Havzi Nela lindi më 20 shkurt 1934 në fshatin Kollovoz të rrethit të Kukësit. Ai mbaroi shkollën fillore dhe të mesme, ndërsa jetojnë në varfëri ekstreme. Qysh në shkollë të mesme u shfaqën kundërshtitë e tij të para ndaj padrejtësive të regjimit komunist.
Më pas ai filloi studimet në Institutin e Lartë Pedagogjik të Shkodrës (sot Universiteti Luigj Gurakuqi), por u përjashtua si element destruktiv për bindjet e tij. Pas shumë vështirësish, ai gjeti një punë si mësues në shkollën fillore të Planit të Bardhë, një fshat i vogël në rrethin e Matit.
Ai u dëbua edhe nga ky fshat për shkak të aktivitetit të dyshimtë - u lexonte nxënësve poemat e tij. Më pas ai arriti të përfundojë Institutin e Lartë Pedagogjik të Shkodrës me korrespondencë.
Ai punoi si mësues në fshatra të ndryshme të tilla si Kruma, Lojma, dhe Shishtaveci deri në vitin 1967, kur ai u transferua në Topojan. Topojani ishte vendi ku filluan ngjarjet më dramatike të poetit dhe familjes së tij.
Havzi Nela kontrollohej vazhdimisht, u mor në paraburgim shumë herë, dhe kufizohej mbi llojin e punës që mund të bënte dhe se ku ai mund të jetonte. Pasi u lexoi nxënësve të tij poemën "Shko dallëndyshe" shkruar nga Filip Shiroka, Havzi Nela, me gruan e tij, Lavdie, rrezikuan jetët e tyre duke marrë rrugën për të kaluar kufirin në Kosovë më 26 prill, 1967. Ndërsa kalonte vijën kufitare, ai shkroi në një copë letre, "Lamtumirë, atdhe i dashtun, po të la, por zemërplasun ..." dhe e vendosi në degën e një peme lajthie që ta gjenin rojet e kufirit.
Një fat më tragjik do ta ndjekë atë në Kosovë. Ushtarët jugosllav i vunë në prangat Havzi Nelës dhe së bashku me gruan e tij, i burgosën në burgun e Prizrenit.
Më 6 maj, 1967, jugosllavët i kthyen Havziun dhe Lavdien në pikën kufitare të Morinës, në këmbim të atdhetarëve shqiptarë nga Kosova që qeveria komuniste e Enver Hoxhës ia dorëzonte policisë sekrete jugosllave, UDB.
Më 22 maj, 1967, poeti u dënua me pesëmbëdhjetë vjet burg për kalimin në Kosovë. E gjithë pasuria e tij u konfiskua. Gruaja e tij u dënua me dhjetë vjet burg. Poeti kurrë nuk u pajtua me diktaturën dhe marionetat e tij në burgje.
Më 8 gusht, 1975, atij iu shtuan edhe tetë vjet në burg, sepse konsiderohej një armik i zjarrtë i Partisë dhe popullit. Më 19 dhjetor, 1986, ai u lejua tën dalë nga burgu, por vetëm për një kohë të shkurtër. Më pak se një vit më vonë, më 12 tetor, 1987, ai u arrestua dhe u dërgoi internua në fshatin Arrën.
Më 24 qershor 1988, Gjykata e Lartë e Shqipërisë të përbërë nga gjyqtarët komunist Fehmi Abdiu, Vili Robo dhe Fatmira Laskaj e hodhi poshtë kërkesën Lavdie Nelës kundër dënimit burrit të saj me vdekje. Gjykata vendosi që Havzi Nela të dënohej me varje. Miratimi përfundimtar i dënimit me vdekje nga Kryetari i Presidiumit të Kuvendit Popullor, Ramiz Alia, çoi në ekzekutimin Havzi Nelës.
Më 10 gusht 1988, në orën 02:00 të mëngjesit, ai u ekzekutua me varje në mes të qytetit të Kukësit.
Pasi u ekspozua gjatë gjithë ditës më 10 gusht, 1988, në mesnatë terroristët komunistë e morën trupin e tij dhe e futën atë vertikalisht në një vrimë të krijuar nga heqja e një shtyllë druri.
Ai ishte i privuar nga mundësia për tu shtrirë si të gjithë të vdekurit. Ai qëndroi në këmbët e tij për pesë vjet dhe dhjetë ditë, deri më 20 gusht 1993. Pas përpjekjeve të shumta nga qeveria demokratike e Shqipërisë, kjo ishte dita që u bë e mundur që të gjendej vendi, i mbuluar me gurë dhe shkurre pranë fshatit Kolsh, dy kilometra larg nga Kukësi. Me dekretin presidencial të Presidentit të Republikës së Shqipërisë, Sali Berisha, Havzi Nelës i është dhënë titulli "Dëshmor i Demokracisë."
Në përkujtimin e 75 vjetorit të lindjes së Havzi Nelës shkrimtari i shquar Ismail Kadare shkruante: "Poeti Havzi Nela është një këmbanë që ende bije për shoqërinë shqiptare. Të mos e dëgjosh këtë këmbanë do të thotë të vazhdosh të shkelësh me këmbë lirinë e Shqipërisë".
***
(Në faqen 12 të dosjes, nr.1055, Prot. datë 18. 6. 88, me shënimin "SEKRET", në materialin që i dërgohej Hetuesisë së rrethit, Kukës (nënshkruar nga zv/kryetari i degës së Punëve të Brendshme, Kukës, Ali Turabiu), shkruhej:
"Me vendimin nr. 16, datë 26. 9. 1987, të Komisionit Qëndror të internim dëbimeve, është vendosur internimi i Havzi Nelës nga fshati Kollovoz i rrethit Kukës, për 5 vjet në fshatin Arrën të këtij rrethi. Zbatimi i vendimit u bë me datë 12. 10. 1987.
Theksojmë se internimi i fillon me datë 26. 9. 1987 dhe i përfundon me datë 26. 9. 1992.
Nga organi ynë të sipërpërmendurit nuk i është dhënë leje për largim nga vendi i internimit. Me datën 13. 6. 1988 është larguar nga vendi i internimit pa leje në drejtim të paditur").
.....
***
REPUBLIKA POPULLORE S O C . S H Q I P Ë R I S Ë
Nr. 59. Vendimi Nr.60. Aktit
GJYKATA POPULLORE
RRETHI KUKËS
VENDIM
NË EMËR TE POPULLIT
Gjykata popullore e rrethi Kukës e përbërë prej:
Agim Hoxha, Gjyqtar
Osman Mula, Anëtar
Isa Laçi, Anëtar
Asistuar nga sekretarja Ikbale Mema, me pjesëmarrjen e prokurorit Nikollaq Helmi, në Kukës, me datë 24.06.1998 shqyrtoi në seancë gjyqësore me dyer të hapura çështjen penale nr. 60 që i përket:
Të pandehurit Havzi Nela, i biri Shabanit dhe i Xhevries, i datëlindjes 1934, lindur në Kollovoz
dhe banues në Arrën, me origjinë shoqërore fshatar i varfër,dhe me gjendje shoqërore punëtor, i dënuar dy herë më parë në bazë të neneve 47/ gj dhe 55/ J e K.Penal, profesioni mësues me arsim të lartë, arrestuar më datë 17.6.1988
AKUZUAR
Për tradhti ndaj atdheut në formën e arratisjes jashtë shtetit, terror dhe armë mbajtje pa leje, në bazë të nenit 47/ gj - 11, 50 /1 224 të kodit Penal.
Gjykata, pasi shqyrtoi materiale te dosjes hetimore Nr.109, provat e marra gjatë zhvillimit të gjykimit, pasi dëgjoi prokurorin e kërkoj deklarimin fajtor të pandehurin për veprat penale të parashikuara nga nenet 47/ gj e 11; 50/ 1 e 224 të K.Penal dhe dënimin përfundimtar:
me vdekje me varje në litar.
Dhe e varren kanibalet ne mes te qytetit te Kuksit dhe e lane te varur qe te kallnin tmerrin te gjithe qyteti.
Krijimtaria letrare
Në qelitë e burgut
Nuse më dhanë robninë
Eni të vajtojmë Shqipërinë
Nusja e flamurit
....Dhe " ai, më sa duket, pasi kishte humbur çdo shpresë se do të mund të jetonte, po ndërronte jetë, duke përswritur vetëmëvete katër vargje që po i fisnikëronin për herë të fundit shpirtin e tij të lodhur, që po sosej nga çasti në çast", do të shkruajë studiuesi letrar, kuksiani Petrit Palushi, duke cituar katër vargjet e poetit, në të cilat shpërfaqet parandjenja e një akti të tillë makabër, por jo të vetëm në historinë e diktaturës komuniste në Shqipëri:
Kur të pyesni :"Ku e ka vorrin?"
Kur t`kërkoni me e gjetë,
Thoni:"Ai e urreu mizorin"
Thoni:"Dheu s`ka me e tretë".
Dhe është ky një mesazh për një vdekje të parandier nga poeti që po përjetonte diktaturën dhe të këqijat e saj, të cilat ia shkaktonin njerëzit që i shërbenin me aq përkushtim kësaj katrahure kombëtare: Poeti e kishte ndier një akt të tillë, sepse nuk priste ndonjë të mirë pas të gjitha atyre vuajtjeve të shkaktuara me dekada të tëra mbi të, mbi atë shpirt që nuk bindej dot të thyhej. Dhe është pikërisht kjo pathyeshmëri që atij i shkakton vdekjen e dhimbshme, aspak të natyrshme, ashtu me varje në mes të qytetit, për të trishtuar dhe frikur shpirtrat e tjerë, m'u në kapërcyell të shekullit njëzet. Poeti qëndron i varur atje në mes të qytetit, ndërsa njerëzit e shikojnë dhe nuk guxojnë ta thonë asnjë fjalë, por ashtu në heshtje shprehin pikëllimin dhe habinë e vogël se si kishte ngjarë. Poeti, ashtu i varur, valëvitej në shtyllën e vdekjes, por në atë kalvar vdekjeje qëndronte pathyeshmëria deri në amshim, përballë qyqarllëkut të pushtetarëve dhe "komisarëve" të errësirës mesjetare që ua kishte pushtuar shpirtërat.
Kur të mësoni se kam vdekë,
Kur të thoni:"Ndjesë pastë!"
A e dini se çfarë kam hjekë
Unë, poeti zemërzjarrtë ?
Është një poezi e tëra e mbështjellë me realitetin fiktiv që kishte shoqëruar poetin gjatë gjithë kohës. Një poezi që transmeton mesazhin poetik dhe jetësor të poetit që e deshi lirinë, që e deshi jetën, që deshi dritën dhe stinën më të bukur të jetës, por që kurrë s`i përjetoi vetë.
Thoni: Dritë ai kërkoi,
E vetë dritë nuk pa me sy
Thoni: "Për njerëzinë këndoi,
E për vete mbajti zi".
Janë këto vargje dhe të tjerat që shprehin më së miri angazhimin njerëzor të poetit që dergjej burgjeve plot vetmi dhe torturë, të poetit që kishte frikë nga "shokët" kur hidhte në letër vargjet e ruajtura në mendje. Poetit që provoi prangat dhe errësirën e qelive, duke lëshuar kushtrimin për të mjerët, nga të cilët dronte se edhe varrin do të kishin frikë t`ia preknin e t`ia vinin ndonjë lule.
Havzi Nela, që vuante nga mungesa e lirisë jo vetëm krijuese, nuk trembej dot nga vdekja për këtë liri. Ai nuk kishte shpirt robi që të bindej për gjithçka. Nuk duronte fjalët poshtëruese, fjalët fyese, të cilat mund të binin më tepër se mallkim. Këtë qëndrim poeti e shpreh në mëse një poezi. Prandaj, këtë mesazh ka edhe poezia "O liri, o vdekje", apo edhe poezia "Ma mirë le t`i mbylli sytë", në të cilat mospajtimi me fyerjen, poshtërimin, janë qëndrime të prera të poetit që më parë pranonte të thonin njerëzia se vdiq, por shkoi me nder, se i rrëzuem (kuptooshtëruar) përgjithmonë. Këto vargje poeti i sajon në burgun e Burrelit më 1977, në ato momente kur përballej me torturat dhe poshtërimin që i bënin gardianët dhe komesarët e diktaturës.
Kur lëxon poezitë e burgut të poetit Havzi Nela të kapë trishtimi, një trishtim që të tronditë. Aty do të përballesh me një realitet që kishte ndodhur, me një përjetim të drejtpërdrejtë. Ndryshe nga poezia e burgut e Visar Zhitit, e cila është një poezi që e ndien burgun dhe peshën e rëndë e të tmerrshme të tij, por që shprehshmëria e saj është ndryshe, pa urrrejtje, në poezinë e Havzi Nelës ka më tepër urrejtje, më tepër mosdurim, më tepër drejtpërdrejtshmëri dhe kacafytje me realitetin brutal të jetës:
Jo or jo, njëzet vjet burg nuk u mjaftuen,
S`u ngopën ushunjëzat, xhelatët mendjemarrë,
Më ndoqën kamba-kambës, lakun m`a shtrënguen
Më ndoqën gjithë jetën, pse jo deri në varr
(Nuse më dhanë robninë)
Kjo poezi shpreh brengën e poetit për atë që ekzekutorët i dhuruan atij, duke e lënë fillikat vetëm, duke e sterilizuar dhe duke e lënë edhe pa fëmijë. Këto vargje poeti i shpalos në Arrën, ku pushteti e kishte dërguar për ta mbytur me vetmi, por që s`mund ta thyente dot:
M`hoqën përgjithmonë të shtrenjtën, lirinë,
M`i hoqën të gjitha, kot kam mbetur gjallë.
Shtëpinë m`a rrënuen, nuse më dhanë robninë,
Më lanë pa vajzë e djalë, më lanë të qaj me mall.
(Nuse më dhanë robninë)
Ndonëse i mbytur vetmi dhe vuajtje të shumta shpirtërore e fizike, poeti, megjithatë jeton me të mirat, jeton me pathyeshmërinë e tij, e cila siç shihet i jep një trohë ngushëllim, sa për të mos thënë "një trohë dëshprim të përmbajtur". Liria tek ai ndihet vetëm atëherë kur e kujton vendlindjen, kur e kujton të kaluarën e lavdishme të vendlindjes. Duke i kënduar vendlindjes, në mes këngës dhe vajit dëshpërues, poeti mundohet të shprazë vrullin dhe flakën e ndezur të krenarisë që i ngjallë qëndresa dhe pathyeshmëria nëpër shekuj e vendlindjes dhe njerëzve të saj, tashmë të katandisur keq. Janë ato vende, ata emra të vendlindjes, si Kalaja e Dodës, Luma plakë, Gjallica dhe të gjithë ata shkrepa e male, ato lugina e gryka, ku nëpër kohë u zhvilluan beteja kundër pushtuesve në ato luftëra për identitet e integritet kombëtar e njerëzor, të cilat poetit në mes errësirës së qelisë, burgjeve të Spaçit, Rrëshenit, Burrelit, humbëtirave të Arrnit etj, i ngjallin një diçka të bukur, një diçka të dinjitetshme, siç është liria, për të cilat poeti përdor metaforat më të bukura, më të zgjedhura:
"Flamuj t`gjallë në lufta t`rrepta,
Hijerandë, simbol lirie !"
*****
KUR TË MËSONI SE KAM VDEKË
Kur të mësoni se kam vdekë,
Kur të thoni: "Ndjesë pastë!"
A e dini se çfarë kam hjekë
Unë, poeti zemërzjarrtë?
Kur të pyesni: "Ku e ka vorrin?"
Kur t'kërkoni me ma gjetë.
Thoni: "Ai urreu mizorin".
Thoni: "Dheu s'ka me e tretë".
Thoni: "Ai e deshi jetën,
Jeta n'vuetje e dërmoi".
Thoni se ka mbrojtë të drejtën,
Grusht tiranësh nuk duroi.
Thoni: "Desh, kërkoi lirinë,
Si skifter në fluturim,
Provoi prangat, t'errtë qelinë,
Për të mjerët lëshoi kushtrim".
Thoni: "Dritë ai kërkoi,
E vetë dritë nuk pa me sy"
Thoni: "Për njerëzinë këndoi,
E për vete mbajti zi".
Thoni se e qërroi terri
Thoni: "Dielli nuk u ngrohu".
Thoni se e trishtoi tmerri
E të shtypunit i tha: "Çohu!"
Kur të vijë, të çelë pranvera,
Kur bilbili nis me këndue.
Mbi vorr tim me gur'e ferra,
Nji tufë lule me ma lëshue.
Prekni vorrin, mos ngurroni,
Kush ka lindë, ai ka me vdekë,
Veten ju kur t'a ngushëlloni,
Thoni:"Gjallë kurkush s'ka mbetë!"
NUSJA E FLAMURIT
Lavdi cikes kosovare
Si nje shqerre, si nji manare.
I del tankut; thote "ndal!"
Rriet, ngrihet sa nji mal!
Shih si jam si lulekuqe,
Lulekuqe buzeburbuqe,
Jam shqiponja me dy krene
Fluturova, mora dhene.
Per Kosoven Republike
Leshohem, ngjitem, nuk kam frike
Jam shqiponja me krah' e flete,
Leshohem, ngjitem gjer te rete.
Jam e buikur, drit' e nur,
kuq e zi, jam ba flamur,
Kam fustanin flete-flete
Jam shqiponje e vertete.
Nalt mbi tank shqiponja ngjitet
Hapi krahet, po valevitet
Per Kosoven Republike
Fluturon e nuk di frike.
Hapi flatat, n'ajer u leshue
Bash si zane u mrekullue!
Si shqiponja me dy krene
Fluturoi e mori dhene!
Manushaqe, lulekuqe,
Nusja jone, buzeburbuqe,
Maje tankut me flamur,
Ngjitesh mos me vekun kurre!
Në qelit’ e burgut pa ajër e pa dritë,
Fryma po më merret, m’janë terrue sytë.
Po dergjem i mjeri, mbahem, rroj me shpresë,
Jeta m’u randue, dëshirë nuk kam të vdes.
Mishnat po shkallmohen, kockat më kërcasin,
Barkun gjithmonë unshëm, policët bërtasin.
Pres t’afrohet ora, pres të hapet dera,
Pres t’më sjellin ngranjen si kafsha e mjerë.
Unshëm ulem ha, ma unshëm kur çohem,
Nuk qahem pse soset, skamjes s’i nënshtrohem;
I nënshtrohem ligjit, jetoj me rregulloren,
Dhe po t’jesh lypsar s’ke kujt t’ia shtrish dorën.
Dit’ e net i mbyllun si zogu n’kuvli,
Për shtrojë e mbulojë me tri batani!
Batani të vjetra, as njena as tjetra,
Gjith pluhun e llum, janë ma trashë se letra.
Kur vjen orë e gjumit, kur shtrihem me fjetë,
Mendja m’arratiset, shpërndahet si retë,
Po merr fushat, malet, ikë më le mue t’zinë
Fluturon e s’ndalet, s’e duron robninë.
Sa n’nji krah në tjetrin, ikë nata, kalon,
Mpi e fort ligshtue, polici më zgjon!
Lind nji ditë e re krejt si ditët e tjera,
Unë shpend i ngujuem, pres të hapet dera.
Ah, kjo derë e randë, kjo qeli kobare!
Ma cfilitën trupin, zemra s’ndihet fare;
Me durim përgjoj kur do t’ma hapin derën,
Po e pres lirinë si zogu pranverën
O LIRI, O VDEKJE
Nuk them se jam trim, jo as frikacak,
Thellë n’afshet e shpirtit më grafllon guximi;
Vdekja për liri nuk më tremb aspak,
Si e duron robninë zemra e nji trimi?!
Pse or pse t’kem frikë, frikë se mos po vdes?!
Oh, çfarë marrie, ndoshta faj për mue!
T’ecësh zvarrë si krimb, t’mos jesh kurrë serbes,
Këtë s’ia fali vetes, kjo më ban me u mendue.
Pse t’më dhimbset jeta, pse u dashka kursye?
Veç me përtypë bukën, me u rropatë si kalë?
Pa nji fjalë ngushllimi, pa nji ditë lumnie,
Unë skllav i bindun, tash, kur s’jam as djalë.
Deri kur durim, deri kur me shpresë?
Jo, jo, mos m’i thoni, këto fjalë nuk i due.
Me durim e shpresë nuk due të vdes.
Si jeta dhe vdekja duhen meritue.
S’meriton asnjenën kur mbetesh gur varri
Ndaj rri e mendohem jetës me i dhanë fund.
Le të kënaqet hasmi, le të qeshë i marri!
Liria më thërret, vdekja nuk më tund.
Arrën, nandor 1987
NUSE MË DHANË ROBNINË
Jo or jo, njizet vjet burg nuk u mjaftuen
S’u ngopën ushunjëzat, xhelatët mendjemarrë;
Më ndoqën kamba-kambës, lakun ma shtrënguen
Më ndoqën gjithë jetën, pse jo deri në varr!
Ma hoqën përgjithmonë, të shtrenjtën, lirinë,
M’i hoqën të gjitha, kot kam mbetë gjallë
Shtëpinë ma rrënuen, nuse më dhanë robninë
Më lanë pa vajzë e djalë, më lanë të qaj me mall.
Gjithë jetën vetmue, larg prej njerzve t’mi
S’paç me kë lazdrohem, kujt t’ia them nji fjalë
Trup e shpirt plagosur, s’gjeta kurrë qetësi,
Sot në moshë të shkueme, maleve kam dalë.
Nëpër male t’Arrnit, pa anë e pa fund,
Në këto shkrepa e thepa që s’ke ku ve kambën
Më përplasën, më rrëzuen, ma randë se gjithkund,
Më rrëzuen mos me u çue, o zot banu gjamën!
E prap s’kanë të nginjun, xhindosen kur më shohin,
Thue se u zuna fronin, u prisha humorin,
Më vrejnë me inat e fort mirë më njohin,
Nuk më thyen kurrë, jetën krejt ma nxinë.
Arrën, tetor 1987
MALET E ARRNIT
Male dhe male dhe male gjithkund
Male të pasosun janë pa anë e fund;
Gjithkah hedh vështrimin veç shkëmbinj e male
Kodrina e lugina, me bjeshkë, prroje, zalle.
Vendi i thatë, pak ujë, rrallëkund sheh burim,
E rezervuarë të gatshëm që mbledhin vërshimet,
Përgjojnë bagëtinë e mjerë, etjen me ua shue,
Jo gjithmonë kënaqen, i gjejnë bosh, shterrue.
Lisa të mëdhenj, viganë, çojnë kryet përpjetë
Sikur prekin qiellin, përleshen me retë.
Lisa gjithfarlloj, të moçëm, shekullorë,
Lisa që u bëjnë ballë stuhive në shi e në borë.
Lisa që nuk i shtruen as rrufetë e qiellit,
Lisa që rriten e plaken, kërkojnë dritën e diellit,
I mposht, i lëshon përdhé dora e sharrtarit
Zvarrë i çon traktori si kufomat drejt varrit.
Arrën, nandor 1987
ARRNIT ME ARNA
Arrën të thonë dhe me arna je
Syni s’të sheh tjetër veç shkëmbinj e male.
Shkëmbinj, thepa e grepa, ma shumë gurë se dhé,
Arrnor, ti në shekuj vendit tand iu fale.
Mbi themele t’fortë vendose shtëpinë
Nji copë arë nën të, koshin, pak misër.
Si burim jete ti kishe bagëtinë,
Mish e bulmet pate, me ta bleve drithin.
Shit andej e blej këndej, veten ke arnue
Nuk ta pati kush lakminë, ato kohë hardalle.
Me mund e me zor, me t’keqe ke jetue,
Siç jetohej jeta dikur në këto male.
Vueje për shumë gjana, për bukë e për krypë
Për sapun e gaz, për rrugë, ujë e dritë;
Nuk t’i sillte kush, vinin veç me të lypë.
Gjithë jetën mbas tufës, natën e bane ditë.
Pagueje e s’pagueje “të dhjetë” e “xhelep”
Pagueje “xhelepin”, por e kishe mallin,
Kur u thoje: “S’kam”, sturreshin me të rrjepë,
S’i doje, as të donin, vetë e qaje hallin.
U përmbys e vjetra, erdhën kohë të reja,
Qytetnim e dije u ngjitën mbi maja,
Po mbi malet tua s’pushoi kurrë rrufeja
Nuk t’u hoqën dertet, e keqja, belaja.
Bagëtinë krejt t’i morën, shekat mbetën bosh,
Çoban i të tjerëve u bane, o arrnor,
T’lanë nji lopë për bishti, gomarin balosh,
S’të mbeti as mali, veç sopata në dorë.
Këputesh, dërmohesh, tan ditën e gjatë,
Pesë lekë t’paguejnë, “Kaq”,- thonë, - “jepka vendi”.
Burrat morën malin, në parcela gratë,
Punojnë e robtohen vetëm për bukë thatë.
Arrën, tetor 1987
Kur babai i Edi Ramës firmoste për vrasjën e poetit.
http://floripress.blogspot.com/2013/10/kur-babai-i-edi-rames-firmoste-per.html
********
Tregim i jetuar
… Kur i doli emri për t’u transferuar nga burgu i Burrelit, për në një burg tjetër, më pak të vështirë se ky, Havzi Nela u shqetësua tej mase. Ndenji me mua gjithë kohën e ajrosjes, duke biseduar për të gjetur arsyen se pse po e largonin nga burgu i famshëm i diktaturës më të egër në botë… E brente ndërgjegjja e largimit nga shokët dhe miqtë e ditur, antikomunistë të Shqipërisë, sidomos dyshimi se mos unë dhe të tjerët e merrnim largimin e tij nga ky vend i mallkuar, si shpërblim “të moralit të thyer” …
Kisha disa vite që jetoja në një dhomë me të. Si dy shokë të vërtetë. Hem për bindjet politike, hem për pasionet artistike. Ai shkruante poezi, unë prozë. Edhe pse pa shumë pretendime në art, ne ngulmonim t’i rrëfeheshim njeri-tjetrit në mënyrë letrare, qoftë për bindjet kombëtare dhe antikomuniste, qoftë edhe për vuajtjet tona shpirtërore. Unë, për ato që m’u ndërprenë sapo u çelën, ai për çka kishte arritur të ndërtonte me sakrifica dhe ndjenja të pastra, sidomos për gruan e tij, Lavdijen, e cila vuante në burgun e Kosovës së Lushnjë. Atë, për të cilën ai thoshte se do të ndërtonte gjithmonë vargje, jo vetëm për hir të kujtimeve dhe jetës besnikërisht bashkëshortore, por edhe për çka ai donte dhe vlerësonte tek ajo. E kishte brengë të madhe pse Lavdija vuante në burg, ndërsa ai vetë ndjehej i kënaqur, siç e përsëriste, ngaqë bashkëvuante në një burg me patriotët e vërtetë të kombit shqiptar.
Si shok i ngushtë, gjeja tek ai jo vetëm mikun e sinqertë, bashkëvuajtësin e ndershëm e të vendosur, por mbi të gjitha mësuesin e pasionuar, që nuk reshte së foluri për nxënësit dhe nxënëset e mrekullueshme të shkollës ku kishte dhënë mësim. I kujtoheshin ata duke qarë me lot në sy pse ai, si guximtar që ishte, në cilësinë e mësuesit të fshatit, kundërshtoi hapur përfaqësuesit e qeverisë së Tiranës komuniste,që ngulnin këmbë për të ndërtuar me përdhunë edhe në kreshpat heroike të Malësisë së Madhe, kooperativa bujqësore, si kudo në Shqipërinë e Mesme e të Jugut. Ishte pikërisht kjo “përplasje” e parë, e drejtpërdrejt me pushtetin e diktaturës, që i trembi nxënësit e tij për pasojat që e prisnin mësuesin e tyre të dashur. Dhe vërtet ashtu ndodhi. Ai i ndjehu shpejt përndjekjet e përditshme të Sigurimit të Shtetit dhe, së bashku me bashkëshorten e tij të dashur, përballë këtyre kërcënimeve hakmarrëse të njerëzve të diktaturës, vendosi të arratisej nga atdheu i shtrenjtë.
- Para se të kapërcenim kufirin, më tha i pezmatuar, unë e Lavdija qëndruam një copë herë duke parë me lot në sy dritat e shtëpisë tonë; puthëm tokën dhe përqafuam njeri-tjetrin. Pastaj unë shkrova letrën ku thoshim : “Po ikim me zemër të plasur për ty, Atdhe! Havziu dhe Lavdija”. Ndërsa ajo vendosi buzët e saja të kuqe mbi letrën e bardhë duke qarë, unë, pastaj, e ngeca letrën në telat me gjemba të rrethimit të klonit.
- Por kurrë nuk do ta kisha besuar pa e provuar vetë, vazhdoi ai i nervozuar, pasi thithi dy – tri herë cigaren time, edhe pse nuk e pinte duhanin, që sllavët kanë qenë e janë armiqtë tanë të përjetshëm…
Ai kishte mësuar përmendësh “Lahutën e Malcisë” dhe më citoi veçanërisht vargjet, ku Fishta thoshte për ne dhe serbët se : “ Kena le` në mënin e njani-tjatrit”…
- Faqezinjtë na bënë hetuesinë dhe na dorëzuan pabesisht, burrë e grua, tek rojat e kufirit shqiptarë. E bënë këtë vetëm se pse ne u treguam të sinqertë, të ndershëm e patriotë. Nuk pranuam të shanim atdheun dhe popullin tonë, siç donin ata, madje as pranuam bashkëpunimin me ta kundra Shqipërisë. Nga inati na thanë se do të na kthenin, madje na treguan edhe shifrën e viteve burg që do të merrnim nga gjykata shqiptare … Na përmendën edhe emrat e burgjeve, ku do të vuanim dënimet tona të rënda. Po ta them si burrat, vazhdoi Havziu, daç besomë, daç jo, se nuk lëvizi asnjë presje nga ato që thanë dhe vendosën jugosllavët për ne. U dënuam po aq vite burg sa thanë ata dhe përfunduam po në ato burgje që na përmenden ata… Tani jam i bindur plotësisht që këtu, në Shqipërinë tonë komuniste, sundojnë serbët, edhe pse këta hiqen si “të prishur” me Jugosllavinë. Kjo është fatkeqësia më e madhe e popullit tonë : beson ende sikur Shqipërinë e drejton Partia e Punës e Shqipërisë… Po të shikosh dosjet e të burgosurve me vëmendje, nëpër burgjet tona, mbi gjashtëdhjetë përqind e tyre, vuajnë sepse i ka kthyer Jugosllavia. Me qindra janë malësorë të arratisur për shkak të kooperativave bujqësore që u krijuan me përdhunë në Veri të Shqipërisë. Pse?… Po të ishin jugosllavët që nuk e donin regjimin tonë, ata do ta luftonin dhe s’do të kthenin asnjë kundërshtar të arratisur nga ky regjim, duke e ditur se këtu, shqiptarët o i burgosin, o i pushkatojnë …E njëjta gjë ndodh edhe me kosovarët që ikin nga regjimi i Titos dhe vijnë për mbrojtje në tokën amë…
Havziu ishte i çiltër, i butë dhe i ngrohtë në biseda, përherë i mbante buzët duke buzëqeshur. Asnjëherë nuk e ngrinte zërin. I donte njerëzit me gjithë shpirt. Në sytë e tij bojëqielli vetëm çiltërsi dhe mirësi pasqyrohej…
Një ditë i erdhi një kartolinë, ndoshta më e çmueshmja për të që e kaloi censurën e rreptë të Burgut të Burrelit. Ai fjeti disa net me kartolinën, duke e mbajtur nën jastëk. Këtë kartolinë ma tregoi mua pas atyre ditëve që fjeti me kokën sipër saj, në ëndërrime. Ia kishte dërguar një nga ish nxënësit e tij, i cili ia shprehte me vargje mallin dhe respektin, gjoja i fliste axhës së vet, dhe i thoshte se ruante mbresa të pashlyeshme për të, kur ai u mësonte atyre gjëra aq të vlefshme për jetën… “ Disa nga mësimet e tua, thoshte ish nxënësi, dolën siç na i mësove ti, axhë i dashur, para se të të merrnin ushtar… Nuk paska lumturi më të madhe se sa të jetosh në kooperativën tonë bujqësore !!!!.”…
Unë kënaqesha, kur e shihja Havzi Nelën teksa qeshte me të madhe me fjalët e ish nxënësit të tij….Qeshte fort, natyrshëm dhe me lot në sy.
- Më vjen mirë, më sqaroi, që kundërshtimin tim, atëherë, më 1966, për krijimin e kooperativave bujqësore në Malësinë tonë të Madhe, nxënësit e mi e paskan kuptuar drejt ….dhe po më përkrahin…
Vdekja e tij për ne, të burgosurit politikë në Burgun e Burrelit, ishte dhimbje e madhe. Asnjërit prej nesh, bashkëvuajtësve të tij, nuk na besohej që Havzi Nelën e kishin varur në litar. Nuk mund ta përfytyronte njeri litarin që shtrëngonte qafën Havziut, pikërisht në ato vite që po shembej diktatura komuniste në të gjithë botën, për t’ia mbyllur përjetësisht poetit zërin dhe sytë e bukur e aq njerëzor. Se pse ai s’ishte kriminel, njeri që çnderonte, vidhte apo mashtronte …Fajin e vetëm që mund të bënte, me siguri ngaqë s’ pranonte diktaturën dhe padrejtësitë çnjerëzore në Shqipëri, që kundërshtonte kooperativat bujqësore – shpikjen e varfërisë kolektive dhe të shprehte hapur dashurinë për jetën dhe atdheun, siç ia kishin lënë amanet të parët. Pse, ishin arsye këto për të varur në litar një njeri?
Unë e ndjeva shumë vdekjen e Havziut. Sepse, atë ditë që ai do të largohej nga burgu i Burrelit, nguli këmbë qysh në ajrosje që unë të pranoja si kujtim jorganin e tij. Ky ishte një veprim sipas traditës së pashkruar në burgun e Burrelit ku, cilido që lirohej apo transferohej nga ai burg, nuk duhet të merrte me vete as jorgan, as libra. Të dyja konsideroheshin mjete strategjike për mbijetesën e atyre që do të mbeteshin në atë vend të mallkuar…
Fjeta disa vjet nën jorganin e Havzi Nelës. Madje, edhe pasi mora telegramin e lirimit të tij nga burgu i Spaçit, që më gëzoi tej mase. E, për lirimin e Havziut, duartrokitën të gëzuar edhe të burgosurit e tjerë në burgun e Burrelit, sapo unë ua kumtova lajmin…
E, kur ai vdiq, jorganin e tij e mbështolla me një çarçaf të bardhë dhe e lashë në magazinën e rrobave. Por më ngeli peng që s’e gjeta aty, pasi më rikthyen për herë të dytë në burgun e Burrelit, ngaqë…jorganin e Havzi Nelës e kishin ndarë bashkëvuajtësit copa-copa, për të pasur secili një kujtim prej tij…
***
I liruar nga burgu, atë nuk e lanë të jetonte në shtëpinë e tij, me pjesëtarët e tjerë të familjes, më tepër se disa muaj…E larguan nga Kollovozi, fshati i lindjes, për në fshatin Arrën, që ishte më i largëti dhe më i varfëri fshat, jo vetëm në qarkun e Kukësit, por në tërë Shqipërinë…E lanë në një kasolle barinjsh, pranë pyllit të dendur me plot kafshë të egra. Kryepolici i zonës e porositi:
- E dimë qe mendjen e ke për t’u arratisur. Por këtë herë nuk na ikën dot. Përpara na ke ne, shtetin dhe popullin vigjilentë, prapa kasolles ke kafshët e egra e të uritura. Mos u largo shumë nga kasollja dhe mos e lerë hapur lesën e saj, natën. Ndryshe do të të shqyejnë ujqërit…Më mirë i gjallë e në këtë kasollen e barinjve, se sa i vdekur apo në burgun e Burrelit…
- Faleminderit për merakun dhe kujdesin …që më sollët këtu si ushqim për ujqërit me katër këmbë, pasi ata me dy, nuk arritën të më shkulin asnjë qime bythe…
- Me këtë mendje që ke, këtu do t’i ngrysësh vitet e mbetura, në këtë kasolle dhe pa gruan që e do shumë. Se pse edhe ajo atje, në galerinë e Kalimashit, do t’i kaloi vitet pa ty, në internim. Këto lakra që i ke ti në kokë, i ka edhe ajo. Armiqtë e diktaturës së proletariatit të gjithë këtë fat kanë dhe kështu do të përfundojnë…
- Po rri, o qyqar, se nuk merr vesh ti nga diktatura e proletariatit. S’je as për dhitë e kooperativës, prandaj ta kanë dhënë një kobure… Burrat e mençëm nuk merren me kësi punësh që të japin llogari nesër, për krimet e bëra ndaj njerëzve që mendojnë e luftojnë për lirinë dhe demokracinë e vërtetë…
- … Për liri dhe demokraci borgjeze…
Hafziu qeshi me zë të lartë.
- Me ty, more polic i Enver Hoxhës, është humbje kohe… Të paktën më thuaj, këtu ku më keni sjellë me çfarë do të ushqehem dhe deri ku e kam kufirin për të lëvizur ?
- Je njëlloj si anëtarët e tjerë të kooperativës së Arrënit. Do të punosh e do të hash …
- Por tani që s’kam asgjë ?
- Dil pyllit dhe ushqeu…
I plotfuqishmi i zonës ktheu shpinën dhe mori me vete dy policët që e shoqëronin.
Havziu hyri në kasolle ku gjeti një krevat me dru të prera në pyll dhe të pagdhendura dhe një tavolinë në mes, njësoj si krevati, po aq primitive…” Në fund të fundit, jam i lirë dhe do të kem kohë plot të sodis natyrën që e dua shumë” mendoi ai për një çast… “ Tani do të kem mundësi më tepër për të ëndërruar për Lavdijen që po punon si skllave në minierë… dhe të shkruaj poezi”
Ai rregulloi plaçkat qe pati sjellë me vete, duke i varur veshmbathjet nëpër gdhendat e hunjve të kasolles, ndërsa velencat i shtroi mbi krevat. Do ushqime që ia përgatitën kunatat shpejt e shpejt, kur po e merrte polica, ai i nxori jashtë, për t’i varur nën strehën e kasolles, që të mos prisheshin…
Atë natë bëri a nuk i bëri dy orë gjumë. Jo vetëm prej temperaturës së ulët, nën zero dhe mendimeve të zymta që i pushtuan trurin nga syrgjynosja e paparashikuar, por atë e shqetësonin edhe ulërimat e shtazëve të egra, sikur të ishin mu pranë kasolles …
Pas ca ditësh i vajtën të dy vëllezërit, Shukriu dhe Asllani, gjasme për të kaluar Vitin e Ri, me të. Atyre u shpëtuan lotët kur panë vendin se ku e kishin prurë poetin të jetonte, por nuk u tutën.
- Vëlla, i tha Shukriu, këtu qenke më keq se në burgun e Burrelit… Atje kishe shokë e miq të vërtetë, të një halli, të një ideali, ndërsa këtu nuk ke, veç shtetin mbi shpinë, por edhe ujqër e çakej rreth e rrotull, gati për të të varru`… Unë po flas edhe në emër të kushërinjve, tërë fisit tonë, por edhe bashkëfshatarëve, sidomos ish nxënësve të tu, që s’të kanë harruar kurrë se, të gjithëve na ke shpirtërisht këtu. Jemi të gjithë me ty, madje edhe me ndonjë ndihmë ekonomike, me aq sa do të mundemi…Tani që po shoh me sytë e mi vendin ku të paskëshin sjellë, e kuptoj qëllimin e tyre. Dua të them se, me siguri, të gjithë do të bëjmë të pamundurën për të të mbrojtur ty…
Hafziu nuk i ktheu përgjigje, por i këshilloi vëllezërit që të mos vinin më këtu, por as të tjerë të mos sillnin në kasolle. Nanën e dashur, jo e jo!
- Nuk është nevoja të rrezikoni më për mua, i tha. Jam mësuar të përballoj situata më të vështira. Vetëm një porosi dua të të lë, vëlla, iu drejtua Shukriut : Amanet poezitë e mia që ti vetë i ke fshehur. Nëse vdes para se të çlirohemi nga kthetrat e komunizmit, ato nxirri nga dheu ku i ke groposur dhe dorëzoja cilido nga bashkëvuajtësit e mi. Nuk po të them ndonjë emër, sepse nuk e di cili nga ata do t’ia arrijë asaj dite… Por, kam besim se fitorja e jonë do të jetë e afërt…Poezitë e mia do të botohen një ditë…Edhe këto që kam shkruar këtu, në internim.
Ai nxori një fletore nga poshtë krevatit dhe lexoi:
“Jo,or jo, njëzetë vjet burg nuk u mjaftuan
S’u ngopën ushunjëzat , xhelatët mendje marrë
Më ndoqën këmba-këmbës, lakun shtrënguan
Më ndoqën gjithë jetën, pse jo deri në varr !
Më hoqën përgjithmonë, të shtrenjtën, lirinë
M’i hoqën të gjitha, kot kam mbet gjallë
Shtëpinë ma rrënuan, nuse më dhanë robninë
Më lanë pa vajzë e djalë, më lanë të qaj me mall.
Gjithë jetën vetmue, larg prej njerëzve t’mi
S’paç me kë lazdrohem , kujt t’ia them një fjalë
Trup e shpirt plagosur , s’gjeta kurrë qetësi
Sot në moshë të shkueme, maleve kam me dalë.
Nëpër malet t’Arrnit , pa anë e pafund
Në këto shkrepa e thepa që s’ke ku vë kambën
Më përplasën, më rrëzuan, më randë se gjithkund
Më rrëzuan mos me u çue, o zot, banu gjamën!
E prap s’kanë të nginjur, xhindosen kur më shohin
Thue se u zuna fronin, u prisha humorin
Më vrejnë me inat e fort mirë më njohin
Nuk më thyen kurrë, jetën krejt ma nxinë…
Ai ndaloi se vëllezërit po qanin me ngashërim.
- Atë ditë do ta festojmë bashkë, vëlla, i tha Asllani, duke fshirë lotët. Prandaj mos e thyej zemrën…
- Patjetër që do ta festojmë… po më lanë gjallë, kriminelët, deri atëherë…
Pas disa ditësh Shukriu i solli një qenë bagëtish, leshator dhe shumë të fuqishëm. Siç thoshte ai, bënte ballë dy ujqër përnjëherë. Ia çoi natën dhe po natën iku. Qenin ia lidhi nën strehën e kasolles. Kishte sjellë vetëm dy a tre ditë ushqim për të.
-Pastaj zgjidhe, i tha, se ky rri dhe ushqehet vetë. Është besnik deri në vdekje. Rrobat e mia që të kam sjellë mbaji veshur këto ditë. Ai ndjen erën time dhe nuk largohet nga kasollja. Mos ki gajle për ushqimin e tij. E siguron vetë. Ai futet në pyll dhe gjuan. Nuk kthehet kurrë pa kapur ndonjë egërsirë apo shpezë pylli…
Poeti bëri siç i tha i vëllai dhe vërtet, qeni leshator, i lartë sa një viç, u mësua me kasollen dhe të zotin e saj brenda pak ditëve. Jo vetëm që e ruante kasollen besnikërisht, duke lehur për çdo lëvizje apo nuhatje të dyshimtë, por ai sa herë kthehej nga pylli mbante mes dhëmbëve të fuqishëm gjithmonë gjahun e shijshëm. Ata e hanin bashkërisht mishin e freskët pranë një zjarri bubulak dhe kjo gjë i miqësoi aq shumë. “Premti”, siç e thërriste poeti qenin besnik dhe gjahtar, nuk largohej as një çast, natën, nga lesa e kasolles, ku rrinte “ Robinsoni i tij i syrgjynosur”… Por ditët e fundit ai filloi të lehte shpesh dhe më egërsisht. Nuk ndjehej i qetë…Me siguri që e shqetësonte era e ndonjë njeriut përqark kasolles, prandaj lehte vazhdimisht, se, po të lëviznin egërsirat e pyllit, ai turrej drejt tyre me tërbim…Era e njeriut e stoponte. Ndërkohë poeti ndjehej i qetë sa kohë dëgjonte të lehurat e tij të fuqishme …
Por kjo shoqëri nuk zgjati shumë. Sepse një natë me shi, vetëtima dhe bubullima shurdhuese, ndërsa njeriu brenda kasolles dihaste nën velencat e trasha për të ngrohur trupin e për të fjetur, qoftë edhe një çast nën rrebeshin e madh, “Premti”, që s’pushonte së lehuri, pa pritur u shkëput nga kasollja, me sokëllima të egra drejt pyllit. …Ndërkohë, Havziu, zbuloi kokën i shqetësuar dhe priti me orë të tëra për të dëgjuar hungërimat e qenit besnik, siç bënte sa herë ai kthehej fitimtar nga pylli. Por këtë herë nuk u kthye më. Në mëngjes, herët poeti i shqetësuar thirri disa herë në emër qenin besnik, por nuk mori asnjë përgjigje… E kërkoi dhe e priti gjithë ditën, por ai s’u kthye më tek ai…
Vetëm kur vëllai i vogël erdhi për ta takuar, i tregoi se “Premtin” e kishin mbytur me litar dhe trupin ia kishin hedhur midis dy rrëpirave, afër fshatit të tyre. Atje e kishin gjetur barinjtë që e njihnin…
-Prandaj të kam sjellë këtë kobure, i tha ai. Nuk është armë fabrike, por e sajuar në mënyrë artizanale. Gjithsesi, për ndonjë rast edhe mund ta përdorësh. Veç, kujdes se është e rrezikshme, kur do që ta shkrehësh. Mbaje gjithmonë në siguresë. Nga siguresa nxire vetëm kur ke nevojë ta zbrazësh…Edhe në mos e vrafsh egërsirën, me zhurmën e kësaj, e tremb…
Ata u morën një copë herë me armën deri sa Havziu pranojë se ishte në gjendje ta përdorte atë pa asnjë rrezik.
Ai e fshehu atë midis dy trungjeve të kasolles që ishin të zgërbosura nga myku dhe e mbuloi me një tufë barishte të thata.
I vetëm, gjatë ditës, ai thurte poezi dhe këndonte me zë të lartë me vargjet e “Lahutës”, jo për kreshnikët, por për heronjtë e kryengritjes së të burgosurve të Spaçit, kundra diktaturës komuniste…
Le ta dijë gjithë bota mbarë
Se ky vorr ka njerëz të gjallë
Janë të gjallë nuk vdesin kurrë
Dhe n’u bafshin dhe` e gurë !
Mbas tridhjetë vjetve në Shqipni
Në Spaç u hap nji shteg i Lirisë
U ngrit flamuri kuq e zi
U tundën gjokset e rinisë
U ça akulli i robnisë…
Një ditë prej ditës, kryepolici hyri pa pritur në kasolle e tij, kur ai po shkruante dhe këndonte.
- Nuk e prisja të të gjeja gjallë dhe duke kënduar, more poet ! – i tha ai me qesëndi.
- Prisje të më gjeje të çatrafilosur nga egërsirat e pyllit, apo të mbytur me litar, siç ia bëre qenit tim?
- E di që ke shpëtuar nga egërsirat se ke armën që të mbron, por, ne, edhe këtë do ta marrim. Prandaj kam ardhur që të ma dorëzosh armën që ke… Ti mund të mos e pranosh, por spiunët e mi e kanë dëgjuar krismën e saj disa herë, kur e ke zbrazur nga frika…Ma jep që të mos u them njerëzve që presin rreth e rrotull kasolles për ta marrë me dhunë e kasollen ta shembin përtokë…
- Çdo njeri, dy duar për një kokë i ka, iu përgjigj Havziu krenar. Unë, edhe nëse kam armë, e mbaj atë për vetëmbrojtje. Jo prej jush, por prej egërsirave që ju ua keni falur qyshkur trupin tim…Ndërsa qenin ma mbytët, tani doni të më hiqni edhe një mjet për vetëmbrojtje, nëse do ta kem atë…
- Arma është e ndaluar me ligj…
- Edhe jeta e njeriut është e mbrojtur me ligj…
- As nuk më intereson fare jeta e një armiku…Ndërsa ligjin dua ta zbatoj pikë për pikë…Hajde, nxirre armën ku e ke fshehur !
- Nuk kam armë.
- Edhe një herë po të them : dorëzo armën! Se, po e gjetëm ne, me siguri do të dënojmë rëndë për armëmbajtje pa leje…
- S’kam armë.
- Me një fjalë, nuk do që të dorëzosh. Atëherë, ne do ta gjejmë vetë atë …
Ai doli jashtë dhe thirri njerëzit që e mbanin të rrethuar kasollen. Ndërkohë, Havziu e nxori armën e fshehur dhe po e mbante në dorë, për ta dorëzuar. Kryepolici e pa me atë në dorë dhe u tërhoq rrëmbimthi prapa, duke lëshuar alarmin. Forcat vërshuan përnjëherë brenda në kasolle dhe iu vërsulën poetit pa e pyetur fare, për t’i marrë armën. Në ato përpjekje me dhunë arma artizanale u shkreh pa dashur. Plumbi fërshëlleu mbi kokat e njerëzve, duke përshkuar mes për mes veshin e një polici, gjaku i të cilit, në çast, mbuloi fytyrën dhe rrobat e tij.
Poetin e arrestuan menjëherë, duke pasur në duar armën e tij të shkrehur, si një provë materiale e krimit të kryer nga ai…
Policin e plagosur e nisën urgjentisht drejt spitalit më të afërt, i cili u largua prej andej shëndosh e mirë, pasi ia mjekuan veshin e shpuar.
Hetuesia dhe gjyqi për dënimin e Havzi Nelës, përfunduan shpejt e shpejt, brenda një jave. Dënimi qe i llahatarshëm dhe i paimagjinueshëm : Vdekje me varje në litar !
I tillë mbeti edhe nga Gjykata e Lartë…
Atë e varën në të gdhirë të ditës 10 gusht të vitit 1988. Dy vjet para se regjimi i diktatorëve komunistë të shembej dhe të vinte dita e lirisë së shqiptarëve, e realizimit të ëndrrës së madhe të martirëve…
………………
…Në këto vitet e pluralizmit demokratik, me dhimbje deri në kockë dëgjoj apo lexoj nëpër mediet private, ku flasin dhe shkruajnë persekutorët e diktaturës, nëpër podiumet apo gazetat e panumërta, fjalime apo shkrime që s’i mbanë dheu, për ata që kërkojnë dënimin e krimeve të komunizmit dhe të kriminelëve, duke njollosur vazhdimisht martirët e lirisë dhe demokracisë. Them : “ Po sikur Havzi Nela të ishte gjallë e të dëgjonte kriminelët e diktaturës, edhe pas kaq vitesh në një shtet pluralist – demokratik, kur thonë se, psh. : Bedri Çoku, nuk arriti të duronte dot diktaturën komuniste pa kërkoi vdekjen me litar, ose, shprehje të tilla, pa pikë turpi, se, gjoja e kanë për nderë që zbatuan ligjet e asaj kohe, sepse i tillë ishte dhe është zanati i tyre, të zbatojnë ligjin dhe vetëm ligjin, pavarësisht cilës epokë i përkasin, vallë, çfarë përgjigje do t’u kishte dhënë ai ?”
Me siguri që do të kishte kërleshur vetullat e trasha mbi ato qepallat e gjata nën kaltërsinë e syve të tij të bukur e do të ulërinte :
“More, zyrtarë kriminelë, pjellë e shkjaut dhe e ideologjisë më të përçudnuar në botë, ju që tërë jetën u nginjët dhe vazhdoni të nginjeni me prehën e bandës vrastare e grabitqare të shqiptarëve, ende vazhdoni të mbaheni për burra të nderuar e të aftë në zanat, duke shpifur paturpësisht për viktimat tuaja ? Por edhe Pëllumbi i Paqes, more të pashpirt, i mbyllur dhe i izoluar vite të tëra në kafazin kriminal, duke u privuar nga të pangrënët, nga shoqëria nga dëshirat dhe pasionet për liri, sapo të shihte gardianin e tij teksa i afrohet tinëzisht kafazit-burg, me siguri do ta kafshonte sa të mundte. Mos vallë edhe Pëllumbin e Paqes, në këtë rast, do ta quanit mishngrënës e terrorist dhe do ta varnit në litar (Bedri Çoku:HAVZI NELA, ME LITAR NË QAFË…,Korrik 2008)
