Fillimet poetike të Flutura Açkës, që datojnë nga nisma e viteve nëntëdhjetë të shekullit që lamë, lirika intime, vjen si një përqafim i shëndetshëm i botës përreth
Parathënie e librit
Parandjenja e pafjetur poetike
1.
Fillimet poetike të Flutura Açkës, që datojnë nga nisma e viteve nëntëdhjetë të shekullit që lamë, lirika intime, vjen si një përqafim i shëndetshëm i botës përreth, shkëndijimet përherë të pranishme të një droje të thellë, të fshehur në qenien e saj, mbase një si parandjenjë se ëndrra e kësaj moshe, e këtyre hapave të parë në botë, sikur potencialisht është edhe e rrezikuar. Janë shkëndijime të lehta këto, pa u shtyrë të dalin si zë i parë apo më i rëndësishmi. Të tilla, ndërsa më të zëshme, shkëndijimet e kësaj droje, do të jenë pas dëshpërimeve, përkatësisht pas thyerjeve, kur parandjenja për pusitë që i faniten si në mjegullim të përgjumur, bëhen realitet, vihen në veprim. Me vete, ky vizion poetik, në vazhdim do të sjellë ngarkesën e refleksit plotësues, rrjedhimisht disponimin dhe poetikën e një urtësie ndaj botës, ndaj enigmave të saj dhe të ekzistencës. Penetrimi i kësaj faqeje të botës, nganjëherë sjell valë shqetësimesh dramatike: gjakimi për të gjetur anën e bukur, mirësinë, vlerat e shpirtit në përditshmëri, e që mungojnë, pra, mëtimi poetik drejt asaj që do ta bënte më kuptimplotë ekzistencën, që nuk i gjen dot njësoj, do të jetë, në pjesën poetike të viteve të mëpastajme, natyrë kryesore e kësaj lirike. Këtë profilizim poetik, këtë shumëzëshmëri lirike, e vërejmë qysh në hapat e parë të Fluturës, qysh atëherë kur gëzimi i pafajshëm për atë që ofron bota, jeta, që vjen si valë besimi, me kohë do të vijë i vagullt, i rezervuar dhe me shijen e zhgënjimit.
2.
Deti, si burim dhe jehonë ëndërrimi, po ashtu qysh në fillimet poetike të Fluturës, rrezaton dhe nxit që andej thurjen dhe ushqimin e besimit. Valët e detit, ngarkuar me ëndërrime rinore, shtrihen përpara hapësirës dhe kohës, përpara së nesërmes. Janë të padjallëzuara, të pamolisura nga bota, në përputhje me projektimin rinor. Natyrisht, nuk vijnë si një dehje e rrëmbyer nga ekzaltimi i pambarim: ëndërrimet lirike të Fluturës në fillim janë përmasash të përkapshme, tokësore – jo qiellore. Dhe, në fakt, në hapin e dytë, në vargjet e mëpastajme, zërit lirik do t’i realizohet ëndrra që ia ndillte deti, fjalën që ajo e ndien të parën, kryesoren, atë që s’e zbeh koha, as dielli, që është dashuria. Beson zëri lirik në magjinë e kësaj fjale, dhe beson se ajo për të tani sikur nuk është vetëm ëndërr (Besomëni ëndrrën), se, në fakt, është një odë dashurie.
Asnjëherë, ndërsa nuk do të çlirohet nga një si ngricë që përvidhet vargjeve, e cila në çaste ia step gëzimin, ia zbeh dhe ia bën firë lumturinë në krahët e dashurisë: kam frikë – puthja do t’i shuajë largësitë – dhe do të harrosh të jetosh për një çast, për një ditë... kam frikë, një zë i largët jehon pareshtur lirikës intime të Fluturës. Është pikërisht parandjenja që zumë në gojë më sipër. Tërë ngarkesa psikologjike në këtë rrafsh vjen njëherësh po dhe jo, së bashku, vjen si një zë i mpleksur në pashmangshmëri. Në çaste kthjelltësie të skajshme të arsyes, për më shumë, ndien zërin lirik e do të ishte naivitet dhe marrëzi për poezinë t’i dorëzohesh lumturisë së çastit, lumturisë kalimtare: mendjelehta – harron se vjen vjeshta. Dhe dëshpërimi zhgënjyes që pason: e flashkët, pa jetë qenia jote – si hije, pa dritë në sy, dhe këto vargje, i kursej për ty – pra, për ëndrrën, për të ëndërruarin, për dashurinë. ¨shtë gjithandej një parandjenjë e zgjuar, që ia limiton gëzimin fillestar, që ia mjegullon ëndrrën. Nuk vjen asnjëherë i plotë gëzimi, e që më pas lirika e Fluturës do të rezultojë e ngarkuar refleksesh përsiatëse mbi muret e kësaj bote dhe kësaj jete, mbi muret absolute, të pakapërcyeshme, ato dhe vetmia sikur pasojnë si të pashmangshëm. Këtë shije do të kenë vargjet e mëvonshme, e sidomos në çastet kur dashuria ikën e tretet, përsëri në largësi ëndërrore, zëri tani ndihet i braktisur e “kokën përplas në vetminë time, dhe hap nga një plagë dashurie”.
3.
Është një dorë poezish, ndër të cilat shquhen vargjet e titujve “Ishujt”, “Lutje dimri”, “Holanda”, “Vikamë rrufesh”, “Naimit”, etj., ndër më të realizuarat artistikisht që, në radhë të parë, shquhen për refleksin mendimtar të shqetësimit. Kështu, vargjet e poezisë “Ishujt”, bartin një situatë dhe perspektivë shpirtërore “neutrale”, mesëshe: mes ditë-viteve të ëndrrës së saj me fat – në dashuri, dhe ditë-viteve zhgënjyese e dëshpëruese, përvijohen dhe penetrojnë urtisht rezonanca refleksive mbi lumturinë, gëzimin, kuptimin, ekzistencën: as ekzaltimi (i dikushëm...) s’e vlen me fund dorëzimin, as dëshpërimi pa asnjë rreze drite. Kjo notë ndjeshmërie që shtrihet dhe u jep shijen vargjeve më të fuqishme të kësaj krijuese të talentuar, mbase, besojmë, paralajmëron profilin dhe natyrën e vërtetë të saj në të ardhmen. Vitet e përjetimeve vizëlluese apo gri, besojmë, po ashtu, do të vazhdojnë të jenë vatër frymëzimi krijues, në frymën pikërisht të poezive të përmendur dhe të ngjashmeve me to...
Te vargjet e poezisë “Ishujt” hasim thurjen e portretit të një çasti dëshpërimi e vetmie, përmes një gjetjeje ekspresive dhe estetike me gjetje kreative të përkryer: “Anëujë, - ninëza ënjtur së qari, - me limane të ngjyer, - si shpërgënj të ndotur mëngjesi, - ku deti shfryn stuhinë, - valë që vrapojnë të varrosin, - shenjat e pritjes së gjatë”, gjejmë në mpleksje të pandashme një spektër ngasjesh të brendshme të zërit lirik. Po në këtë lartësi artikulohen vargjet e poezisë “Lutje dimri”, ku qielli rëndon si murg i mardhur vetmie dhe “Vikamë ere mes drurësh – të shkretuar – buzë lumi”, etj.
4.
Koekzistenca mes jetës dhe poezisë janë në harmoni të plotë në poezinë e Flutura Açkës, përkatësisht në harmoni të plotë mëton të jetë etikja dhe estetikja, dashuria dhe vetmia, besimi dhe zhgënjimi. Rezulton prandaj si rrezatim i natyrshëm, i vetvetishëm misionarizmi lirik i kësaj poezie (cikli i Pompeit...). Kështu përjetohet revolta intime lidhur me degradimin moral, ndaj nxjerrjes në treg si mall të vlerës shpirtërore. Kjo ndjenjë përvidhet më e theksuar sidomos gjatë udhëkryqeve dhe takimeve nëpër botë të zërit lirik, e ku perspektiva etiko-filozofike vjen si një ars poetikë, si jetëqëndrim i atij zëri... Poetika që synon ecjen drejt lirikës refleksive që ushqehet e thith jo vetëm nga gëzimi dhe lumturia e limituar përfundimisht, jo vetëm nga të qenit të tulatur në thellësi të një droje, një parandjenjë se çdo çast lumturia përgjohet nga pusia e një fataliteti, por edhe si rrjedhim vetvetiu nga soditja e pafajshme e botës, e njerëzve – sidomos nga këndi i zërit lirik të braktisur... Thjesht, është fjala për një poezi, përkatësisht për një ngasje poetike drejt mirësisë, poezi që, në thelb, pavarësisht zënien e ngacmimit frymëzues, rrezaton mision drejt përsosmërisë. Në këtë frymë vjen i realizuar artistikisht komunikimi i saj mes impulseve të brendshme dhe detajeve, reflekseve nga përditshmëria. Tërë ato ngjyrime vijnë si autorrëfim i qetë dhe i urtë nga jashtë, por jo edhe pa dramacitet të brendshëm.
Akademik Prof. dr.Ali Aliu
Maj 2008
LIRIA E LIRIKËS
Nga Ag APOLLONI
Profili
Flutura Açka (1966) është poete dhe prozatore e periudhës postkomuniste, autore e tre romaneve dhe gjashtë vëllimeve poetike. Gjithashtu ka përpiluar një antologji (“Stinë e ullinjve të thinjur”), ndërsa për të janë përpiluar dy antologji (“Kënga e Aretuzës” dhe “Lutje dimri”). Është pikërisht antologjia “Lutje dimri” ajo që na e risjellë subtilitetin dhe bukurinë e poezisë specifike dhe novatore të kësaj autoreje, që njëherësh është njëra ndër shkrimtaret e rralla shqiptare që kanë arritur ta sfidojnë “diskursin fallocentrik”(J. Derrida) të letërsisë shqipe. Gjinokritika do ta përcaktonte këtë autore si female, por kurrësesi feministe, pasiqë vepra e saj, po t’i referohemi studiueses Patricia Beer, nuk është një përmbledhje traktesh. Poezia e saj nuk është feministe, sepse ajo, në fakt, është thellësisht humaniste. Edhe pse subjekt lirik i kësaj poezie është femra, objekt dhe destinacion është njeriu. Pra, poezia e Flutura Açkës është poezi femërore për specien njerëzore.
Për më shumë: lirika e Flutura Açkës është një libido e letërsisë shqipe. Ajo duhet vlerësuar veçmas për lirinë që ia sjellë lirikës në temë, formë dhe stil.
Liria në temë
Tema, si lëndë e parë e tekstit letrar, manifeston më shumë interesimin e poetit sesa mjeshtrinë e tij. Tema, pra, vizaton konturat e orientimit të krijuesit. Është pikërisht tema ajo që e lind dhe e varros debatin mbi origjinalitetin. Nga shfaqja e vetëdijes për poetikën e palimpsestit e këndej, origjinaliteti në planin tematik gjithmonë është mohuar. “Gjithçka e mençur është thënë. Ne s’na mbetet tjetër, veç ta përsërisim”, thoshte Goethe. Të njëjtën gjë më vonë e thonë edhe studiuesit e kritikës dialogjike.
Megjithatë, po të kufizohemi vetëm në letërsinë shqipe, do të shohim që ka mbetur ende shumë për t’u thënë. Në “letërsinë shqipe të femrave”, e cila fillon pas gjysmës së dytë të shekullit njëzet, është thënë tejet pak. Ndërsa, po të ndalemi vetëm te “poezia shqipe e femrave”, do të shohim që deri në vitet ’90 nuk shfaqet ndonjë zë i veçantë. Derisa, pas rënies së diktaturës, shkrimtaret shqiptare në prozë kanë dalë jashtë hijes së letërsisë së meshkujve, në poezi individualitetet janë më të rralla. Një ndër këta individualitete pa dyshim është Flutura Açka, e cila shfaqet e guximshme edhe në planin e orientimit tematik. Subjekti lirik interesohet për objektin e “zbathur” (pa mbathje=pa brekë) dhe ky interesimi zbukurohet, por nuk kamuflohet, madje jepet si titull i një vepre (“Zbathur”).
Liria e zgjedhjes së temës e orienton poeten drejt dashurisë dhe nuancave të saj. Natyrisht që për dashurinë është shkruar edhe nga poetet tjera shqiptare, por për dashurinë si tërheqje seksuale është shkruar shumë pak, ndërsa për nuancat ekstreme të cilat i trajton Flutura Açka nuk është shkruar fare. Prandaj, poezia e saj është poezi që e përfaqëson dashurinë e “zbathur”, dashurinë lakuriqe (siç janë: Prostitutat e Pompeit, Vizita e mbretëreshës Elisabet në Pompei, “Vesi” i burrit etj.). Poezia e saj e përjashton funksionin etik, duke e absolutizuar funksionin estetik. Dhe kjo shprehet mjaft qartë te poezia me titull “Morali është diktaturë”: “Si trasta të zbrazura,/ do të varim në fund të udhës,/ së paudhë/ netët që s’i fjetëm dot kurrë/ në emër të moralit/ diktaturë”.
Një akt dhe një dëshmi e dashurisë është edhe puthja, e cila është gjithashtu vrasëse e distancës (“puthja do t’i shuajë të gjitha largësitë”) dhe dëshmi e jetës: “Nëse jemi të vdekur/ Të gjallë/ Apo statuja.../ Zbulojeni nga puthja!”.
Flutura Açka shkruan për dashurinë lakuriqe, sepse beson që “lakuriqësitë i trembin mbretëritë” dhe sepse beson që në dashuri s’ka asgjë të keqe, prandaj edhe shprehet kundër “fushatës së frenimit të ndjenjave”: “Që sytë mos na tradhëtojnë,/ shpikëm syzet./ Që duart mos na dridhen,/ shpikëm xhepat./ Ç’maskë do zgjedhim,/ për zemrat?”. Ndjenja e dashurisë, sipas poetes, është shprehje e çiltërsisë, prandaj ajo përcaktohet përfundimisht për këtë ndjenjë, duke e refuzuar maskën e hipokrizisë: “Mes dashurisë/ e fyerjes/ luan me nervat/ tona/ një maskë hibride./ O Zot, ndihmomë/ mos vdes hipokrite!”. Subjekti lirik, duke qenë subjekt marrëzisht i dashuruar, është edhe egoist. Ai dëshiron ta ruajë objektin e dashur vetëm për vete dhe të ketë pushtet absolut mbi të: “Nga dashuria/ të dua të tërin për vete,/ nga dashuria kam frikë/ se je po aq i të tjerave/ a i një tjetre...”.
Natyrisht që, një poete që shkruan me kaq dashuri për dashurinë, nuk urren asgjë më shumë se indiferencën. Derisa dashuria është dëshmi e afrisë (e zjarrit erotik), indiferenca është fakt i ftohjes. Kështu që, është i pashmangshëm shpërthimi i mllefit lirik: “Indiferencë stinësh,/ drurësh,/ njerëzish./ Botë indiferente,/ ta mblidhja shuk/ gjer në dhembje!”.
Pra, lirika e Flutura Açkës, në planin tematik, sjellë risi dhe liri.
Liria në formë
Forma eksterne e lirikës së Flutura Açkës është formë e lirë. Format e rregullta hasen pothuajse vetëm atëherë kur hynë në relacion intertekstual me modelet popullore dhe me modelet e shkrimit tradicional. Poezitë me një metrikë të rregulltë janë zakonisht në distikë ose në katrena. Por, edhe pse në shumicën e poezive metrika klasike nuk përfillet, muzikaliteti dhe ritmi ruhen falë elementeve të tjera, si: përsëritjet ritmike, konstantet dhe dominantet metrike dhe tendencat ritmike. Kjo do të thotë që mungesa e metrit nuk e pengon praninë e ritmit.
Gjithashtu edhe rima, sado e largët, është e pranishme, pavarësisht që vargjet më shumë artikulohen në formën e lirë se në strofa. Rimariumi shfaqet mjaft i pasur dhe, si i tillë, e eviton monotoninë dhe është meritor për ruajtjen e muzikalitetit.
Përjashto ndonjë poezi të rrallë që shkruhet në strofa të rregullta (distikë, tercina e katrena), vargjet ose janë monokolonëshe, ose ndahen në stanca moderne. Nuk mungojnë as format eksperimentale, që kanë një jehonë nga poezia moderniste franceze. Të tilla janë dy poezi: “Gratë”, e cila vargun e parë e ka të shënuar në mënyrë vertikale dhe “Besomëni ëndrrën”, e cila jepet grafikisht në trajtën e hënës për t’ia përshtatur kështu formën (hëna) përmbajtjes (ëndrra).
Liria në figurë
Që nga kohët antike është besuar që talenti i poetit, më shumë se në temë dhe në formë, shfaqet në stil, sepse stili është zbukurim i fjalëve. Flutura Açka e njeh këtë leksion, prandaj lirika e saj është shprehje e vetëdijes së lartë poetike. Mjafton të shikohen disa figura për ta kuptuar këtë vetëdije.
Në dy vargjet e para të një poezie me metrikë klasike, poetja krijon dy metafora, duke e veshur natyrën shqiptare me kostum shqiptar: “Me tirqe të bardhë malet u veshën,/ gajtanë të zinj përrenjtë shuhen luginave”. Ndërsa në një poezi më të avancuar metaforën e formulon kështu: “kokën e përplas në vetminë time”.
Edhe pse figura e krahasimit konsiderohet si një zbehje e metaforës, në poezinë “Motiv bregu” ajo shfaqet në mënyrën më të mirë të mundshme: “Ujërat, si gishtërinj magjikë, zgjaten drejt bregut”.
Personifikimi në poezinë “Ta çmend qiellin” është krijuar si një lojë e gudulisjes se “thembrës së qiellit” dhe, si e tillë, ka fituar statusin e njërës prej figurave më të bukura:
Do t’ia gjej thembrën qiellit,
Ta gudulis,
E në çmendje t’më rrëfejë
Si u ngrys
Në poezinë “Autoportreti” fytyra e vetvetes shikohet nëpër figurën e antitezës:
Unë,
Tempulli i kundërshtisë së pafund.
Unë gjithkund,
Askund.
Me të njëjtën mjeshtri poetja i përdor edhe dy figurat e kundërta, hiperbolën dhe litotën. Te poezia “Prehje” lotët e subjektit lirik e bëjnë shiun e vjeshtës të ndjehet inferior, kurse te poezia “Lutje dimri” poetja i zvogëlon “qiejt” për t’i ngrohur në “zjarrin e natës”, megjithëse ky zvogëlim i “qiejve” është njëherësh edhe një zmadhim i dashurisë, një dashurie që mund ta ngrohë qiellin. Pra, te “Lutje dimri” kemi njëherësh litotën dhe hiperbolën.
Si poete që urren urrejtjen dhe indiferencën dhe që dashuron vetëm dashurinë, te poezia “Vetëm një pyetje” Flutura Açka e artikulon bukur edhe pyetjen retorike (erotemën). “Vetëm një pyetje” e ka brenda përgjigjen.
Alegoria, si një mendim i tërthortë, e karakterizon poezinë “Bloza”: “Ngjitet lart/ pa ditur/ sa vend i takon./ Pis e zezë./ Një ditë,/ nga lavdia e saj/ do të zbresë”. Në fakt, kjo është një alegori me nuanca ironie. Porse, ironia, si figurë reprezentative e mbarë fiksionit postmodern (L. Hutcheon), si figurë që tregon, më mirë se cilado figurë tjetër, mençurinë e atij që e përdor, bart në vete kritikën dhe zgjuarësinë, ashtu siç ndodh edhe te poezia “Kur më gënjejnë”:
Më gënjejnë
pa turp.
Dhe unë pa turp
i gënjej,
duke i dëgjuar
deri në fund...
Këto nuk janë figurat e vetme në të cilat vërehet bukuria e stilit të Flutura Açkës, por këto janë të mjaftueshme për ta argumentuar praninë e kësaj bukurie dhe për të konstatuar se, ashtu si në temë dhe në formë, poezia e kësaj poete është e veçantë edhe në stil, përkatësisht në figurë.
Poezia e Flutura Açkës është lirikë estetike, e liruar nga kodi etik. Ajo është lirikë e libidos.
