Si u përjashtuan Fishta, Konica dhe Skiroi nga “Historia e letërsisë”

Nga Shaban Sinani*.

Libri “Një histori letërsie e ndaluar” ka për qëllim të ndriçojë fatin krejt të panjohur të vëllimit të tretë të “Historisë së letërsisë shqipe”…
Qysh në fund të viteve 1950 kishte nisur diskutimi për një hapje të kontrolluar të historisë së letërsisë ndaj personaliteteve të ndaluar të saj, që i takonin kryesisht gjysmës së parë të shekullit XX. Këto çështje diskutoheshin në mjediset e studiuesve, që arritën të hartojnë vëllimin e tretë të historisë së letërsisë shqipe, ku qenë përfshirë me kapituj të veçantë monografikë Fishta me shokë, ose “autorët kontradiktorë”, siç filluan të quhen në ato kohëra.

Vëllimi i tretë ishte parashikuar të ofronte një pamje të përgjithshme tërësore të zhvillimit të letërsisë shqipe në periudhën midis dy luftërave (1912-1939), që përfaqësonte modernitetin e parë të saj, tentimin më të hershëm për një sinkronizim qoftë dhe të përpjesshëm me zhvillimet e letërsisë europiane të asokohshme, duke tejkaluar fenomenin e dëbimit, që ishte paracaktuar me vendime politike qysh në vitin 1946.

Ky vëllim do të ishte pjesë e të njëjtit projekt shkencor, por jo krejt me të njëjtën redaksi dhe do të përmbyllte histori-shkrimin e letërsisë në të gjithë kohështrirjen e saj. Letërsia e brezit të luftës antifashiste dhe ajo e fillimeve të realizmit socialist mund dhe të prisnin edhe ca. Së paku, në vitin 1968, kur kjo pjesë e historisë së letërsisë shkoi për shtyp, kishte formatimin e një vëllimi, ndonëse përgjatë viteve 1960 në redaksi ishte diskutuar edhe mundësia e ndarjes së tij në dy pjesë.

I ndjeri Jorgo Bulo, që ishte njohësi më i mirë i historisë së ndërlikuar të këtij vëllimi, duke qenë për një kohë dhe në përbërje të redaksive të punës për hartimin e tij, për fat të keq nuk është më, për t’u dhënë përgjigje shumë pyetjeve që mbeten pa përgjigje edhe në librin “Një histori letërsie e ndaluar” të Besa Hoxhës-Beqirit. Kjo histori është e mjegullt për shkak të zbrazëtive të mëdha në dokumentimin zyrtar të procesit si u konceptua, si u realizua dhe si u ndalua botimi i tij pikërisht ndërkohë që kishte përfunduar faza e parë e shtypshkrimit, radhitja në linotyp dhe qortimi i gabimeve teknike, duke përfshirë nënshkrimin fletë për fletë të librit të gatshëm për botim, siç ishte rregulli i asaj kohe për autorizimin e shtypit. Këto boca gjenden në Arkivin e Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë, ka shkruar Ali Xhiku në studimin monografik “Një pasqyrë e Shqipërisë letrare në vitet 1945-1960” (i pabotuar). E vetmja pengesë ishte përgjegjësia ndaj autorëve: përgjegjësia morale e intelektuale së pari, por dhe ajo e autorësisë: ata nuk ishin më gjallë dhe kush mund të advokonte në emër të tyre në rast të moskuptimeve krejt të pritshme në opinionet shkencore e parashkencore?

Ndalimi

Ndalimi i vëllimit të tretë të historisë së letërsisë shqipe (1968) pati pasoja në procesin e histori-shkrimit të letërsisë në tërësi. Sikurse dihet, “Historia e letërsisë shqiptare” të realizmit socialist, e botuar nga Akademia e Shkencave më 1978, mirë a keq kishte sistemuar të dhëna për autorë e vepra të letërsisë së pasluftës, ndërkohë që gjysma e parë e shekullit XX mbetej ende pa histori. Vetëm në vitin 1983, në tekstin “Historia e letërsisë shqiptare” që nga fillimet deri te lufta antifashiste nacionalçlirimtare, edhe ky botim i Akademisë së Shkencave, lexuesit e studiuesit do të kishin në dorë një paraqitje historiografike për periudhën së cilës i qe dedikuar vëllimi i tretë. Natyrisht, një paraqitje shumë të cungët e të deformuar, pa F. Konicën, Gj. Fishtën dhe G. Schirò-in, të cilët, një dekadë e gjysmë më parë, pikërisht në vëllimin e ndaluar, së paku në pikëpamje të vëllimit, ishin trajtuar thuajse në të njëjtat përmasa me Jeronim de Radën e Naim Frashërin. Sigurisht dhe pa Ernest Koliqin, që mungonte edhe në atë vëllim; pa Vinçens Prennushin, Lumo Skëndon, Branko Merxhanin, Etëhem Haxhiademin, Lame Kodrën dhe shumë të tjerë.

Arsyeja pse vëllimi i tretë nuk u botua menjëherë pas dy të parëve, duke qenë i gatshëm në të njëjtën kohë me dy të tjerët, duhet të ketë lidhje me vendimet politike-ideologjike që ishin marrë qysh në vitin 1946. Fillimi i procesit të rirecensionimit dhe përmbyllja e tij më 1965, siç dëshmohet në librin e Besa Hoxhës-Beqirit, dëshmon se vëllimi i tretë i “Historisë së letërsisë shqipe” ka qenë një koncept e projekt i përpunuar gjatë. Ali Xhiku mendon se nisma për një hapje të madhe të histori-shkrimit të letërsisë, deri te përfshirja kritike e Gj. Fishtës, F. Konicës dhe G. Schirò-it, sigurisht nuk ishte marrë pa miratimin e aparatit të KQ të PPSH. Kjo shpjegon edhe arsyen pse vëllimi në fjalë mbeti në boca dhe nuk u shtyp si libër. Ishte e qartë, shkruan studiuesi, se udhëheqja e partisë kishte ndërruar mendje: Me sa duket, ajo do të ketë gjykuar, se në ato vite kur u prishën institucionet fetare dhe lufta ideologjike u ashpërsua shumë, përfshirja nëpër tekste, qoftë edhe me shqyrtime tepër kritike, e shkrimtarëve që deri atëherë ishin denoncuar si reaksionarë, madje disa prej tyre edhe si tradhtarë, do të përbënte një lëshim të rrezikshëm.

Ky pohim është për t’u vlerësuar, sido që nuk gjendet asnjë gjurmë letërkëmbimi zyrtar midis Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë, asnjë shenjim, që qoftë dhe tërthorazi, të njoftojë gjurmë debati për këtë problem. Duke iu rikthyer përvojës që vetiu më bie ndërmend prej viteve kur punoja me librin “Një dosje për Kadarenë”, vjen për t’u pohuar se udhëheqja e lartë e partisë formalisht e respektonte hierarkinë: kërkonte mendim nga shtëpia botuese, nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës, nga shoqata e shkrimtarëve, nga drejtoria e shtypit dhe ajo e kulturës në aparatin e Komitetit Qendror, nga Drejtoria e Arsimit dhe nga zyra të tjera. Pasi ekspertiza kthehej me shkrim në formë burokratike në instancat vendimmarrëse, sërish shkresat riqarkulloheshin, me shenjime të tilla: E pa shoku Enver, të ndiqet nga sh. Ramiz; e pa shoqja Liri, të merret mendimi i sh. Hysni. Kjo do të thoshte se ashtu duhej bërë.

Arsyetimi se ka qenë një fatalitet që vëllimi u çua për botim pikërisht në vitin e furisë ateiste, në vitin e lëvizjeve të mëdha kundër klerit, kishës, besimit, sigurisht që është për t’u përfillur.

Qysh në fund të viteve 1950 kishte nisur diskutimi për një hapje të kontrolluar të historisë së letërsisë ndaj personaliteteve të ndaluar të saj, që i takonin kryesisht gjysmës së parë të shekullit XX. Këto çështje diskutoheshin në mjediset e studiuesve, që arritën të hartojnë vëllimin e tretë të historisë së letërsisë shqipe, ku qenë përfshirë me kapituj të veçantë monografikë Fishta me shokë, ose “autorët kontradiktorë”, siç filluan të quhen në ato kohëra.
*(Pjesë nga pasthënia e librit “Një histori letërsie e ndaluar” i Besa Hoxha-Beqirit)