Mira Meksi: Romani im mes ndeshjes me dema dhe ikonave

Një libër plot pasion, ku dominon ngjyra e kuqe. Ku korrida, ndeshja me dema, gërshetohet me misterin e ikonës. Mira Meksi të fut në një botë dehëse në romanin “E kuqja e demave”, botim i “Ideart”, i cili rezultoi të ishte një ndër më të shiturit në Panairin e Librit “Tirana 2009”. Në një intervistë, shkrimtarja tregon se si lindi romani i saj më i ri, çfarë e shtyu të shkruante këtë vepër plot mistere e kërkime, një dyluftim deri në fund mes jetës dhe vdekjes.

Mira Meksi

Një libër plot pasion, ku dominon ngjyra e kuqe. Ku korrida, ndeshja me dema, gërshetohet me misterin e ikonës. Mira Meksi të fut në një botë dehëse në romanin “E kuqja e demave”, botim i “Ideart”, i cili rezultoi të ishte një ndër më të shiturit në Panairin e Librit “Tirana 2009”. Në  një intervistë, shkrimtarja tregon se si lindi romani i saj më i ri, çfarë e shtyu të shkruante këtë vepër plot mistere e kërkime, një dyluftim deri në fund mes jetës dhe vdekjes.

Si është ngjizur “E kuqja e demave”?   

Pyetje e vështirë kjo, sepse kur flitet për ngjizje të një vepre që ka marrë mbi 3 vjet e ca kohë, duket sikur shpëtojnë elementët që kanë qenë fillesa ose guri i themelit të saj, sepse siç e kam thënë edhe në hapësira të tjera, gjithmonë ka një element fillestar, gjithmonë ka një gur themeli në një grehinë letrare. Gjithsesi do mundohem të them diçka sepse ka gjëra që i shpëtojnë logjikës normale të gjërave. Kur kthehesh pas me mendje dhe thua “Si nisi në fakt?”, i bie në të që ka filluar shumë kohë më përpara se të ulesh në poçarinë e shkrimit, në laboratorin krijues dhe të hedhësh frazën e parë. Kam dëgjuar edhe nga krijues të tjerë, por nga praktika ime, gjëja më e vështirë në shkrimin e një vepre është fraza e parë, kur bëhet fjalë për një vepër të gjerë siç është romani. E pra, po e mendoj tani që ju po më pyesni për këtë, që nuk ka qenë thjesht një element i vetëm fillesa e këtij libri. Kanë qenë gati dy universe njëherit. Kur them universe, janë të tillë në kuptimin më të gjerë të fjalës, ajo e ndeshjeve me dema që lidhet gjithmonë me Spanjën e legjendave, me Spanjën mitike dhe mistike dhe që ka qenë një eksperiencë nga ato që vulosin ndonjëherë një pjesë të jetës tënde, siç ka ndodhur me mua; dhe universi tjetër ka qenë universi i ikonës. Të dyja, të themi, gati në mënyrë të barabartë, mund t"i quaj fillesat e ngjizjes së këtij libri. Pastaj, sigurisht, gjithçka futet në punishten e shkrimësisë, në poçarinë e baltës së librit, dhe pastaj fillohet punohet me to. Në rrugën për te lexuesi, ndoshta është shumë i rëndësishëm edhe titulli i librit, sepse bën trokitjen e parë në derën e tij dhe “E kuqja e demave” tingëllon shumë grishëse dhe bart një simbolikë…

Ndoshta do t"ju duket pak çudi, por titulli erdhi vetiu, ra si nga qielli, madje përpara se të fillonte shkrimi i romanit. E kuqja dihet se çfarë është si ngjyrë, është ngjyra e pasionit, ngjyra e gjakut, është ngjyra supreme, e lavdisë dhe e mëkatit njëherit, dhe ka një simbolikë jashtëzakonisht të fuqishme. Për mendimin tim është ngjyra më e fuqishme që ekziston dhe dihet sa të rëndësishme janë ngjyrat në art, sa të rëndësishme janë në jetën e njeriut. E vërteta është që gjatë qëndrimit tim në Spanjë, arrita të mësohem, ta dua dhe pothuaj të kthehem në një “aficionada” e korridës, ndeshjes me dema. Korrida është sheshi i dyluftimit ku njeriu dhe kafsha janë dy luftëtarë të barabartë: janë përballë njëri-tjetrit në shenjtërinë e tyre: në arenë nuk ka tradhti, nuk ka hile, nuk ka goditje pas shpine; gjithçka ndodh në shesh të mejdanit. Ndonëse kafsha është më e fortë fizikisht se njeriu, njeriu mbështetet nga një skuadër e tërë që merr pjesë në betejë; çdo element që përdoret në korrida është një element që ndihmon realizimin e një spektakli të vërtetë, që i përgjigjet një kodi vërtet legjendar, një trimërie vërtet të pazakontë dhe ku është gati hyjnore të shikosh kafshën dhe njeriun përballë njëri-tjetrit që ndeshen, që respektojnë rregulla loje, që bëjnë art. Tragjizmi vetë brenda këtij spektakli është një magji e vërtetë.

E mbani mend si e keni shkruar frazën e parë? Si qe fillimi?

Pa dyshim. Është shkruar disa dhjetëra herë fraza e parë. Dhjetëra herë. Gjithmonë bëhej fjalë për një ikje nga sytë-këmbët. Një pjesë e mirë e romanit, ndoshta gjysma e tij ka një aksion të përshpejtuar, ka një kohë të përshpejtuar, e cila i përgjigjet pikërisht arratisë së shpallur në nisje. Gjithçka në strukturë, që nga koha, siç thashë, e gjer te frazat e shkurtra dhe të prera, i përshtatet kësaj ikjeje pa arsye, një vendimi të beftë, por një vendimi që vë në pikëpyetje deri jetën edhe vdekjen. Pra është në të vërtetë një vendim që mbin si frika primitive nga rropullitë e njeriut dhe që dikton largimin e menjëhershëm të rrëfimtares nga ai vend, i cili i ka dhënë aq shumë shpirtërisht. 

Bashkim nën shenjën e të kuqes së demave. Po pse kjo lloj e kuqe? Ç"është ajo për ju?

Po, bashkimi i dy universeve ndodhi nën shenjën e asaj të kuqeje, që siç thashë në fillim, lindi pa u shkruar romani … Kur e kam vrarë mendjen pse zgjodha pikërisht këtë lloj të kuqe, më feksi para syve skena që është zanafilla e saj dhe që unë e kam përshkruar në roman: lidhet me fazën e fundit të korridës, ose me ekzekutimin e demit me anë të shpatës vrastare. E pra, kur për herë të parë e pashë këtë skenë, dielli qe në të perënduar në arenë, një rreze e tij e fundit përshkënditi currilën e gjakut që shpërtheu nga qafa e demit dhe unë pashë, si asnjëherë në jetë, një të kuqe të fuqishme dhe vezulluese e të jashtëzakonshme, që ishte e kuqja e gjakut të demit. Por edhe vetë kuptimi i korridës lidhet pikërisht me metaforën e së kuqes: kulminacioni i dyluftimit është pikërisht toreimi me cohën e kuqe. Është një metaforë. Është një simbolikë. Prandaj, mbushja ime me këtë univers, bëri që të dilte vetvetishëm “e kuqja e demave”. 

Kalimi nga gjuha kabalistike e romanit tuaj paraardhës në përshkrimin e hollësishëm të korridës… ikonës, njëlloj sikur të ishit një miniaturiste. Si e zgjodhët këtë formë të shkruari?

Një vepër nuk i ngjan tjetrës për nga mënyra e shkrimit dhe strukturimit. Por keni të drejtë që flisni dhe pyesni për detajizimin e përshkrimeve që në roman shihen tek korrida vetë, takëmet e opiumit dhe më tej. Janë shumë ala ikonë si përshkrime, sepse praktikisht, pa dashur, i tërë romani “E kuqja e demave” është strukturuar si një ikonë e madhe, dhe ju e dini se vizatimet e ikonës janë tepër të hollësishme, tepër të imta. Vetë universi i ikonës ma diktoi një strukturim të tillë të gjithë lëndës së romanit; bëri që shkrimi im të merrte formën e shkrimeve të ikonografisë. Në një farë mënyrë jam kthyer në një ikonografe, por e një lloji krejt të veçantë. Ikonografe e një romani.

Si ka qenë te ju procesi i njohjes së thellë të ikonës, pasi ju në fund vërtet arrini të pikturoni ikonat dhe të jepni saktësisht domethënien e tyre?

Fillesat kanë qenë shumë vite të shkuara. Unë e kam dashur ikonën. E kam dashur si art. Kam ditur luftën e ashpër midis armiqve të ikonës dhe mbrojtësve të ikonës. Kam ditur përse ka ndodhur kjo luftë. Kam ditur edhe përse duhet ikona, përse nevojitet ikona, përse është kaq e rëndësishme ajo në jetën e njeriut. Nga ana tjetër kam njohur sidomos vendet ku punoi Onufri; kam qenë shpesh në kalanë e Beratit ku kam parë ikonat e Onufrit, kam qenë në Shelsan, kam parë muralet, afresket e Onufrit. Lënda e romanit diktoi tek unë depërtimin e vërtetë në universin e ikonës, dhe sa më shumë depërtoja në atë univers të pangjashëm, sepse është i pangjashëm me asgjë tjetër universi i ikonës, aq më shumë rritej pasioni im për të. Procesi i të shkruarit ka qenë dy planësh: shkrimi nga njëra anë, dhe studimi nga ana tjetër; nëse do të merrja një peshore për t"i peshuar, ajo që peshon më shumë është rrugëtimi, vajta pas si njërit univers, ashtu edhe tjetrit, por sidomos thellimi në universin e ikonës. Përveç leximit të klasikëve të ikonës, ishte edhe qëndrimi im me orë të tëra përpara ikonës. Kishte diçka mistike në të vërtetë, qe si një lloj rrishtimi në të.

Por ka dhe pjesë në romanin tuaj që i është përkushtuar alkimisë së shkrimtarit dhe përkthyesit dhe sidomos raportit të tij me opiumin; pastaj janë përshkrimet që i bëni takëmeve të opiumit. Ju e keni provuar opiumin?

Pa dyshim që po. Romani larg të qenit një roman i mirëfilltë autobiografik, ka shumë biografi brenda. Ka një Spanjë të përjetuar nga unë. Ka një shtëpi përkthyesi të jetuar nga unë, dhe, me thënë të vërtetën kishte një bindje të të gjithë ne përkthyesve asokohe, mbi tymërat e opiumit; nuk di, kanë kaluar 20 vjet nga ajo eksperiencë, por asokohe opiumi qe për ne nga ato elementë që nxiste shumëfaqëshat e pandërgjegjes dhe, ndoshta dhe na dukej, krijonte një lloj qartësie mendimi aq sa ishte ndonjëherë e frikshme se si kujtesa përjetohej me aq detaje. Në fund të fundit i tërë romani është një përjetim, është një kujtesë e rishkruar, e rithënë, e ripërjetuar në pjesë të saj.
E përmendët pak më parë se ka dy kohë në roman, është koha që rrjedh, koha që vrapon, që nis me Teutën në ikje e sipër, por është edhe një kohë e ngrirë që është pikërisht koha e përshkrimit të detajshëm dhe koha e kësaj kujtese…

E vërtetë. Në fakt edhe koha e përshpejtuar është një kohë kujtese. E gjithë lënda e romanit, i cili ka formën e një ikone të madhe, është kujtimore, është lëndë e kujtesës, njëlloj si edhe lënda e vetë ikonës. Ndërsa çastet e ngrira të kohës janë pikërisht ato që lidhen me vizatimin e ikonës, që lidhen me përshkrimin e detajizuar të gjithçkaje siç është korrida, siç është kostumi prej drite i toreadorit, apo siç janë takëmet e opiumit. Edhe opiumi është një lloj riti gati magjik. Asokohe vetë kjo grehinë e përkthimit, Babeli, kishte lidhje shumë me tymrat e opiumit sepse aty vërtet gjendej dikush që ishte mjeshtri i gatitjes së tij.

Të kthehemi tek e kuqja e Onufrit. Ju i keni dedikuar një libër. Çfarë ka të veçantë ajo? A mundet që një shkrimtar me mjete letrare të arrijë në përfundime shkencore si kjo e juaja? 

Në vitet "70 për herë të parë një ekspozitë e mirëfilltë e veprës së Onufrit u hap në Petit Palais në Paris dhe, po për herë të parë, për të kuqen e tij folën specialistët francezë të ikonografisë. Njihen mbi 15 nuanca të kuqesh të përdorura në ikonografi. Por kjo lloj e kuqe, e përdorur nga Onufri, ishte një e kuqe krejt e veçantë. Ishte e kuqja e tij. Nuk është folur ndonjëherë për mister, absolutisht jo. U njoh që ishte një e kuqe e veçantë dhe u quajt e kuqja e Onufrit, e papërdorur nga askush tjetër, te paktën në ikonografi. Unë që e kam soditur këtë të kuqe edhe përpara se të depërtoja thellë në universin e ikonës, më ka tërhequr vëmendjen; por ca më tepër, gjatë njohjes së thellë të këtij universi, kam dalluar që shkëlqimi, vezullimi i kësaj të kuqeje, ngrohtësia e saj, është e jashtëzakonshme. Në romanin tim nuk bëhet fjalë për zbulime shkencore; ka pat raste që letërsia u ka paraprirë zbulimeve shkencore, siç është Nautiliusi i famshëm i Zhyl Vernit që i parapriu ndërtimit të nëndetëses, fantazia shkencore, pra. Në Mesjetë, kur nuk ekzistonin pigmentet, bojërat qenë organike dhe joorganike, dhe nxirreshin sipas formulave të fshehta edhe të vetë piktorëve; thuhet se Onufri e nxirrte të kuqen e vetë, këtë të kuqen e veçantë, sepse ai ka përdorur edhe të kuqe të tjera, nga dheu i një fushëbeteje. Kjo pothuajse është një fakt historik. Dhe fantazia ka punuar mbi këtë fakt.

Përdorni edhe simbolikën e ikonës së parë të njerëzimit, ikonës së vërtetë, ikonës së Veronikës…

Është fakt biblik i mirëditur. I njohur edhe si Velloja e Veronikës, ose e ikona e vërtetë; bëhet fjalë për rrugëtimin për në Golgota të Jezuit me kryqin mbi shpinë dhe me kurorën me gjemba dhe fytyrën e përgjakur dhe të djersitur: një grua, që herë del me emrin e Berenicës sipas skllavëve, herë del me emrin Veronika, por që në fakt është Maria Magdalena, hoqi vellon e saj dhe ia ofroi Jezuit për të fshirë fytyrën. Mbeti e stampuar në këtë vello imazhi i fytyrës së tij prej gjaku. Pra është e vërtetë që ikona e parë e botës është kjo ikonë. Ikona e parë, pra, është një ikonë gjaku, është një ikonë pagëzuar me gjakun e Krishtit, kështu që nuk ishte ndonjë çudi, në logjikën e rrëfimit letrar, që kjo e kuqja e famshme, e jashtëzakonshme dhe kaq e përndritur e Onufrit të mos e kishte origjinën e vet prej gjaku njerëzor.
Kemi dashurinë dhe vdekjen në një lojë pasionante. Është dashuria mes Teutës dhe Antonio Manuelit, por gjithmonë kemi praninë e një gruaje që është Vdekja, por ama në trajtat e një femre jashtëzakonisht të bukur…

Vdekja zë një vend të rëndësishëm në romanin “E Kuqja e demave”. Ky roman mund të quhej fare mirë edhe romani i pasionit të dashurisë dhe vdekjes, dashuria gjendet aty në të gjitha format. Ndërkohë, korrida është një dyluftim për jetë a vdekje. Vdekja është pjesë e artit. Dhe ka një rivalitet të ashpër midis jetës, artit dashurisë dhe vdekjes: Erosi dhe Thanatosi. Vdekja është paraqitur si një grua shumë e bukur, sepse unë kështu e përfytyroj vdekjen. Trajtohet hera-herë me shumë dashuri, dhe quhet e nevojshme, e domosdoshme, pasionante në fund të fundit. Është femërore në të gjitha gjuhët me prejardhje latine, por dhe në gjuhën tonë që nuk ka atë prejardhje, është femërore. Shumë popuj e përfytyrojnë si një plakë ose një skelet, të frikshme. Por merreni me mend sa më e frikshme, sa më pasionante dhe më e rrezikshme është në formën e një gruaje shumë të bukur. Kam përshtypjen që në besimet indu, Vdekja paraqitet si një vajzë shumë e bukur.

Por me sa shihet ikonoklasi juaj është i deformuar, apo jo?

Po, në fakt është një ikonoklas përmbys, sepse gjaku i demit, -kur vetë demi është një kafshë mitike, e shenjtë sipas besimeve hebraike dhe arabe në përgjithësi, ndërsa në Greqinë e lashtë, në Kretë, demi është simbol i vdekjes - është gjaku i vdekjes. Kur punon ikonografi një ikonë, ai i ravijëzon të katërt anët e ikonës me një penel të kuq për të shmangur të keqen, djallin, shpirtin e keq, për t"i dhënë hyjnitetin ikonës, ndërkohë që vetë titulli dhe vetë ikona e ndërtuar e romanit, është e përkundërta e këtij riti.