillin e thyer në janar 1991, m'u duk se kisha arritur kulmin më verior të njerëzimit dhe se s'më kishte mbetur më asgjë misterioze lidhur me këtë... Unë zbulova që një nga konceptet më të rëndësishme në kanun ishte ‘miku'[42]»
Por çfarë refuzon autori prej botës së Kanunit? Për Piet de Moor, gazetar dhe kritik belg, Prilli i thyer duhet të lexohet si një kritike e ashpër kundër hakmarrjes, një pjesë e së cilës përbën dhe kanunin, ligjet e pashkruara që transmetohen gojarisht prej shekujsh, dhe që vazhdojnë të jenë të vlefshme edhe sot në malet e Shqipërisë Veriore.
Krejt ndryshe mendonte Arshi Pipa. Sipas tij, lexuesi i huaj, duke lexuar këtë roman, do të nxjerrë përfundimin se malësorët e Shqipërisë shumëzohen si minjtë. Jo më pak i çuditshëm është rasti i një fshati krejtësisht të shkatërruar dukurisht nga fshati tjetër dhe për arsye se fshati i parë e ka shtyrë pa caktim afatin për të marrë shpagim... «Pllaja që vizaton shkrimtari, ka gjashtëdhjetë e katër kulla ku janë burgosur rreth një mijë njerëz nga frika se mos vriten, dhe, në një fshat me dyqind familje, vetëm njëzet nuk janë në gjak. Përse kadare shkruan të tilla përralla?»[43]. Ndërsa Gilles Banderier, në L'Oeil de boeuf, (Paris, maj 2000) shkruan «Kanuni vëren me një saktësi të rrallë ndarjen e drejtë të gjakut të derdhur mes palëve kundërshtare. Ajo që vlen të ndiqet me vëmendje është kurba e zhvillimit të karaktereve prej se shfaqen deri sa përmbyllen. Gjorgu dhe Diana janë të divorcuar nga prezantimi i tyre i parë, në fillim të ‘udhëtimit' të tyre, njëri për ‘gjak' e tjetri për ‘mjaltë'».
Nga kritikët gjermanë, në një botim të gazetës Frankfurter Allgemanje Cajtung (10.10.1989), ribotuar më pas në gazetën Drita (24.06.1990) thuhet: «Përplasja e dy botëve në po të njëjtën figurë, të Gjorgut, krijon tensionin e librit. Gjakmarrësi që e kryen detyrën e tij si i lidhur nga fije të padukshme, sado që nën pushtetin e fuqive mitike, arrin, megjithatë, të ketë individualitetin e tij edhe pse këtë gjë nuk e artikulon dot».
Pas një situate "të ashpër" që shoqëron personazhet, vlen të pyesim nëse a e përdor autori rendin kanunor si një opozicion ndaj rendit shoqëror të kohës kur u shkrua romani? Për studiuesin Shaban Sinani, Ismail Kadare sillet me të shkuarën, me historinë, pak a shumë si shkruhet në librat e shenjtë: E ardhmja juaj është në të shkuarën, do të ndodhë kjo sepse kështu pati parashikuar profeti Moisi ose profeti Abraham etj. Kadare e zgjedh të shkuarën ose për t'i ikur bashkëkohësisë, ose për të provuar se kohëra të lavdishme në jetën e shqiptarëve ka pasur gjithnjë. Por e shkuara në romanin Prilli i thyer nuk përthirret për t'ia kundërvënë së përditshmes. Përkundrazi, pushteti i Kanunit është po aq i pamëshirshëm sa dhe totalitarizmi i kohës kur u shkrua romani. Madje dhe më vonë nuk ndryshoi ndonjë gjë e madhe. Në referendumin për kushtetutën e vitit 1994 kryeslogani ishte "Kanuni është kushtetuta, kushtetuta është Kanuni". Në roman Kanuni vret ashtu si dhe kushtetuta vret. Kanuni prodhon hasmërinë e fisit dhe kushtetuta e kohës prodhon armikun e klasës. Mbi të gjitha të dy prodhojnë njeriun rob e raja të rrethanave, njeriun e thyer dhe të nënshtruar, njeriun në lojë të absurdit. Më shumë se opozicion, Kadare me anë të Kanunit krijon paralele për kuptimin e realiteteve. Në të dyja kohët nuk janë njerëzit që e bëjnë lirinë e tyre, por është "mallkimi i traditës" që paracakton kufijtë dhe fatin e lirisë së tyre.
Ndërsa Piet de Moor, shprehet se "Prilli i thyer" duhet të lexohet si një kritikë e ashpër kundër hakmarrjes, një pjesë e së cilës përbën dhe kanunin, ligjet e pashkruara që transmetohen gojarisht prej shekujsh dhe që vazhdojnë të jenë të vlefshme edhe sot në malet e Shqipërisë veriore. Për të gjithë në fund, vlen të pyesim: a e mundi jeta vdekjen? Për De Moor, lindja e një dashurie është një motiv që gjendet shpesh në veprën e Kadaresë. Forcën e saj të jashtëzakonshme ajo e shpalos në një univers që shpërbëhet. Ajo është i vetmi antihelm që arrin të veprojë në këtë jetë, nëntëdhjetë për qind e së cilës përbëhet nga krenari dhe xhelozi e sëmurë. «Kishte parë dhe vështruar prej shumë sysh femërorë në jetën e vet, sy të zjarrtë, të turpshëm, dehës, trillanë, miklues, dredharakë, krenarë, por nga sy të tillë s'qe këqyrur kurrë. Ata ishin të largët, e të afërt njëkohësisht, të kuptueshëm dhe të pakuptueshëm, të huaj të dhimbshëm. Nën atë vështrim, krahas afshit të zjarrtë që të ngrinte peshë, kishte diçka që të fikte, të çonte larg, përtej hirit, përtej jetës, prej nga mund të shikoje veten tënde qetësisht»[44].
PËRFUNDIME
Pas këtij trajtimi për Prillin e thyer ne mund të dalim në disa përfundime, ndër të cilat, kreun e vendit e zë pa dyshim pozicioni i Dianës në këtë roman, e ndoshta, në krejt korpusin letrar të Kadaresë.
Diana është heroina e romanit; të kuptohemi, jo një heroinë pozitive e skematike e socrealizmit - ajo është një heroinë që do t'i shkonte më për shtat galerisë së personazheve të letërsisë ekzistencialiste, ku njeriu merr në dorë fatin e tij, për të vendosur se ç'do të bëjë me të.
Përballë saj qëndron Gjorgu, i cili vjen nga fataliteti - rruga e tij është e përcaktuar më parë. Diana niset nga përjetimi - rruga e saj është fat. Por në derën e vdekjes pak rëndësi ka se nga cila anë vjen - ajo është hyjni. Në pasqyrën e vdekjes qëndron vetë jeta, sepse sfida e vdekjes është sfida për jetën. Kundruall kësaj pasqyre nuk ka asgjë përveç asaj që mund të shfaqësh - përballë asaj pasqyre është vepra e njeriut. Por nëse nuk kemi ç'të shfaqim, ç'fytyrë mund të kemi përballë kësaj pasqyre? E vetmja gjë që mbetet nga një i vdekur është vepra - nëse në përballjen me atë pasqyrë s'kemi vepër, nuk kemi as fytyrë. Pra, vijmë në pyetjen e vjetër sa bota: përse jetuam? Të mbajmë fjalën, të nderojnë veten, janë të vetmet gjëra që mund t'ia kujtosh kujtdo, sepse nuk kanë të bëjnë me investimin jashtë vetes. Atje ku mund të jesh mit, ka një kuptim - atje brenda një kulle - brenda një bese- brenda një vdekjeje. Nëse të trajtojnë si njeri qoftë edhe për 24 orë nën besë, ose edhe më mirë, 30 ditë nën shirtin e besës së madhe, a mos është kjo më vlefshme se sa e gjithë jeta diku më tutje? Ngujimi i Djanës në Kullën e Vdekjes, është ngujim për jetën. Ate është hija e "Princit të zi", rrahja ndryshe e zemrës, garancia e të respektuarit, e fjalës me kuptim- e vdekjes me kuptim. Ka një motiv pas çdo lëvizje.
Përballë Gjorgut dhe Dianës, përballë fatalitetit dhe fatit, qëndron Besiani-fjala. Në një kuptim Besiani është një alter ego e Kadaresë, jo vetëm për faktin se është shkrimtar. Rruga e tij për te Kanuni, Rrafshi, dhuna e verbër, apo në daçi te despotizmi fisnor e shtetëror ngjet në shumë pika me rrugëtimin e vetë Kadaresë.
E njohu Kanunin e Rrafshin prej leximeve; qe aq i zoti sa t'i bënte edhe të tjerët t'i shihnin këto me sytë e tij, a thënë më mirë, me syzet e tij, me lentet e atij që e ka të lehtë ta dallojë primitiven nga joprimitivja, sepse ka pasur mundësinë të njohë botën e po ashtu ta falë me zemërgjerësi vrazhdësinë e primitives sepse është i prirur të rrokë të madhërishmen edhe kur është e veshur me zhele e, nga ana tjetër, edhe pse është i prirur t'i falë naivitetet e naivëve pikërisht pse janë të tillë.
Por, ashtu si Kadareja edhe Besiani do të zhgënjehet nga vetja. Diana i mund përmes syve të Gjorgut.
Një tjetër problem i ngritur prej nesh dhe që meriton gjithashtu vëmendje është edhe ai i vdekjes së certifikuar. Në të vërtetë, sinjalin e parë për të e kemi marrë nga formual e urimit për lindjen e djalit në Rrafsh: Me jetë të gjatë e ta vraftë pushka. Mjafton kjo formulë për të kuptuar se në njërën anë të fletës kemi certifikatën e lindjes dhe në tjetrën certifikatën e vdekjes. Madje, shkohet deri aty sat ë zgjidhet përmes urimit edhe lloji i vdekjes. Megjithatë, edhe pse vdekja, si e pashmangshmja më e madhe, është bashkëudhëtare e letërisë, pakkush, ose thuajse askush, nuk ka guxuar të lëshojë "një certifikatë të dyfishtë", një certifikatë lindje-vdekje si ajo që përmban urimi popullor.
Disa pikëpyetje
A) Nëse arrijmë t'i japim të drejtë Djanës dhe Gjorgut, nëse kuptojmë vdekjen, për çfarë na vlen?
Ky shkrim nuk ka synim të sqarojë askënd përmes përgjigjeve. Ky shkrim synon të ndërtojë vetë pyetje. Nëse dikush arrin të pyesë se përse i duhet ballafaqimi me një të vërtetë, atëherë ai ka nisur rrugëtimin drejt një jete me kuptim. Si i tillë, ky shkrim nuk synon të shpjegojë, për të ngre pikëpyetje mbi jetën- mbi jetën e pavdekur. Duke guxuar më së pari ta konsideroj meditim, ky shkrim është vetëm një përpjekje për të dashuruar, për të dashuruar edhe në momentin e fundit, edhe për një sekondë- sepse nëse ka kuptim ta duash këtë jetë, është pikërisht jeta me dashuri. Të mos duash do të thotë të jetosh i vdekur. Ajo zgjodhi atë sekondë, atë vështrim, atë vlim gjaku, për t'i dhënë vetes jetë. A mund të mendojmë edhe ne se në cilin moment i kemi dhënë vetes tonë jetë? A mund të mendojmë ne qoftë edhe për një çast se kur u ndjemë njeri?
A do të kishin rëndësi rrethanat më pas për të ndjerë atë që na bëri të jemi ndryshe, të ndihemi ndryshe, të ndihemi se jetuam me gjithë qënien tonë?
Të dashurosh, të dashurosh edhe atëherë kur duket e pamundur, të dashurosh edhe atëherë kur Vdekja të ka shënuar në listën e vet, të mos kesh frikë se numërimi i sekondave është drejt fundit- kjo është sfida.
A mund t'i besojmë një njeriu që s'ka menduar kurrë në jetën e tij vdekjen? A mund të mbështetemi ne te një njeri që ka frikë nga vdekja, që kërkon t'i shmanget asaj me çdo kusht?
Nëse dikush nuk e ka menduar më parë, pra që nuk ka paraparë kufirin, ai s'ka asnjë mundësi të jetë pjesë e ëndrrës sonë. Një njeri që s'ka menduar vdekjen mund të bëjë gjithçka në kurriz të dëshirës për të jetuar. Dhe cili është fundi? Një vdekje pa ditur të mbetesh njeri. Dhe cili është rreziku? Një largim nga vetvetja, nga e vërteta, nga mundësia për të ditur kufirin. E nëse je larguar nga ky kufi, cili mund të jetë motivi për të jetuar?
Pra, të mbetetsh me sytë nga vdekja nuk do të thotë të kesh frikë, as të ndalesh- përkundrazi, ajo të bën të ndihesh me këmbë në tokë, për fuqinë tënde, e njëkohësisht, për përkohësinë tënde.
b) A është ky një mesazh që mund të jetë popullor?
Letërsia kërkon njeriun, jo qytetarin. Nuk i drejtohet një banori, por një njeriu. Nëse në këtë kod futen pak njerëz, atëherë, edhe synimi është ajo pjesë fatlume e shoqërisë që ka kodin e përçuesit të mesazhit. Letërsia është ajo që kufirin mes të vdekurit dhe të gjallit e ka shpërfillur që në fillesat e veta. i ka shpërfillur këto kufij në emër të kuptueshmërisë së jetës - duke konsideruar gjithnjë si vdekje të parë pamundësinë, ose fatin e keq të miliona personave në botë, që nuk u është dhënë shansi për të mirëdrejtuar kuptim e jetës së tyre. Letërsia është një ndërmjetës- një ndërmjetës mes të vdekurve dhe të gjallëve- mes jetës me kuptim dhe atyre që mund të ndryshojnë. Por letërsia nuk është një ndërmjetës pasiv në këtë betejë, por aktiv. Përse na duhet të humbim gjithmonë për të mësuar, kur për këtë mund të na shërbejë fati i të tjerëve? A nuk do të ishim ne më të sigurtë, nëse një mençuri do të na vinte përmes kohëve ku "kullot" letërsia? Nëse për një veprim tonin jemi të sigurtë edhe në kohëzgjatje, atëherë mund të jemi në rrugën për të kërkuar momente të lumtura.
Vënia në balancë e gjithë jetës përballë një vështrimi (Dina e Gjorgu) nuk është veçse heqja dorë nga jeta pa kuptim dhe mbushja e saj me atë që duhet, me atë që na bën të ndihemi njeri. A nuk themi ne për dikë që di ta jetojë jetën që: "ai është njeri", pa i llogaritur atij jetëgjatësinë? Pra, edhe pse e dimë se edhe të tjerët janë njerëz, e ndjejmë se fjalën njeri e meriton ai që arrin të jetojë si i tillë, të ndjejë si i tillë.
c)Pranimi i realitetit?
Mos vallë rikthimi i Dianës në të njëjtën karrocë me Besianin është një pranim i realitetit, një nënshtrim të asaj që duhet. Pra, mos vallë na fton që pas ëndrrës duhet të zbresim me këmbë në tokë? Mos vallë instikti i gruas fitoi mbi ëndrrën? Mos vallë "një jetë e sigurtë" e mbyt edhe zjarrin më të madh të dashurisë, kur kjo dashuri nuk është atje ku e kemi menduar?
[1] Ismail Kadare, Dantja i pashmangshëm, Onufri, Tiranë, 2005, f. 74.
[2] Ismail Kadare, intervistë dhënë nga Parisi për DW - Bon, me gazetaren Mimoza Kelmendi, botuar në gazetënPanorama, më 27 gusht 2008.
[3] Matteo Mandalà, nga parathënia e romanit Rrethimi, Vëllimi III i veprave të Kadaresë, Onufri, Tiranë 2008, f. 15.
[4] Jean Paul Sartre, Ekzistencializmi është humanizëm, Phoenix , Tiranë, 1997, f. 46.
[5] Po ai, po aty, f. 46.
[6] Shih Eric From, Gjuha e Harruar, Dituria, Tiranë, 1993.
[7] Hanah Arend, Gjendja njerëzore, IPLS & Dita 2000, Tiranë, 2007, f. 43-44.
[8] Ismail Kadare, Dialog me Alain Bosquet, Onufri, botimi i katërt, 2002, f. 66.
[9] Grup autorësh, Letërsia Bashkëkohore Shqiptare, Tiranë, 2004, f. 163-164.
[10] Eric Faye, parathënie e ribotimit në shqip të Prillit të thyer, Onufri, Tiranë, 2005.
[11] Ismail Kadare, "Prilli i thyer", Onufri, Tiranë, 2005, f. 34.
[12] Ismail Kadare, "Prilli i thyer", Onufri, Tiranë, 2005, f. 197.
[13] Ismail Kadare, "Prilli i thyer", Onufri, Tiranë, 2005, f. 198.
[14] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 51.
[15] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 26.
[16] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 30.
[17] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 34.
[18] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 48.
[19] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 49.
[20] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 52.
[21] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 54.
[22] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 55.
[23] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 55.
[24] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 57.
[25] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 75.
[26] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 75.
[27] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 78.
[28] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 81.
[29] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 26.
[30] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 54.
[31] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 47.
[32] Ismail Kadare, "Prilli i thyer", Onufri, Tiranë, 2005, f. 71.
[33] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 75.
[34] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 79.
[35] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 103.
[36]R. Borderie & V. Gely-Ghedira, Le commentaire compose/Litterature francaise et litterature compare, Gallimar, Paris, 2000.
[37] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 150-151.
[38] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 172.
[39] Andrew Sinclair, The Times, cituar në kopertinën e Prillit të thyer, Onufri, Tiranë, 2005.
[40] Ismail Kadare, Prilli i thyer, Onufri, Tiranë, 2005, f. 174-175.
[41] Shih Ismail Kadare, Dialog me Alain Bosquet, Onufri, botimi i katërt, Tiranë, 2002.
[42] Kazuhiko Yamamoto, intervistë në NTV më 22 gusht 2008, botuar në gazetën Tema, Tiranë, më 23 gusht 2008.
[43] Arshi Pipa, Subversion drejt konformizmit, fenomeni Kadare, Phoenix, Tiranë 2002, f. 64.
[44] Piet de Moor, Një maskë për pushtetin, Ismail Kadare- shkrimtar në diktaturë, Onufri, Tiranë 2007, f 55.
