ETNONIMI KOSOVAR DHE KUPTIMI HISTORIK I TIJ

Begzad BALIU

 Emri i Kosovës si toponim dhe emri kosovar si etnonim janë dy elementet onomastike të cilat do të mund të diskutoheshin jo vetëm duke iu qasur nga aspekti gjuhësor e historik, por edhe nga aspekti semasiologjik, shoqëror, politik, diplomatik, motivor etj. Le t’i shohim njëherë emërtimet Kosovë si toponim dhe kosovar si etnonim:

-Kosovë, emër historik për territorin jo aq të përcaktuar të Dardanisë antike;

-Kosovë, emër i Krahinës së Kosovës nën regjimin e Serbisë dhe të Jugosllavisë;

-Kosovë, emër i Republikës së Kosovës në vitet 1989-1999;

-Kosovë, emër i sotëm i Kosovës;

- Mala Kosova (Kosova e Vogël), emër i një pjese të Kosovës që kap kryesisht krahinën e Llapit dhe një pjesë të Rrafshit të Kosovës;

- Kosova dhe Metohija: në trajtë administrative serbe e shekullit XX.

Ndryshe ndodh ndërkaq me rrafshin historik dhe gjeografik të etnonimit kosovar:

-Kosovar: etnonim. Njëri prej etnonimeve shqiptare, si dibran, mirditor, shkodran, llapjan etj. Në shumë këngë shqipe të Kosovës, thuhet: “Jam shqiptar, kosovar”.

-Kosovar: përcaktues i popullatës shqiptare në territoret e ish-Jugosllavisë nga nënshtetasit shqiptarë të Shqipërisë londineze;

-Kosovar: etnonim i përbashkët për të gjitha etnitë që jetonin brenda Kosovës nga regjimi i ish-Jugosllavisë;

Kosovar: përcaktues etnik për vetveten nga shqiptarët e Kosovës së dëbuar dhe të vendosur me ndihmën e bashkësisë ndërko­mbë­­tare në shtetet e treta, për t’u dalluar nga emri shqiptar (albanian) të cilën administrata ndërkombë­tare nuk e pranonte, prandaj si kompromis ndërmjet etnikut jugosllav, (i cili imponohej përdhunshëm në Maqedoni dhe insistohej në vendet e treta) arrihej në kompromisin kosovar;

-Kosovar: përcaktues i të gjitha etnive që jetojnë në Kosovë nga administrata ndërkombëtare e UNMIK-ut, megji­thëse edhe ky nuk është stabilizuar plotësisht.

Në kuadër të fenomeneve motivuese, gjatë kësaj kohe ka kaluar edhe vetë etnonimi kosovar. Nëse shikojmë rrugëtimin historik të tij, etnonimi kosovar, deri në fillim të shekullit XX, ka mundur të barazohet me etnonimet e krahinave etnografike: gegë, toskë, çam, kosovar, dreni­cas, labriot, dukagjinas, rugovas, gallapas, llapjan etj., por pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë dhe pushtimit të Kosovës nga shteti serb, etnonimi kosovar nga shqiptarët e Shqipërisë së lirë ka përfshirë banorët shqiptarë të mbetur nën ombrellën e mbretërisë serbo-kroato-sllovene që quhej Jugosllavi. Për të njëjtit, ky etnonim ka vazhduar të mbulojë të gjithë shqiptarët deri në fund të këtij shekulli edhe nga politika shtetërore shqiptare.

Ndryshe nga shqiptarët e Shqipërisë londineze, shqipta­rët e pushtuar nga sllavët e kanë quajtur veten e tyre shqiptar dhe kur e kur edhe kosovar, vetëm për atë pjesë të popullatës që ka jetuar brenda kufijve të Kosovës, ndërsa sllavofolësit i kanë quajtur me emrin e vjetër arbanas, ose edhe shiftari e shiptari (eufemizmë) dhe albanci, në të gjitha rastet në shkallë të administratës shtetërore.

Në shkrimet gazetareske dhe në fjalorin diplomatik të Europës nga të huajt etnonimi kosovar ka filluar të përdoret për shqi­ptarët që migruan këto dhjetë vjetët e fundit, mbase më shumë për të dalluar nga migracioni po kaq vërshues nga Shqipëria.

Tradita gojore shqipe e ka “shqiptar - kosovar” dhe anasjelltas: “jam shqiptar e kosovar” thotë rapsodi, mbase një shprehje e traditës, së ruajtur si “italo - arbëror” dhe “italo-shqiptar”. E ndihmuar edhe nga një ndërhyrje politike, pas vitit 1981, në traditën gojore emri mal(ë)sor në shumë raste erdhi e u bë sinonim i emrit shqiptar. Këngëtari popullor në shumë raste për toponimin Shqipëri përdorte toponimin Mal(ë)si, ndërsa për etnonimin shqiptar përdorte etnonimin malësor. Kjo trajtë, megjithëse jo në admini­stratë, përdorej në bisedimet e përditshme edhe brenda qarqeve politike e shkencore serbe. Një drejtues i Bibliotekës Universitare të Beogradit, duke më njoftuar për ardhjen e një punëtori të ri në Bibliotekën e albanologjisë, më thoshte: “Kemi pranuar një punëtor nga Mali i Zi, por ai është malësor e jo cërnogorac (sic!), me çka më jepte të nënkuptoja se, megjithëse punëtori i bibliotekës ishte nga Mali i Zi, ai nuk ishte me kombësi malaze, por shqiptare.

Etnonimi kosovar u bë pjesë e shtypit të përditshëm, e fjalorit diplomatik ndërkombëtar dhe më në fund edhe e dokumenteve personale të shqiptarëve nga Kosova. Natyrisht, kjo nuk ndodhi në të gjitha rastet. Deri sa në Shqipëri, në rubrikën e dokumenteve zyrtare nacionality shkruante: kosovar, në të njëjtin dokument në Maqedoni, për të njëjtën rubrikë, shkruante: YU (jugosllav), sikur edhe në të gjitha shtetet ku punonin shqiptarët nga Kosova që në fillim të viteve ’60.

Përkundrazi, refugjatët e luftës, si duket, qenë të parët që e thyen këtë rregull. Për herë të parë, në dokumentet me vlerë ndërkombëtare, shumë refugjatët e luftës nuk pranuan të nënshkru­hen në dokumentet e tyre shtetësinë jugosllave, por kërkuan që ajo të jetë shqiptare-kosovare, ose kosovare, siç arrihej me kompromis.

Shikuar nga aspekti juridik, me sa dimë ne, në këto dokumente (me vlerë ndërkombëtare), për herë të parë shte­tet ku u vendosën të dëbuarit, brenda sistemit juridik dhe legjislativ të tyre kanë pranuar identitetin dhe etninë e kosovarëve, pra, para se të pranohet shteti i Kosovës.

Pas mbarimit të luftës dhe vendosjes së administratës ndërkombëtare, në Kosovë, disa të ashtuquajtur teoricientë të kombit kosovar, kanë marrë nismën për përkufizimin e kombit kosovar. Përdorimi i emrit kosovar nuk ka mu­nguar as nga institucionet ndërkombëtare, me të cilën ata kanë emërtuar të gjitha nacionalitetet në një etnitetet të Kosovës.

Kujtimi i krijimit të kombit kosovar na kujton edhe një tregim nga historia. Sipas disa historianëve, në vitin 1966, qeveria e Beogradit kishte arritur në një vlerësim të caktuar sa të besonte se në Kosovë, përveç udhëheqësve politikë, ishte krijuar edhe një inteligjencë e mjaftueshme që t’i kundërvihej politikës dhe kulturës së Tiranës, prandaj duhej krijuar edhe kombi kosovar, e madje edhe shteti i Kosovës.

Pavarësisht nga historia, shqiptarët në Kosovë duhet të krijojnë konceptin e tyre rreth etnonimit kosovar, sepse kam përshtypjen që etnonimi kosovar nga ndërkombëta­rët ka filluar të konceptohet si një emërtim që deri dje mbulonte konceptin për etnonimin jugosllav, dhe mbulonte të gjitha etnitë e ish-Jugosllavisë. Në pasqyrën e regjistrimit të vitit 1972 u krijua një rubrikë e veçantë në kuadër të të gjitha etnitete­ve: sllovenë, kroatë, malazez, shqiptarë, maqedonas, jugosllavë, serbë, hungarezë etj. Teoricientët e krijimit të kombit kosovar, jo rrallë janë nisur nga konceptet çinte­gruese në shkallë kombëtare të dala dhe të reklamuara shumë dhjetë vjetët e fundit për gegët dhe toskët, për Veriun dhe Jugun e Shqipërisë etj., prandaj është e kuptue­shme pse mendimet e tyre janë pritur me reagime, me ftohtësi dhe madje me frikë.

Një gjë ndërkaq është më se e vërtetë. Sot edhe analistët që merren me studimin e çështjes shqiptare dhe ballka­nike guxojnë të thonë se ‘një komb i ri po lind’. Kjo dëshmon se brenda strukturës së këtyre teoricienëve sot nxisin, kontribuojnë dhe lobojnë edhe një numër i caktuar i të huajve.

Për ne tashmë shtrohet nevoja e disku­timit të kësaj çështjeje me vetëdije kritike për të sotmen dhe me vetëdije historike për të ardhmen. Ky është pro­blem kombëtar që duhet diskutuar me përmasat histo­rike të çështjes e kurrsesi me pikëpamje dhe vetëdije krahi­nore ose rajonale. Ky është problem që do një diskutim tjetër, një studim të ri.