Vepra e re do të bazohej në rolin historik të Hoxhës në prishjen epike me Bashkimin Sovjetik. Kadareja studioi literaturë psikanalitike, duke u përpjekur të kuptonte sjelljen e Hoxhës, me qëllim që ta zinte diktatorin me “çarkun” e tij, duke zbuluar më në fund qëllimet e tij (Pesha e kryqit, 346).
Vjen në shqip "Shkrimtari dhe diktatura 1957-1990".
PETER MORGAN
Morgan: Lidhjet mes familjes së Kadareve dhe Hoxhave.
Ekzistenca e Kadaresë qëndron në dyzimin e tij. Ai është një alter ego e diktatorit”.
“Gjatë katër viteve të fundit kam zbuluar se e vërteta mbi ekzistencën e Kadaresë qëndron në kontradiksionet e tij. Ai është zëri i Shqipërisë moderne dhe këngëtar i identitetit të lashtë. Ai është një alter ego e diktatorit dhe i ndëshkuar prej tij. Ky dyzim është kyçi i jetës, reputacionit dhe veprave të tij". Kështu shkruan prof. Peter Morgan, drejtor i European Studies Program në Universitetin e Sydney-t në librin e tij “Ismail Kadare: Shkrimtari dhe diktatura 1957-1990", i cili vjen tanimë edhe për lexuesin shqiptar përmes shtëpisë botuese “55″ dhe përkthyesit Ilir Shameti. Ashtu si edhe një shumësi botimesh të ditëve të fundit, kjo vepër na vjen vetëm pak ditë përpara Panairit të Librit, i cili hapet nesër në Tiranë. “Falë pasionit dhe këmbënguljes së Morgan për të njohur letërsinë e Kadaresë, ne sot kemi një analizë të kujdesshme historike dhe letrare të veprave të tij.
Që nga “Qyteti pa reklama" e deri tek “Hija" apo “Piramida”, Morgan na rrëfen fuqinë e zërit të Shqipërisë moderne dhe të këngëtarit të identitetit të lashtë”, thotë Alda Bardhyli, drejtoreshë e botimeve “55″. Përmes veprës së tij, Morgan nuk kërkon të na thotë se Kadare është një shkrimtar i madh. Këtë ai e ai as që e vë në dyshim. Por autori tenton të kuptojë filozofinë e mbijetesës së shkrimtarit, që sipas tij shpjegohet me dyzimin e Kadaresë dhe kompromisin që ai kishte bërë me diktaturën. Një kompromis që nuk e dëmtoi as veprën, por as karrierën e tij. Për të na zbuluar “jetën kontradiktore” të autorit, ai analizon figurën dhe veprën e tij paralelisht me atë të një gjirokastriti tjetër, të diktatorit Enver Hoxha, qysh në fëmijërinë e të dyve, marrëdhëniet mes dy familjeve, deri në vdekjen e Hoxhës. al.mi
Familjet Hoxha dhe Kadare
Kadareja ndiente njëkohësisht afërsi dhe dyzim intelektual e shpirtëror ndaj Enver Hoxhës. Të dyja familjet ishin fqinjë në Gjirokastër dhe Kadaresë i kujtohen ndjenjat e përziera që familja e tij kishte për atë Hoxha. Gjyshja nga e ëma i thoshte atij në fshehtësi se ata “kishin gjëra të përbashkëta me Hoxhat”, ndërsa të atit nuk i pëlqente ajo familje, të cilën ai e quante “psefto”, një fjalë denigruese me origjinë greke, që do të thotë gënjeshtarë apo të shtirur. I ati i Kadaresë punonte si nëpunës gjyqi, një post ky që i jepte mundësi të mësonte shumë të fshehta të banorëve të qytetit.
Marrëdhëniet klasore ishin të kalibruara imtësisht në këtë qytet. Hoxhat janë më pak të sofistikuar e perëndimorë sesa Kadaretë, të paktën nga ana e nënës. Pispillosja e djalit të Hoxhave po ashtu nuk i pëlqente të atit të Kadaresë, megjithëse në kohën e lindjes së Kadaresë, Enveri ishte në prag të të tridhjetave. Në këtë kohë, ai po kthehej nga Franca e Belgjika, për të punuar si mësues në Korçë e më pas shkoi në Tiranë, ku hapi një kafene e një kioskë, që u bë qendër e veprimtarisë komunistë qysh prej 1939-s. Si gjyshja, ashtu edhe i ati, duket se dinin gjëra rreth Enverit, të cilat mbetën të fshehta. Më vonë filluan të qarkullonin thashetheme mbi homoseksualitetin e tij, duke i vënë në rrezik të gjithë ata që i dëgjonin. Vetë Kadareja u rrezikua nga akuza e një kritiku të huaj, se figura e një homoseksuali tek romani “Kronikë në gur” të kujtonte Hoxhën.
Në përgjithësi, në vitet e para, duke parë figurën tërheqëse të Enver Hoxhës, Kadareja kishte menduar se ai kishte gjetur një rrugë për të ndryshuar faqen politike të Shqipërisë. “Për herë të parë”, shkruan ai, “e ndjeva se diktatura mund të krijohej prej një materiali më të fortë se vetë diktatori”. Me simpatinë për Francën, përvojën si student e djalë i ri dhe pispillosjen që e bënte atë një figurë të ndryshme nga ato të liderëve të tjerë të Europës Lindore, Kadaresë i dukej se edhe Hoxha kishte anën e tij të dobët. Sidoqoftë, plani për të ndikuar tek diktatori duke shfrytëzuar dobësitë e tij, doli se ishte katastrofik. Këto pika të dobëta ishin po ashtu indikatorë tepër të ndjeshëm të rrezikut. Sipas Kadaresë, kur ndodhën trazirat në Kosovë më 1981, qeveria jugosllave kërcënoi se do të nxirrte sekrete të kohës së luftës mbi Hoxhën, në mënyrë që ta mbante atë nën kontroll. Në 1993-shin, Kadareja shkruan në hyrjen e librit të Bashkim Shehut, “Vjeshta e frikës”, se “Homoseksualiteti i diktatorit ishte shkaku i vdekjes së qindra njerëzve, madje edhe nga ata më të afërtit e tij”.
Një nga ruajtësit më besnikë të regjimit, L. Peçini, ishte ngarkuar për të përgjuar çdo shenjë të daljes së “thashethemen supreme” mbi homoseksualitetin e Hoxhës. Kjo detyrë bëri që ai të marrë dënimin me vdekje pa gjyq pas shumë vjetësh në atë shërbim.
“Hapja e dyerve të burgut”: Dimri i Vetmisë së Madhe, 1969-1973
Rreth vitit 1969, Kadareja ishte bërë tashmë i njohur edhe jashtë Shqipërisë. Më 1970, përkthimit të “Gjeneralit të Ushtrisë së Vdekur” nga Jusuf Vrioni iu dha e drejta e botimit në Francë nga Albin Michel. Një revistë franceze i referohet Kadaresë dhe Hoxhës si dy nga shqiptarët më të mirënjohur në botë. Anëtarët e tjerë të Lidhjes së Shkrimtarëve, si Dritëro Agolli, e patën mjaft zili për këtë. Përveç kësaj, fama e Kadaresë si figurë e shquar kishte filluar të ndikonte mbi aspiratat e Enver Hoxhës. Edhe ai dëshironte të admirohej nga Perëndimi për dhuntitë arsimore e letrare që shkonin pas në vitet që kaloi në Francë.
Qysh prej 1970-s, thuhej se Hoxha mendonte t`ua kushtonte pjesën më të madhe të kohës reflektimeve e meditimeve. Ai kishte përfunduar një libër mbi fëmijërinë e tij (Vitet e fëmijërisë) dhe po shkruante një tjetër rreth prishjes me Bashkimin Sovjetik (Hrushovianët). Ai ishte 62 vjeç dhe qysh prej vitit 1950 kishte arritur të vendoste një nivel të tillë kontrolli, që vetëm mund të ëndërrohej nga kolegët e tij të Europës Lindore. Ambiciet letrare të Hoxhës përbënin një rrezik tjetër për Kadarenë, i cili rreth kësaj situatë shkruan se:
“Për herë të parë e kuptova se ishte gjë e tmerrshme të bëheshe i njohur në një vend stalinist nën kontrollin e një tirani sa të egër, aq the dinak, që fatkeqësisht pretendonte po ashtu të ishte shkrimtar”.
PETER MORGAN
Armiqtë e Kadaresë në organet e Sigurimit apo Drejtoria Shtetërore e Sigurimit (Policia sekrete nën drejtimin e Mehmet Shehut) dhe Garda e vjetër e Byrosë Politike, vazhdimisht e quanin atë si agjent të Perëndimit. Kjo ishte një nga akuzat më të rrezikshme që mund të bëhej në këtë shtet paranojak ndaj rreziqeve të jashtme. Me rritjen e famës së tij ndërkombëtare, dilte nevoja që ai të përgatiste një strategji, për të mbrojtur veten nga paranoja e diktatorit dhe nga armiqtë e tij, ekstremistët e majtë dhe organet e Sigurimit.
Në këtë kohë, Kadareja konsiderohej një shkrimtar i talentuar, por me një talent të rrezikshëm që anohej ndaj dekadencës e subjektivizmit.
Figura e Enver Hoxhës si patriot dhe udhëheqës i luftës partizane e kishte tërhequr Kadarenë. Kur mori vesh në kohën e fëmijërisë se Hoxha, “njeriu që udhëhiqte rezistencën”, ishte nga lagjja e tij në Gjirokastër, kjo gjë e mrekulloi dhe i la mbresa. Si udhëheqës komunist i partizanëve, Hoxha kishte çliruar Shqipërinë nga okupatorët italianë e gjermanë dhe në vitin 1961 arriti atë, që asnjë lider tjetër i Europës komuniste nuk e kish arritur, çlirimin e Shqipërisë nga blloku sovjetik. Kadaresë i la mbresa kjo arritje historike e liderit shqiptar.
“Qysh në fillim dyshoja mbi qëllimet e Enver Hoxhës në marrjen e këtyre vendimeve. E dija se motivi që e shtynte atë ishte e ardhmja e tij dhe jo ajo e Shqipërisë. Por sidoqoftë, kjo kishte pak rëndësi në krahasim me vetë aktin. Dhe ky akt ishte me peshë, shkëputja e Shqipërisë nuk ishte as taktike, as formale, por totale, serioze dhe e pakthyeshme. I sinqertë ose jo, Enver Hoxha për këtë akt meritonte vendin e tij në histori, më tepër sesa për atë të liderit gjatë luftës”. (Pesha e kryqit 331-332)
Duke pasur një përzierje të tillë ndjenjash, rreth vitit 1969, Kadareja filloi të përgatiste një strategji që nga njëra anë t’i bënte lëvdata diktatorit dhe nga ana tjetër të krijonte një alibi mbrojtëse për veten dhe veprat e tij. Kjo ide e ka zanafillën tek një poemë e shkruar në vitet ’60-të me titull “Vitet ’60″, në të cilën Enver Hoxha shfaqet si një figurë epike që e shpëton kombin e vogël nga kthetrat sovjetike. E krijuar si lëvdatë për Hoxhën në stilin e himneve për Stalinin, ajo po ashtu evokonte mbresat që i kishte lënë heroi kombëtar, ndonëse Kadareja e quan atë tek “Pesha e kryqit”, si një nevojë politike për të qenë në anën pozitive të regjimit. Poema mori vlerësime të zbehta nga qarqet zyrtare, gjë që nuk ishte e mjaftueshme për shkrimtarin e ardhshëm kombëtar.
“Çfarë doni prej meje? Doja t`u thosha atyre” (Le Poids 318). Por ndërkohë, ai po përgatiste një roman që do t’i mbante larg sulmet për ca kohë.
Në këtë kohë, Kadareja shkruan se ishte i bindur që prishja me BS-në do të çonte në afrimin me Perëndimin. Marshalli Tito shërbente si shembull për Kadarenë në këtë stad, sepse në vitet 1970 ai u vlerësua për gjetjen e një rrugë të tretë mes komunizmit sovjetik dhe Perëndimit. Kadareja u pikëllua nga mungesa e një iniciative europiane për t’i shtrirë dorën e miqësisë Shqipërisë, e cila në këtë kohë po lëkundej mes Lindjes e Perëndimit. Dështimi nga ana e Perëndimit për t`iu përgjigjur manovrës së Hoxhës, duke e lënë atë të vetëm e të braktisur, ishte për Kadarenë një “Jaltë e dytë”.
“Perëndimi ka falur një numër të madh diktatorësh dhe do të falë edhe të tjerë, duke përfshirë Bokassan dhe Pinoçetin, por jo atë [Hoxhën]. Perëndimi nuk bën asnjë dallim mes Enver Hoxhës e Shqipërisë. Ndërsa i kthen shpinën diktatorit, ai braktis popullin shqiptar në fatin e tij” (Pesha e kryqit frengj. 335)
Vepra e re do të bazohej në rolin historik të Hoxhës në prishjen epike me Bashkimin Sovjetik. Kadareja studioi literaturë psikanalitike, duke u përpjekur të kuptonte sjelljen e Hoxhës, me qëllim që ta zinte diktatorin me “çarkun” e tij, duke zbuluar më në fund qëllimet e tij (Pesha e kryqit, 346). “Dimri i vetmisë së madhe” do të ishte alibia e Kadaresë dhe mburoja e tij në dekadën e ardhshme. Hoxha do të paraqitej në një moment shprese. Paraqitja imagjinare e liderit do të ishte si një “pasqyrim” i diktatorit, duke nxjerrë në pah anët më të mira, i spastruar nga tiparet diktatoriale dhe i paraqitur si “maskë korrigjuese”. Duke pasqyruar figurën e idealizuar të diktatorit dhe duke u bërë i mirënjohur në tërë vendin, Kadareja tashmë nuk mund të hiqej qafe lehtësisht. Ky roman do të “hapte dyert e burgut”.
Kadareja u lejua të përdorte dokumentacionin e mbledhjeve të Hoxhës, Shehut dhe anëtarëve të tjerë të delegacionit shqiptar me Hrushovin dhe udhëheqjen sovjetike, në mbledhjen e 81 partive komuniste në Moskë në 1960. E kudondodhura Nexhmije e mbështeti dhe bëri të mundur plotësimin e kërkesës së tij. Arsyet përse ajo veproi kështu janë koniunkturale, por edhe interesante. Nexhmija ishte një staliniste e vendosur që punonte me devocion për të ruajtur stabilitetin e regjimit, pozitën e saj dhe të Enverit. Ajo ishte aq e zgjuar, sa të shikonte tek Kadareja një aleat të vlefshëm dhe një armik të rrezikshëm në vitin 1970, kur reputacioni i tij u përhap në Francë (ndoshta edhe më parë). Ndoshta Nexhmija pa në këtë roman një mjet për krijimin apo zhdukjen e një zëri të ndryshëm nga ai i regjimit. Nëse Kadaresë i krijoheshin kushtet për të bërë gabime të pandreqshme në këtë roman rreth Hoxhës dhe prishjes me sovjetikët, ai do të diskreditohej përjetë, veçanërisht tek Enveri, i cili e kishte mbrojtur atë në të kaluarën. Nëse ai kishte sukses në krijimin e një romani të pranueshëm për regjimin, do të bëhej jo tërheqës për Perëndimin. Për Nexhmijen, që e shihte botën bardhë e zi, mundësia që Kadareja të ndiqte një rrugë të mesme midis këtyre dy ekstremeve, nuk ekzistonte.
Në 1971-shin, Nexhmija e ftoi Kadarenë për të diskutuar rreth romanit. Kjo ishte koha kur ndodhi takimi i vetëm kokë më kokë i Kadaresë me diktatorin. Gjatë takimit me Nexhmijen, Enveri kaloi nëpër dhomë “rastësisht” dhe bisedoi me Kadarenë për disa orë rreth letërsisë. Fotografia e famshme e Kadaresë me Hoxhën dhe vajzën e tij të vogël është bërë gjatë këtij takimi. Hoxha e tërhoqi shkrimtarin me civilizimin europian, duke folur për orë të tëra rreth konferencës së Moskës, rreth rinisë së tij, dashurisë për Francën dhe origjinën e tij, duke përmendur kalimthi veprën autobiografike të Kadaresë “Kronikë në gur”, si dhe origjinën e tyre të përbashkët nga Gjirokastra. Entuziazmi me të cilin Hoxha fliste për Francën dhe rininë e tij, i sillte ndërmend autorit “thashethemen supreme” mbi homoseksualitetin e Hoxhës. Kjo temë ishte e rrezikshme, por në këtë kontekst dukej se jepte shpresë, meqë Hoxha ishte kaq i ndryshëm nga kolegët e tij të Europës Lindore, “ato lule të vyshkura të stepave të thata të marksizëm-leninizmit” (Pesha, 344).
“Atij i duhet thënë të mos shqetësohet për thashethemen. Në botën e sotme nuk bie në sy për të keq. Shumë njerëz të shquar, fisnikë e sensitivë nuk janë dëmtuar prej saj. Në të kundërt, ajo ju bën që të dalloheni nga ai shkurtabiqi impotent e steril, Lenini, apo nga praktikat e tejzgjatura monastike të masturbimit të dikujt si Stalini”. (Pesha, frengj. 344)
Kadareja punoi me nxitim duke përfunduar një pjesë të konsiderueshme të “Dimrit të vetmisë së madhe” në fund të vitit 1971. Një i njohur i tha atij se romani do të ishte si një lak rreth qafës së ariut, duke e bërë Hoxhën të kërcente sipas ritmit të tij (Pesha, 347). Ai do ta çarmatoste diktatorin me shijen e tij të mrekullueshme, tërheqëse e të hollë në letërsi. Çdo gjë në këtë roman ishte e vërtetë, shkruan Kadareja, përveç portretit të diktatorit.
“Nga një farë këndvështrimi ishte pikërisht ashtu, fjalët, gjestet dhe bisedat i përkisnin atij karakteri. Por nuk ishte i plotë. I mungonin njollat dhe hijet, pa përmendur kyçin e çdo gjëje në karakterin e tij, forcën e vërtetë pas asaj çmendurie të egër”. (Pesha, frengj 348)
Një pjesë e romanit iu dha Todi Lubonjës, drejtor i Radiotelevizionit, i cili ia dha atë Ramiz Alisë me kërkesën e këtij të fundit. Duket se Hoxha po ashtu e lexoi dorëshkrimin që Kadareja ia kish dhënë Ramiz Alisë. Është e mundshme që vetë Hoxha ta ketë nxitur kërkesën e Alisë.
