RIZA LAHI
Arabët janë zbuluesit e mënyrës së destilimit të alkoolit; thonë se edhe sot, ata janë më të mirët e nxjerrjes së zjarrit që rrjedh.
E…e cila, pra, është dhurata më e madhe që I kanë dhënë botës vëndet islame? Besimi te Kur’ani - thonë myslimanët pa menduar gjatë, ndërsa disa do të shtonin edhe gjuhën e tij arabike.
Mirëpo, mbase, trashëgëmia më e përhapur nga civilizimi islam nuk janë pikrisht shkrimet e shënjta, por arti mëkatar i distilimit të alkoolit.
Trashëgimia e madhe e civilizimit islam e shpërndau artin e distilimit anembanë globit , madje, në vëndet islame, edhe sot e kësaj dite, përgatitet alkooli më I mirë në gjithë botën.
Megjithse gëzimet e pijeve të fermentuara janë shijuar që tek njerëzit e shpellave, alkooli natyral që përmbajnë verërat primitive dhe birrërat nuk duhet t’I kenë kaluar 16 %. Fare herët, Kina e herëshme dhe Egjipti, në të njëjtën kohë, zbuluan teknikën e distilimit e cila mundet, po të jetë aplikuar në birrën e atëherëshme, duhet ta ketë rritur fortësirën e saj. Më vonë, ka qënë Aristoteli që ka përshkruar rrugën se si përftohet ujët e freksët prej avujve të ujit të kripur të detit. Romakët distiluan tërpentinën nga vaji I pishës . Më vonë, ishin dy zonja nga Aleksandria, Maria çifute dhe Hypatia që, në shekujt e parë pas Krishtit, shpikën mënyrën e ndarjes së lëngjeve duke I nxehur ata. Për më tepër, në atë kohë, bota e lashtë nuk duhet ta ketë shfrytëzuar pikat e ndryshme të vlimit alkoolit dhe ujit , për të përftuar nga vera e hollë pje më të forta ( mendohet nga disa historianë që indianët , me anën e kësaj metode, përgatisnin birrë të fortë në atë kohë, rreth vitit 800 para Krishtit).
Kërkohet një spiegim mbi faktin se alkooli, kur distilohet nga pijet e fermentuara, përmban zakonisht gjurmë të metanolit të helmët. Meqenëse metanoli avullon në temperaturë më të ulët nga etanoli që pihet, yçkla është me hedhë tej pjesën e parë të çfardo distilimi. Mjerisht, kushedi se sa pijetarë kanë vdekur përpara se arabët të përzgjidhnin teknikën. Ka të ngjarë që , shkenca e flluskimit ngeli në vënd për disa vite prej perandorit romak Diokleciani, I cili dekretoi djegien e dorëshkrimeve alkimiste në vitin 229 pas krishtit, nga frika se, zbulimet prej tyre, do ta shvleftësonin monedhën e tij.
Djegia e librave nuk qe plotsisht e suksesëshme. Shkenca mesjetare arabe, I kushtoi vëmëndje punës që kishin arritur grekët, siç presupozon në vetvete fjala alkimist. ( Ishte përcaktimi arab “ Aladded”, në vënd të “Kimia” që ishte në Greqinë e lashtë, I cili I referohet shkencës magjike në tokën e zezë të Kemetit, që do të thoët Egjipt).
Me saktësi të plotë, kur dhe nga kush është perfeksionuar distilimi I alkoolit, ende nuk dihet.
Disa mendojnë se mbase murgjit egjiptianë e kanë njohur këtë metodë në shekullin 6. Disa e faturojnë tezën e tyre drejt armenëve. Ende nuk ka ndonjë evidencë konkluduese për ndonjë teori tjetër. Ajo çfar dihet është se, andej nga shekulli 9, autorë arabë, si Xhabir bin Hajan, një polimatematikan iraken i njohur veçanërisht për përpunimet në shkencën e “al – jabr” apo “algjebër”, kanë përshkruar “avujt flakërues” në grykërat e enëve me verë të nxehtë.
Bashkëkohësi i Xhabir bin Hajan, poeti legjendar dhe sarahoshi i përmëndur Abu Navas, që ka vdekur në vitin 815 pas Krishtit, ka qënë më pak i matur. Në një ode poetike, që bën fjalë për një natë qejfi në njërën prej tavernave të Bagdadit, ai thërret t’i sjellin pije akoma më të fortë, ai e ka mbaruar se seancën e të pirës së asaj pije që e kish :nxehur, “si një pishtar i mbërthyer mes brinjve”. Përshkrimi bën aluzion të hapur se ai ka pirë dicka që e ka turullosur, sëpaku verë.
Etimologjia e distilimit jep prova për origjinën e vet arabe. Fjala “alkool” vetë vjen nga fjala arabe “alkohl”, fjalë e përdorur nga alkimistët arabë për të përshkruar një substancë “Puro” ( kështu, fjala e njohur pije “puro”- “khamr”, e ka hmologen e saj për pijet e fermentuara. Në arabisht majasë i thonë “khamira”.)
Alkooli është përgatitur në distileri apo në lambik . Fjala “lambik” është një tjetër fjalë alkimistësh që vjen nga arabët, e përafruar me fjalën greke “ambiks”, një lloj ene me grykë të lakuar. Një i tillë mjet është përdorur për marifetin në fjalë – për përgatitjen e “akua vitas” apo “eau de vie”. Emri I birrës së përshkruar në skenat e festimeve me të pira në përrallat mesietare arabe “ Të njëmijë e një netëve” është “ ma al – hayat” apo “ujët e jetës”.
Është një surprizë e vështirë për t’u besuar, por rasti i parë i përdorimit të distilimit në Evropë, vjen nga Siçelia e shekullit 11. Vjen pikërisht nga periudha kur ishulli ka qënë nën hyqmin e Kalifit Fatimid të Kajros.
KJO DJERSA E ËMBËL E ARABISË
Ndërsa murgjit përkthenjës të shkencës arabe e përhapnin terminologjinë e nga veriu në jug, arti I përgatitjes së “verës djegse” u përhap nëpër Evropë si një dallgë trallisëse me brandi, uiski, shnapsi dhe vodkë. Në të njëjtën kohë, karvanet arabe transportonin një tjetër lëng të shtrydhur e përvëlues drejt lindjes. Ishte “arak”u , apo si i thonin arabët tekstualisht – “araq” fjalës që shpreh djersën apo djersitjen. Kjo fjalë nuk i referohet efektit ngjitës të pirjes me fund të gotave përplot. Është saktësisht përmbajtja e procesit të distilimit.Kur një sasi vere apo brumi i fermentuar nxehet në një “alembic”, “araq” i i saj ka ende një rrugë të gjatë çurkërimesh përpara sesa të pikojë përjashta në formën e alkoolit që “ngrihet përpjetë”.
Në Mongoli, “araku “ presupozon një lloj pije të fortë që distilohet prej qumështit të fermentuar të pelave. Njihet përgatitja e tij që nga shekulli 14, siç edhe përshruhet në një traktat kinez ardhja e në Mbretërinë e Mesit e këtij ekstrati të ri të zjarrtë. Për Goanët, Sri Lankasit dhe Balinesët, e njëjta fjalë ka kuptimin e ujit të zjarrtë të përgatitur nga lëngësira e farëve të kokosit në lulëzim. Tamilët e nxjerrin atë nga kallamsheqeri. Indonezianët nga vera prej orizi, kurse iranianët e etur – nga gjithçka që avullon nëpër pëllëmbët e tyre duke u kënaqur me kondensantin.
Pija kombëtare e në Turqi, Shqipëri dhe Bullgari është e njohur me emrin raki. Sudanezët e quajnë në versionin e tyre “aragi” dhe, pavarësisht nga fakti që qeveria, mbi bazën e fesë, e ka ndaluar atë me dekret, ndër shtëpija “aragi” vazhdon të pikojë qënga vera e e vjetër apo brumi I sorghumit. Sauditët, fshehurazi, bëjnë edhe një pije tjetër që të vdes , me emra të ndryshëm, por, kjo pije pa leje që përgatitet konaqeve është më e sigurtë sesa metanoli I hidhur I sapotundur, nga I cili vdiqën para do kohsh njëmbëdhjetë festonjës të dëshpëruar në qytetitn e shenjtë.
“ARAKU”? JO MË FOBI
Për arabë të ditëve të sotme,me “arak” kuptohet të rrëkëllyerit të anisës ( Anisa është fara e anisës; ka formë vezake ,të valëzuar dhe aromatike nga e cila përgatitet edhe një ilaç për kardiakët, që quhet anisetta. Përdoret edhe në formë erëze gjatë gatimit.Vetë anisa hyn në familjen e karrotës – shën.imi, RL), një pije me bazë verën e cila përgatitet në gjithë lindjen arabe, qënga Bagdadi e deri në Bejrut. Tanimë ka prova shumë që flasin se, nën influencën e arabëve, të shijuarit e pijes së anisës është shtrirë nëpër vëndet mesdhetare e më tej.
Rakia, që turqit e quajnë “qumësht luani” është shumë e afërt me origjinalin arab. Uzoja greke dhe kushurirat e saja më e forta “tsikoudia” dhe “tsipouro” , nuk janë gjë tjetër veçse arak aniseje, nganjëherë e përpunuar edhe me rrëshirë apo barëra të tjera.
“Sambuca” italiane është një version më i ëmbël që pihet pak e në formën e qerasjes, por pija më e preferuar lokale në zonën e Marsejës është mirfillazi arak , dhe pihet shpesh, si në origjinal, e holluar me ujë. Spanjollët kanë eksportuar në Amerikën latine shijen e tyre për kësi pijesh, “ojen” dhe “anisado” , të cilat njihen atje si “Columbia ‘s robust aguardiente anisado “.
Franca, patjetër që ka pasionet e saja për “pastis” in . Ajo gëlltit nga shurupi viskoz shifrën hutuese prej 75 milion litro në vit.
Kuptohet që ka mjaft ndryshim mes arakut të Levantinës dhe “pastis’ it. Mirëpo, specialistët shikojnë paksa ngjashmëri mes tyre, përvec faktit se janë, që të dyja , pije të forta, kanë shijen e anisës dhe zbardhin në mënyrë misterioze sapo I shton ujë. ( Të zbardhurit shkaktohet nga përzierja e vajrave të anisës me alkoolin). Pastisi është I sheqertë dhe armoatik sipas barërave të ndryshme , përzier me esencë aniseje që importohet nga Indonezia. Me bazë alkoolike, kjo pije shitet lirë , si një gjë e distiluar tipikisht nga panxharsheqeri. Kjo konsumohet , me shumicë, si një aperativ pasdrekesh.
Nga ana tjetër, araku i vërtetë apo rakia, në kontrast të plotë me ‘të, ka vetëm dy përbërës - rrushin dhe farët e anisës mesdhetare. Ai nuk pihet as para e as pas buke, por duke ngrëne. Të holluarit e një porcioni arak me dy të tilla ujë, është ca më turullosëse sesa e njëjta sasi vere e fortë. Meqënëse araku ta qëron gurrmazin më me efikasitet nga vera, ajo shoqërohet me një komponent perfekt që në Lindjen e Mesme e që quhet “meze”. “Meze” ja serviret në pjata të vogla dhe njëra pranë tjetrës, që përmbajnë gjëra me shije kontraste, si ullinj të hidhët, almonde të frekëta ( “almondet” janë bimë të familjes së trëndafilit. I hahen farët. Gjethet e lulet e almondës ngjasojnë me ato të pjeshkës- shën. imi, RL).), qepë a hudhra të sapo shkulura, djathë të dhirtë, mish qingji të prerë hollë dhe pulastrena të pjekur ngadalë të servirura me shurup shege.
. Mirëpo, nga të gjithë, duhet veçuar rakia libaneze. Është më e miria, por ajo nuk është pija tradicionale libaneze. Për shumë, ai është një pasion; duhet nënvizuar se shumica e tij që konsumohet në vënd, prodhohet jo në fabrikë, por nëpër shtëpija. Tipke, ta zëmë, është fshati Maronikë, në malet e rajonit të Kesrouanit, ku së paku dhjetë familje distilojnë rregullisht rakinë e tyre.
Eliaz Fadili pjekë 1000 shishe në vit raki vetëm si eksluzivitet të resatorantit të faniljes së tij, që është I vendosur në një pull pishash përmbi qytetin Bikfaya. Ka shumë shpenzime, në kohë dhe në para, por rezultati, sic e tregojnë sytë e tij të shëndritshëm, është për bereqavers. Përcdo shtator, zoti Fadil blenë dhjetë ton rrush të pjekur mirë ; rrush safi libanez, që, sic thotë ai, është varieteti stërgjyshor I “chardonnay “. Pasi e shtyp lehtë , zoti Fadil e lë rrushin tri javë të fermentohet në vozat që I mban në bodrumin e restorantit. Më pas, vera e freskët, kalon në enët prej bakri. Mjeti i punës, i blerë nga bakërpunuesit myslimanë në pazarin e Tripolit, duket pothuajse krejt si modelet analoge mesjetare.
Distilimin e parë, ai e heq; ka përberje toksike dhe koncentrat të lartë shpirtoje. Me ujë të freskët, ai redukton përsëri nivelin e alkoolit,rregullon proporcionet, hedh anisën që e merr nga Hinehu, që është një fshat në pjerrinën siriane të Malit Hermon, dhe njomë buzët me pije,përpara se të nis ta pjekë edhe një herë .
I JEP PESËDHJETETRE GRADË
Jo si prodhuesit e tjerë bashkëkohorë të pijeve, si, ta zëmë, uiski, zoti Fadil nuk ndalon gjatë pjekjes së dytë. Ai vazhdon procesin e tij të distilimit për të tretën, madje, për të katërten herë , duke mbledhur raki që, me ujin, përmban 53 gradë alkool, aq sa është edhe standarti I lejuar nga qeveria Libaneze.
Lëngu I qelibartë tani e ka radhën të mbyllet ndër vazo argjili, për së paku një vit. Vazot e mëdha, që ngjajnë me amforat romake, janë paksa poroze. Zoti Fadil tregon se gjatë atij distilimi të disaherëshëm, kur humbet edhe 15 përqind e rakisë gjatë avullimit, kostoja e një shisheje pije del dhjetë dollarë, pa vënë në llogari mundin e tij.
Kjo gjë spiegon se përse rakia më e mirë libaneze është aq e shtrenjtë, edhe më e shtrenjtë sa pijet e importit. Konkurrenca, ndryshimet e vrullëshme të jetës libaneze, kanë bërë që në Bejrut të mos gjëndet sa herë do rakia, pasi edhe ka rënë shitja e saj. E njëjta gjë edhe në Greqi, ku uiski shitet më shumë nga uzoja. Mirëpo, këta vitet e fundit, ka nisur të kthehet vëmëndja te pija tradicionale…
Në El Massaya, po ka mbroth të shpejtë një kantinë e ngritur nga dy vëllezër që janë kthyer nga milicia që gëlonte në luginën e Bekaas , pasi ndenjën jashtë Libanit , në përëndim, në kohën e luftës civile 1975 – 89. “ Kryetari I bashkisë I ka thënë babait tim se djali yt është stërvitur për tjetër gjë, e tani dashka të bëjë alkool këtu”, thotë Sami Ghosn. “Më duhet të ngas makinën me kallash”.
… Sot , qilaret në El Massaya gëlojnë nga qindra amfora argjili përplot me raki. Në dyqanet përgjatë gjithë zonës, shishet blu me arak janë më të kërkuarat. Zoti Ghosn thotë se, herët apo vonë, pjesa tjetër e botës ka për t’I duartrokitur.
Në vëndin tonë kanë qënë numuruar me gishtrinjtë e dorës mjeshtrit e destilimit të rakisë, më të mirët e të cilëve kanë qënë e janë edhe sot, në zonën malorë të Skraparit dhe në gjelbërinën përmetare. Ata e kanë sekretin e tyre në përzgjedhjen e rrushit, në fiksimin brilant të nisjes së destilimit dhe realizimin e tij pa u nxituar dhe jo me shumë zjarr.
Sikurse kanë nisur dhe nxitojnë të botojnë poezitë e veta të ndijimeve personale në masë, po ashtu, në masë, janë shtuar destiluesit e rakisë në Shqipërië. Edhe në zonën e Shkodrës, ku zakonisht rakia nxirrej 16 gradë, dhe atje nxjerrin raki 19 – 20 gradëshe , të cilën, rishtarët e rakisë nuk arrijnë të dallojnë diferencën e saj, me atë që bëjnë mjeshtrat skraparrlinj dhe përmetarë.
Para islamizimit të tij, qyteti jordanez 5000 vjeçar para Krishtit - Irbid (مدينة اربد ), apo si quhej në Greqinë antike , Arabella , ka qënë si vëndi që prodhonte verën dhe rakinë më të shijëshme në pellgun e Mesdheut . Me islamizimin e saj, banorët atje, artin e pjekjes së rakisë e avancuan në përgatitjen e vajit të ullirit.
Në Shqipërinë me popullatë 70 përqind myslimane – gjëndje apo origjinë - rakia konsumohet në masë, megjithpasojat e rënda që ka dhënë përdorimi I saj kohë pas kohe. Edhe mes nesh, zakonisht teprohet përdorimi i saj nga pjesa e pakulturuar e popullit apo edhe e disa pretendentëve për t’u bërë poetë, aktorë a këngëtarë duke mësuar më parë se mjeshtrinë e vargut , fjalës a këngës, atë të pirjes së rakisë.
Nisur nga pasojat shumë të dëmëshme me teprimin e saj – ka njerëz që kanë vdekur gjatë përdorimit të rakisë, kanë bërë krime, kanë fyer, llapur dhe denigruar, shoferë që kanë vrarë e akdsidentuar njerëz, etj – feja islame e ka ndaluar në mënyrë kategorike përdorimin e saj, duke e shpallur “pije haram”. Në “Kanunin e Lekë Dukagjinit”, në tre rastet e justifikimit të divorcimit automatic të gruas, krahas tradhëtisë bashkëshortore – një; vrasjes së fosnjës së vet pas lindjes – dy, rasti I tretë është “kur “ajo” pin venë pa prezencën e të shoqit”
Gjithsesi, edhe myslimanët besimtarë I kanë hyrë kohë pas kohe këtij mëkati – përdorimit të pijes haram – duke u lutur që, mes mëkateve që duhet t’u falë perëndia, le t’ua falë edhe këtë, përdorimin e asaj ”që të nxehë , si një pishtar i mbërthyer mes brinjve”.
Pergatiti RIZA LAHI
