T'i mbajmë gjallëSHPRESËFIKURAT e vendlindjes
Ajo mund të gdhendet e lëmohet si diamante, por edhe mund të helamtiset si thin gjarpëri a mprefet si majë bize. Ka fjalë që erëmojnë si lulet, por ka edhe asosh që kundërmojnë. Ka asish që shërojnë, por edhe asish që mbysin. Ajo di gjithçka, mundet gjithçka, sepse ajo është e para e botës. Prandaj kur shkruan shkrimtari, poeti sidomos, ndalet e pret, zgjedh e përzgjedh, fshinë e përfshinë sepse çdo fjalë e kërkon më të mirën fqinje të saj, përndryshe hahen e përlahen dhe prishin çdo gjë. Brendësia e qëlluar dhe jashtësia e zgjedhur të brumosura me një gjuhë fjalësh të zgjedhura, e bëjnë një krijim letrar të lindur, me ç'rast autori shndërrohet në artist, kurse krijimi i tij në vepër artistike. Shkrimtari, e sidomos poeti i mbledh e i zgjedh më të mirat e më të qëlluarat fjalë, krijon e formon edhe të tjera të vetat, duke mo u bërë gjithmonë rob i fjalorit të gjuhës. Në botën e gjerë e gati të pafund të fjalëve ai bredh duke zgjedhur e mbledhur atom ë të mirat.
Krijuesi i zellshëm letrar sjell edhe aso fjalësh që s'i ka lexuar a dëgjuar kush, por që me mendjen e tij poetike krijon a formon, gdhent a shton duke e rikrijuar a lindur pikërisht atë fjalë që i duhet për në vendin e duhur, nga një here duke e vënë në vendin e ndonjë tjetre më të errët a më të huaj. Nëse fjalën e tillë të re, poeti sidomos, di ta vendos në vendin e duhur, ku tingëllon më shumë, ku lidhet mirë me të tjerat, e ku kuptueshmëria e saj është e lartë, atëherë ajo fjalë fiton shumë nga pesha, dhe pikërisht si guri i rëndë e bën vendin e vet. Tashti ajo edhe të tjerëve u pëlqen, ia marrin lakmi dhe e fusin në përdorim.
Kështi disi, të themi neologjikisht, krijohet një fjalë e re dhe merr vlerën e një krijimi letrar. Atë, pastaj do ta përdor krijuesi një herë, dy herë … më pastaj krijon edhe një tjetër, dy, tri,… mbase dhjetra e qindra. Me një punë të tillë artisti i letrave e pastron dhe e pasuron gjuhën e vet, kështu që të tjerët me të drejt mund të thonë për të se filan poeti tanimë e ka krjuar dhe begatuar gjuhën poetike. Ndokush edhe ndalet e i numëron disa nga prurjet e reja të tij. Koha kur artisti i letrave e krijon gjuhën e vet poetike është mosha e re e tij. Pra fjala e re në kohën e re. Atyre që e kanë për zemër dhe kujdesën për fjalët e reja kohëve të fundit po u vije në ndihmë edhe gramatika, kjo kurrnace e gjuhësisë, duke lëshuar pe para fenomenit gjuhësor të quajtur neologji.
Pasi që kësaj radhe po flasim për një poet, në këtë fjalë timen do të ndalem te çështja e formimit dhe krijimit të fjalëve të reja nga ana e tij, të cilat edhe unë i edhuroj shumë dhe u kushtoj kohën më madhe të punës sime krijuese.
Poeti dhe letrari Sali Bashota në të gjitha veprat e tij - pa dallim, ka bërë një punë të madhe duke gjetur, duke formuar, duke krijuar e duke prurë në shqipen tonë një tufë fjalësh të reja, të cilat, guxoj të them, se përbëjnë një thesar me vlerë të lartë për gjuhën poetike e disa prej tyre edhe për leksikun e përgjithshëm të gjuhës.
Rrugët e krijimit të fjalëve të reja nga ana e këtij poeti janë të shumta. Janë të ngjashme me ato që kanë ndjekur edhe poetë e shkrimtarë të tjerë, e të cilat specialistët e gjuhësisë i kanë quajtur si të pranueshme në këtë kontekst. Unë nga ana ime kam gjetur mundësitë dhe i kam lexuar veprat në tërësi të Sali Bashotës, i kam shënuar s'andejmi fjalët e reja, për të cilat kam patur bindjen se meritojnë të marrin një epitet të tillë. E kam një kriter timin sa i përket mbledhjes, shënimit dhe përzgjedhjes së tyre, prandaj atë atë e kam respektuar edhe gjatë punës, kur e kam punuar Fjalorin e fjalëve të reja, të botuar në fillim të vitit 2006. Nuk kam shënuar në fletëzat e mia ndonjë fjalë, ndonëse bien në sy si krijim i ri, nëse ka figuruar në ndonjë fjalor apo në ndonjë vepër studimore nga tematika e neologjisë. Kështu kam vepruar edhe me fjalët e reja të poetit tonë të nderuar.
Që në fillim më duhet të them se prurjet fjalëformuese a fjalëkrijuese te ky poet janë më të shumta te veprat e fillimkarrierës, sidomos te veprat Albumi i grisur, Plagomë dhe Shqipshkrimi kritik, kurse te vëllimi i fundit poetik Ëndrra në parajsë, dukuria mezi bie në sy, me dy, tri sish. Që të mos e rëndojmë këtë paraqitje timen me shënime të tjera, po i jap këtu sipas radhitjes alfabetike fjalët me peshë neologjike të Sali Bashotës:
afrontim, anijezezë, artbotë, artkrijim, artlexim, artshkrim (+3), ballafaqor (+2), bashkëligjërim (+1), besërisht, besimor, bojëvarr, brilantëri, bukurdhembje, burgëri, cilësori (+2), çastndarje, dijesi (+1), dritëdalje, dhembjekrijim, dhembjesim, dhembjesor, dhunërisht, ëndërrkeqe, fatvendosje, ferrohem, firmësoj, fushëlojë, fushëmal, fytyrëzoj, gurtherrë, gjuhëdhembje, gjumëharresë, gjumësor, heshtimë, ideotematik, iliror, imazhëri, jermëron, kaqvonshëm, kllapishëm, krimbon, kryelig, kufomëri, lexuesorësi, lotërisht, lotëruar (e), lulevarr, lumëzi, mallkimor, mbitheksoj (+2), mëshiror, ndajshkrim, ndërkeqja, ndërlidhnisht, nismëtari, orëligësi, (+1) orëmal, orëqyqe (+1), pafjalësi, parashpine, përballësor, përcaktimor (+2), përfytyror (+1), përharrim, përjetësor (+2), përlakmitar, përmortor, pikëshkrim, prehjesim, sundimtari, syrgjynërisht, syzheor, shkencëzoj, shkrimdhembje, shpërprrallur, shpërthimtar (+1), shpresëfikur (+1), shqipshkrim (+4), temëdilemë (+1), tiranozaur, trillueshmëri, trishtimdalje, udhëtimore (+1), udhëzor, vajevashë, valëjetë, vdekjesim (+1), veçantësoj, vetëgjakim, vizionoj (+3), vlerësimor, vogëlsor (+1), zemërvrimuar, zemërngujuar, zvogëli, zhurmëror. (Shënimet numerike pas fjalës tregojnë se edhe sa autorë e kanë përdorur këtë fjalë më pas. Nuk janë përfshi fjalët e formuara prej ndonjë tjetri e që janë përdorur nga autori në fjalë).
Nëse ndalemi me pak më shumë kohë duke lexuar veprimtarinë shkrimore të këtij poeti, do të vërejmë fare lehtë se fjalori i Sali Bashotës është tejet i pasur me fjalë tëreja. Përveç të vetave ai me një kujdes për t'u admiruar përdor me të madhe dhe me shumë vëmendje fjalëkrijime të shumë autorëve të tjerë. Ky veprim është një ndihmesë tjetër mjaft e domosdoshme për t'u dhënë jetë e përjetësi fjalëve të reja. Nëse në llojet tjera shkrimore marrja e një krijimi prej dikujt tjetër konsiderohet "krim" në neologji, veprimi i tillë është jo vetëm i lejuar, por edhe i kërkuar.
Pjesa më e madhe krijimeve që i shënuam këtu bëjnë pjesë në grupin e fjalëve të reja që mund të quhen poetokrijime. Autorët u japin atyre rëndësi të theksuar, prandaj i përdorin në tituj poezish, madje edhe në tituj veprash, siç është rasti me autorin Bashota, te vepra Shqipshkrimi kritik.
Ana më e madhe zbehtësore e këtyre krijimeve të mrekullueshme, është se kur ato gjenden jashtë kontekstit, sidomos kur ato radhiten për t'u numëruar - siç është rasti i këtushëm, humbin shumë nga vlera, disa prej tyre, madje pësojnë edhe nga kuptimi.
(Kumtesa u lexua në Takimin letrar, mbajtur me rastin e Javës së bibliotekës "Kongresi i Manastirit" në Klinë, kushtuar 100 vjetorit të Kongresit të Manastirit.)
**********
I botuar në fund të viti që lamë pas (2007) Fjalori i Fjalëve të Reja, i autorit Ali R. Berisha është përuruar në amfiteatrin e Bibliotekës Kombëtare dhe Universitare të Kosovës në Prisahtinë. Recenzenti i këtij Fjalori, Dr, Qemal Murati tha se fjalëkrijimet me mjete të ndryshme të shqipes, me para e prapashtesa e me përngjitje, me resemantizim etj., që kanë krijuar shkrimtarët, letrarët, publicistët, gazetarët etj. kohët e fundit janë një pasuri e madhe dhe e pallogaritshme për leksikografinë shqiptare, që gjuha jonë të mos mbesë në vjetërsinë e saj, por të bëhet edhe kjo gjuhë moderne si shoqet e saj evropiane. Sipas Muratit, këtë lëndë leksikore kërkimtari i zellshëm Ali R. Berisha ka marrë dhe e ka qëmtuar prej shumë vjetësh me shumë kujdes dhe me dashuri të madhe, duke e arkivuar në një fjalor të madh, si ky që e kemi në dorë dhe që po u ofrohet lexuesve dhe satudiuesve, prej të cilit mund të udhqehet edhe fjalori standard i gjuhës sonë.
Me këtë vepër fitohen shumë fjalë që nuk i kanë pasur më parë glosarët tanë
"Ky fjalor neologjizmash përfshin një korpus të përfillshëm fjalëkrijimesh të fushave të ndryshme të leksikut konkret e abstrakt, ku janë përfshirë afro 10 mijë fjalë e që do t'u vijnë në ndihmë glotologëve në lëmë të shqipes për të ndriçuar probleme gjuhësore të tipave të ndryshëm të fjalëformimit. Fjalësia e re e gjuhës shqipe me këtë vepër fiton shumë fjalë që nuk i kanë pasur më parë glosarët tanë", theksoi Murati. Sipas tij ndërmarrja e autorit Ali R. Berisha për të gjurmuar anë e mbanë e kënd më kënd literaturën shqiptare të dhjetëvjeçarëve të fundit dhe për të hartuar një fjalor të tillë, duke derdhur në të shumë mund e djersë, natyrisht nuk ka qenë e lehtë dhe pa rreziqe, si për punë metode si dhe përzgjedhjen e fjalësit që do të përfshihej aty, sidomos kur kihet parasysh se në leksikografinë shqiptare na mungojnë fjalorët e tillë. Megjithatë autori ynë ia ka arritur me këtë vepër t'i shtojë edhe një zë leksikografisë shqiptare dhe të hedh bazat e një leksikografie të re në fushë të neologjisë. Duke u ndalur në këtë çështje, Murati përmendi edhe faktin se ky Fjalor dëshmon nga ana atjetër se mundësitë potenciale të gjuhës shqipe për formim fjalësh me vlera të reja semantike e stilistike janë të mëdha, por duhet një dorë e kujdesshme si ajo e Ali R. Berishës që t'i vargëzojë a tufëzojë ato. Në vende të tjera, një punë të tillë dhe ndërmarrje të tilla i realizojnë akademitë e shkencave, kurse tek ne ende nuk është arritur një traditë e tillë e akademive tona ose institucioneve tona.
Kontribut për leksikografinë tone me metodologji shkencore
Neë Fjalor janë përfshirë shumë fjalë të reja, të cilat nuk janë përfshirë as në fjalorët e gjuhës shqipe të hartuar më parë, as edhe në fjalorin më të ri të botuar vitin e kaluar të Mahmet Elezit. Mbi 10 mijë fjalë i shtohen fjalorit të gjuhës shqipe. Kjo është një vepër e mirëfilltë në leksikografinë shqiptare, ku përfshihet një numër i madh i fjalëve të reja që i kanë krijuar autorët, dhe që dihen autorët e tyre me emër e me mbiemër, si dhe vepra e tyre, prej nga është cituar fjalae re (neologjizma) e krijuar. Për herë të parë kemi një fjalor të tillë në laksikografinë tonë, ku bëhet e njohur edhe autorësia e atyre që kanë krijuar fjalën e re. Përdorimi i termit "fjalë e re" është shumë i qëlluar. Edhe në Francë fjalori i neologjizmave quhet fjalor të fjalëve të reja. Ky fjalor ka edhe peshën e madhe metodologjike.
Fjalorin e cilësoi punim serioz dhe të rëndësishëm që e pasuron leksikografinë tonë, dhe shkencërisht të çmuar për faktin se autori ka ndjekur metodologjinë e pranuar shkencore gjatë punës së tij.
Autori i Fjalorit, Ali R. Berisha thekson se rreth mbledhjes së materialit leksikografik të Fjalorit ka punuar afro 30 vjet, duke shënuar fjalë të reja nga vepra të mbi 200 autorëve si dhe nga një numër i madh gazetash e revistash të botuara në Shqipëri, në Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi dhe në diasporë.
Ka lindur në lagjen e bricorëve të fshatit Qallapek të Lugut të Baranit me 20. 7. 1942. Shkallët diturore e arsimore i ka arritur duke filluar prej shkallës së parës që e ka marrë nga prindërit, pastaj në shkollën fillore në Baran dhe në Deçan, në Gjimnazin e Pejës, në Fakultetin Filozofik - Dega Gjuhë dhe Letërsi shqipe, në Universitetin e Prishtinës, ndërkaq shkallën tjetër nga Jeta, nga librat, mediat e kështu me radhë. Ka bërë punë të ndryshme, duke filluar që nga punët e bariut (si fëmijë), të bujkut, e më vonë të arsimtarit, të gazetarit, të përkthyesit, të kulturës, të profesorit të gjuhës e letërsisë, të gjuhës latine etj.. Vendësisht ka punuar në Baran, Prishtinë, Mitrovicë e kohëve të fundit në Gjimnazin “Luigj Gurakuqi” në Klinë, prej ku edhe ka dalur në pension. Dendurisht e më se gjati jështë marrë me krijime letrare, gjuhësore, kritikë, publicistikë etj., me të cilat ka filluar që nga bankat e shkollës fillore dhe vazhdn edhe sot e kësaj dite. Ka qenë dhe vazhdon të jetë bashkëpunëtor i të gjitha revistave dhe gazetave që janë botuar në Prishtinë dhe Shkup, kurse kohëve të fundit edhe me disa që botohen në Tiranë. Përshtypje më të mbresëshme i ka lënë aktiviteti i tij si aktor me studentët e Prishtinës në fillim të viteve të ’70-ta, kur e kanë përgatitur, në regjinë e Kristë Berishës, dramën Trimi i mirë me shokë shumë, të Sulejman Pitarkës. Atë e kanë shfaqur anembanë Kosovës, në Maqedoni, në Mal të Zi, madje edhe në Hvar të Kroacisë, duke zënë atje vendin e dytë në festivalin e grupeve amatore në nivel të Jugosllavisë. Në atë dramë ka luajtur rolin e Engjëllit. Në fushën e punës krijuese është ndjerë shumë i gëzuar kur me rastin e botimit të Fjalorit të fjalëve të reja, shtypi e vlerësoi shumë lart punën e tij...
Librat:
1.Vëllimin e parë: Poezi me titull në fund – “Jeta e re”, Pri. 1997,
2.Vëllimin e dytë: S’ka më po e zi – KL “Vorea Ujko”, Klinë 2005,
3.Vëllimi i tretë: Poezi e lashtore, - KL “Vorea Ujko”, Klinë 2008,
4.Nga fusha e neologjisë: Fjalor i fjalëve të reja, Pejë 2006,
5.Nga fusha e aforistikës, në bashkëautorësi me Luz Përnokajn; Aforizma nga autorë
Shqiptarë në katër vëllime – “Faik Konica” Pri. ; vëllimi I - 2007, vëllimi II, - 2008, vëllimi III – 2011, dhe vëllimi IV – 2012.
6.Tregimet : Hijet e flladitshme të diellit, “Dukagjini”, Pe. 2012,
7.Vëllimi i katërt me poezi: Agu e hap dritarën vetë, 2012 dhe
8.Monografi për dramën “Trimi i mirë me shokë shumë, 2012.
Eshtë anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës(LSHK) dhe i Shoqatës së Gjuhëtarëve të Kosovës.
Meritojnë një vëmendje të veçantë edhe dhjetra e dhjetra artikuj: kronika, analiza nga fusha e drejtshkrimit në gjuhësi, e botimit të librave, nga sfera pedagogjike, analiza kritike, për fjalëformimin e autorëve të caktuar, polemika, e të tjera. Ka drejtuar revista e publikime revista të nxenesve dhe studentëve, revistën lokale “Jehona e Dukagjinit” në Klinë, ka organizuar dhe shfaqur me sukses drama e recitale me anëtarët e SHKA – në Mitrovicë dhe Klinë.
Dy janë projektet e tij afatgjate: Ribotimi i Fjalorit të fjalëve të reja (i plotësuar – tani është shënuar materiali per rreth 25.000 fjalë) dhe vazhdimi i botimit të vëllimeve të rinjë me aforizma. E të mos i përmendim edhe veprat e tjera ne dorëshkrim – 2 romane Fjalorthin e të folmës së Lugut të Baranit, fjalorthin e fjalëve të reja të autorëve kosovarë, të formuara para Kongresit të Drejtshkrimit, Fjalorthin nga leksiku stilistik – zëra dhe onomatope e të tjera.
Me rastin e 100 vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë dhe të 70 vjetorit të lindjes së tij ,studiuesi dhe shkrimtari i mirënjohur Ali R.Berisha i hyri punës që të botoj 4 vepra:
1.Aforizma nga autorë shqiptarë, në bashkëautorësi me Luz Përnokajn, vëllimi IV,
2.Vëllimin me tregime: Hijet e flladitshme të diellit,
3.Vëllimin me poezi: Agu e hap dritaren vetë dhe
4.Monografinë: “Trimi i mirë me shokë shumë”, në bashkëautorësi me Sylë Osmanajn.
Përgatiti Flori Bruqi
