Në momentin kur hyra në sallën e gjykimit e kisha kaluar tërë natën pa gjumë, ballafaqohesha me të gjitha ato imazhet e luftës, imazhet e takimeve me të, imazhet e viktimave dhe ishte një sens personal krejtësisht personal i ballafaqimit me të. Kur hyra në sallë, e pashë se si nga dhoma e burgut e sillnin atë....
I rritur si djalë ambasadori në Amerikën Latine, Veton Surroi u rikthye në Kosovë në fillim të viteve '80, kohë kur nisi pak nga pak shpërbërja e Federatës Jugosllave. Roli i tij në procesin e gjatë e të përgjakshëm ishte aktiv. Në një intervistë për emisionin "Prizëm" të Aleksandër Furxhi në "Albanian Screen", Surroi tregon jetën e tij dhe ngjarjet kulmore.
Ju jeni diplomuar për Filozofi dhe Letërsi në Meksiko City, sepse babai juaj ka qenë diplomat karriere i Jugosllavisë me misione në Bolivi dhe Meksikë, pikërisht në moshën e shkollimit tuaj. Duhet të ketë qenë përvojë interesante: një shqiptar, një ballkanas që shkollohet në Amerikën Latine...
Të dyja kanë qenë periudha transformative. Kur kam qenë në Bolivi isha dhjetë vjeç. Për një djalë nga Prishtina, që në këtë moshë shkon në një kontinent tjetër në një civilizim tjetër, ishte një ndryshim dramatik. Aq më shumë ishte ndryshim fakti që brenda Bolivisë, brenda atij shteti që ngërthen në vete kundërshti shumë të mëdha, unë shkollohesha në një shkollë elitare amerikane, në të cilën isha i shoqëruar me një elitë ndërkombëtare dhe boliviane dhe përjetimi i gjithë atyre dallimeve më pasuroi në mënyrë shumë mbresëlënëse. Po ashtu ishin edhe prindërit, babai im veçse diplomat, ka qenë gazetar, ka qenë shkrimtar, ishte një njeri me interesime të shumta prej sportit deri te kultura. Nëna ime është teknologe, pra ka studimin e kulturave të ndryshme profesion dhe Bolivia ishte hapësira e duhur për të studiuar edhe atë pjesë të kulturave. Pra kishim një interesim të natyrshëm familjar për të kuptuar atë vend dhe për të kuptuar të gjitha kulturat e atij vendi.
Ju përmendët babanë, ai në fakt ka humbur jetën në një aksident automobilistik në Spanjë dhe aty ishte me mision si diplomat. Në atë kohë ju keni qenë në Kosovë?
Po, unë isha në Prishtinë, ka qenë dhjetori i vitit 1988, babai duhet të kthehej dy ditë para se të vdiste, aksidenti ishte dhe është ende i pazbuluar në tërësi. Babai ishte një personalitet i njohur i politikës dhe kulturës i Kosovës, një personalitet që njihej për nga integriteti i tij kosovar edhe në ish-Jugosllavi, dhe një personalitet që nuk konsiderohej pozitiv nga ana e pushtetit të atëhershëm të pushtetit të Millosheviçit. Aksidenti ka ndodhur në Guadalahara në autostradën mes Madridit dhe Guadalaharës në kushte të themi krejtësisht të paqarta.
Pas studimeve dhe diplomimit ktheheni në Prishtinë më 1982-shit dhe nisni të punoni si gazetar në të përditshmen më të njohur të Kosovës "Rilindja". Ka qenë koha e fillimit të represionit të rëndë serb ndaj popullsisë shqiptare në Kosovë, kishin ndodhur demonstratat e vitit 1981 që u mbytën me gjak e dhunë prej shtetit jugosllav të dominuar nga serbët… Si e mbani mend atë periudhë?
Ishte periudhë shumë e vështirë në Kosovë. Unë në fakt kur u ktheva në qershor të vitit 1982, u ktheva prej një ambienti liberal, kreativ, sapo kisha mbaruar studimet, isha sportist, kisha një jetë shumë të gjallë, u ktheva në një vend që ishte represiv. Për herë të parë shihja kallashnikovë në duart e policëve, të cilët ishin me helmeta, me jelek antiplumb dhe qëndronin në gjendje gatishmërie duke patrulluar rrugët e Kosovës. Bëhet fjalë për qershorin e vitit 1982, pastaj ky dhjetëvjeçar i viteve '80 kaloi në eskalim të nacionalizmit serb, në ndrydhje dhe persekutim të shqiptarëve, në një përpjekje të përditshme të ndrydhjes së shprehjes në Kosovë, dhe një cak i vazhdueshëm ishte pjesa e intelektualëve, Universiteti i Prishtinës, profesorët, arsimdhënësit dhe natyrisht media. Media në fakt, pas Universitetit të Prishtinës, cilësohej si një lloj epiqendre e nacionalizmit shqiptar dhe ishte në vëzhgim të përhershëm të autoriteteve të atëhershëm.
Jugosllavia në fund të viteve '80 po jepte shenjat e para që paralajmëronin ndryshimet tragjike... Shovinizmi serb po shpërfaqej gjithandej. Një numër intelektualësh të etnive të ndryshme në të gjitha republikat e federatës përpiqen të shpëtojnë shpërbërjen e Jugosllavisë, duke shpresuar të ndalin luftërat civile e ndëretnike. Një prej tyre është edhe Veton Surroi, i cili themelon degën kosovare të UJDI-t (Nisma Demokratike Jugosllave). Një nismë që dështoi apo jo? Përse?
Historia është pak më ndryshe. UJDI ishte një përpjekje e intelektualëve në vise të ndryshme të Jugosllavisë, për të bërë procesin e transformimit paqësor, do të thotë: do të mbetet Jugosllavia a do të shpërbëhej Jugosllavia nuk ishte çështje e UJDIit. Çështja e tij ishte të sigurohej një transformim paqësor përmes zgjedhjeve në nivel qendror, në nivel të Federatës Jugosllave dhe në nivel të njësiteve të Federatës Jugosllave dhe në nivel të njësiteve trajtohej si e barabartë Kosova. Kjo ishte federata e parë që e njihte Kosovën si të barabartë për nga konstituenca në Federatën Jugosllave. Unë isha krejt i ri atë kohë, nuk kisha as kapacitetin intelektual të atyre njerëzve që e themeluan këtë organizatë, por kisha një lidhshmëri emocionale me njërin prej themeluesve, me profesorin Branko Horvat, i cili ishte i pari që shkroi një libër, në të cilin thuhej se kërkesa për republikë të Kosovës nuk është ndonjë kërkesë që duhet të ndiqet penalisht, por është çështje e debatit politik etj., etj. Duke botuar intervistën e realizuar me të, në mënyrë klandestine në gazetën "Rilindja", u përjashtova për një farë kohe nga gazeta dhe rrezikoja të futesha në burg për këtë.
Ju e keni njohur Sllobodan Millosheviçin, e keni takuar njëherë. Çfarë mund të thoni rreth kësaj?
Në atë takim ishim të detyruar të shkonim. Ishte vendimi i Presidentit Rugova që të bëhej takimi me insistim të ndërmjetësit Hollbruk. Ishte maji i vitit 1998. Ishte ideja që ne të takoheshim me Millosheviçin dhe në atë takim të fillonte procesi i negociatave mes Kosovës dhe Serbisë. Ishte një ide jo shumë e mirëmenduar, por një ide impulsive nëse mund të thuhet kështu e zotit Hollbruk, në mënyrë që të fillohet me një proces politik dhe në mënyrë që të konsolidohet rruga politike eventualisht mes zotit Rugova dhe zotit Millosheviç. Ne shkuam në Beograd, ndonëse zoti Rugova kishte vendosur të shkonte, kishte pranuar, ndërsa ne anëtarët e tjerë të delegacionit vendosëm që të mos e lëmë vetëm, sepse nuk ishte vendim i lehtë dhe vendosëm që ta shoqëronim në këtë takim përkundër mospajtimeve që kishim me këtë qasje. Ai u tregua i tillë çfarë ishte, një njeri shumë i zhdërvjelltë, i shkathët në procesin negociator, një njeri i cili nuk kishte skrupuj fare dhe nuk kishte kurrfarë sentimenti për çështje elementare të të drejtave njerëzore, kështu që mund të ngriheshim.
Natyrisht ai ishte një takim i vetëm, por të krijonte përshtypjen se ai ishte ashtu si thuhej nga shumë të tjerë, por edhe që më vonë u cilësua si kasap i Ballkanit?
Ai ishte një njeri jashtëzakonisht i zhdërvjellët në negociata, ai u përpoq të krijonte një afri me tërë delegacionin kosovar, të krijonte një lidhje personale, të tregonte se nuk ishte ai telashi, nuk ishte ai problemi, por ishin disa të tjerë në Serbi problem, që ai ishte në fakt zgjidhja jo problemi dhe po qe se shqiptarët dhe serbët si ai do të merreshin vesh, nuk do të kishte probleme. Ishte gjithashtu një njeri, i cili kishte koncept të predeterminuar dhe koncepti i tij ishte që nëpërmjet negociatave të anashkalonte apo të shtynte ose të parapengonte ndonjë veprim presioni nga ana e Perëndimit kundër tij.
Sllobodan Millosheviçi arrestohet në vitin 2001 dhe një vit më vonë ju dilni dëshmitar i caktuar nga akuza, nga prokurori i çështjes. Si ka qenë përballja me të në Gjykatën e Hagës?
Ishte ndoshta një ndër momentet më të bukura të jetës sime. Në momentin kur hyra në sallën e gjykimit e kisha kaluar tërë natën pa gjumë, ballafaqohesha me të gjitha ato imazhet e luftës, imazhet e takimeve me të, imazhet e viktimave dhe ishte një sens personal krejtësisht personal i ballafaqimit me të. Kur hyra në sallë e pashë se si nga dhoma e burgut e sillnin atë. Në një moment u hap dera dhe ishte një polic suedez, nëse mbaj mend mirë, i cili ia hoqi prangat nga duart, dhe e solli në sallë të gjykimit Millosheviçin, të cilin e kam identifikuar, sepse e kam përcjellë si gazetar momentin e ngritjes së tij atë natë në Fushë-Kosovë. Unë e kam kaluar tërë natën duke përcjellë një mbledhje, në të cilën ai u shndërrua në lider të serbëve. Evoluimi i tij politik është lidhur gjithmonë me represion, gjithmonë me kërbaç, gjithmonë me pranga, gjithmonë me burg, gjithmonë me rrahje dhe në fund me vrasje, pastaj me masakra dhe në momentin kur atë e pashë si njeri të prangosur, ishte momenti ndër më të bukurit e jetës sime.
Si u soll ai me ju, Millosheviçi dihet që nuk pranoi avokatë dhe përballej vetë me prokurorët dhe me dëshmitarët. Si e kujtoni ju sjelljen e tij në gjyq?
Ka dashur të më sfidojë dhe unë u solla si një njeri i cili është fitimtar historik. Unë isha fitimtar historik, kisha ardhur jo për të gjykuar atë personalisht, por atë çfarë ai përfaqësonte. Ai përfaqësonte fashizmin, përfaqësonte një ide totalitare shfarosëse, përfaqësonte një politikë që kishte marrë aq shumë viktima dhe e cila kishte prekur në fund edhe familjen time. Ai përfaqësonte një ide që nuk duhej të përsëritej më në këtë rajon dhe kurrkund në botë dhe ishte kënaqësi e madhe që unë të isha në palën e drejtë të historisë, ndërsa ai të ishte në pjesën e gjykuar të historisë. Ai, në fakt, këtë gjykim nuk e bënte si gjykim individual, por e bënte si gjykim historie. Ai e shndërroi këtë gjykim në histori dhe ishte kënaqësi e imja që unë të isha në anën e drejtë të historisë.
Si mendoni ju, sa realiste është ideja e bashkimit të shqiptarëve në një shtet unitar, është një ide e cila është aktualizuar?
Është një ide që fiton në popullaritet, është shumë më e popullarizuar sot se çfarë ka qenë para pesë vjetësh apo dhjetë vjetësh. Është një ide që lidhet po ashtu me mungesën e stabilitetit të shteteve në Ballkanin Perëndimor. Tashmë kemi disa shtete të papërfunduara, kemi Bosnjë-Hercegovinën, kemi Kosovën, rrjedhimisht Serbia është e papërfunduar si shtet, sepse nuk i njeh kufijtë e Kosovës. Maqedonia është e papërfunduar, sepse ka të papërfunduar identitetin e vet shtetëror karshi Bashkësisë Ndërkombëtare, apo të penguar nga ana e Greqisë. Ideja e bashkimit territorial brenda një shteti është e lidhur ngushtë me çështjen e mospërfundimit të këtyre shteteve. Ajo që unë mendoj se do të duhej të shtrohej si pyetje e anasjelltë është kjo: Nëse bashkimi kombëtar i zgjidh të gjitha problemet e shqiptarëve, ç'ka është ajo që e pengon sot Shqipërinë që të jetë shtet funksional demokratik? Nuk besoj se është mospërfshirja e Gjakovës, Pejës apo Tetovës brenda territorit të Republikës së Shqipërisë. Shqipërinë nuk e pengon as Gjakova, as Peja, as Tetova, Shqipërinë e pengon vetvetja, dhe këtu duhet kërkuar dhe nuk duhen nxjerrë kontekste të tjera problemesh për probleme që ekzistojnë ende sot. Ajo që padyshim do të duhej të zgjidhet dhe do të zgjidhet historikisht është çështja e komunikimit mes shqiptarëve në Ballkan. A do të jetë kjo brenda formacioneve më të lehta shtetërore, brenda formave të reja të komunikimit mes shteteve, zhbërjes së kufijve, kjo është çështje tjetër. Ajo që është esenciale është se përse këto formacione nuk mund të funksionojnë siç duhet sot? Përse Shqipëria nuk është shtet kandidat sot? Ky është problem esencial. Nuk është problem esencial a është Shqipëria e lidhur me Kosovën apo e lidhur me shqiptarët e Maqedonisë.
