Prej 33 vitesh eshte nje nga emrat e njohur te letrave shqip. Behet fjale per poeten Natasha Lako, nje emer ky i pikasur nder te paret e poezise shqipe.
Me krijmtarine e saj, Natasha ka mundur te thyeje tabute e para viteve ’90. E duke mos i mjaftuar risia qe solli ne vitet e regjimit komunist, Natasha, po ate letersi moraliste dhe individuale, e sjell edhe sot.
Nje nder miqte e saj, Sadik Bejko tregon per poezine e saj:
“Poezia e Natasha Lakos ka pasur qe ne fillimet e saj ato dy kolona kryesore, poezi e detajit nga ato qe fiksohet dhe poezi e sintezes”.
Natasha ka eksperimentuar suksesshem ne poezine e saj. Kritiku dhe njekohesisht miku i saj Bashkim Kucuku, pervec se e cileson te arrire poezine e saj, nuk heziton te shprehe edhe ndonje kritike. “Poezia e Natashes eshte nje harmoni poezie moderne dhe nga krahasimet qe kam bere me kohen e komunizmit, ajo poezi ishte nje nga me modernet”, pohon Kucuku.
Jo vetem poete, Natasha Lako eshte e njohur edhe si skenariste e shume filmave shqiptare, si “Mesonjetoria” “Partizani Vogel Velo”, “Lule te kuqe, lule te zeza”, “Flete te Bardha”, etj. E pas nje kalimi te shpejte mbi krijmtarine e poetes Natasha Lako, veme re qe me energjine dhe punen e palodhsme qe ben per artin shqiptar, ajo eshte kthyer tashme nje nga personazhet me te dashur te poezise dhe kinematografise shqiptare.
Librat:
- Marsi brenda nesh", i Tirana 1979.
- "E para fjalë botës", i Tirana 1979.
- "Këmisha e Pranverës", i Pristina 1984.
- "Yllësia e fjalëve", i Tirana 1986.
- "Natyrë e qetë", i Tirana 1990.
- "Thesi me pëllumba", i Tirana 1995.
- "Stinët e jetës", i Tirana 1977.
Natasha Lako lindi në Korçë, më 1948. Ajo është shkrimtare dhe skenariste e një sërë filmash shqiptarë. Ka botuar disa libra me poezi, si: "Marsi brenda nesh", 1972, "E para fjalë e botës", 1979, "Këmisha e pranverës", Prishtinë 1984, "Yllësia e fjalëve", Tiranë 1986, "Natyrë e qetë", Tiranë 1990, "Thesi me pëllumba", Tiranë 1995, romanin "Stinët e jetës" etj. Pasioni.net sjell për ju një poezi të kësaj autoreje.Tregim për këpucët e përbaltura
Nga këpucët e përbaltura,
trupi niste përpjetë,
atje lëkura jote e bardhë,
përkundte si në djep
një copë lëkure të vrarë, të zezë.
Ti heshtje,
unë zhvishja baltën shpejt e shpejt, nuk shihja
më këpucë, por dy kafshë të vogla, të therura.
që nuk flisnin më.
O, i kam dashur më shumë se ty,
ato dy kafshëza të vrara, që të ndjekin pas.
Nga një kalë i vjetër dhe i lodhur, ose nga hamshor i zi,
ka mbetur diçka te ti prej të gjithë centaurve.
Tani më kanë mbetur prej teje
vetëm ata dy këlyshë të heshtur, të vegjël.
(Përgatiti Flori Bruqi)
***********************************
Shkruan: Albert Zholi
Intervistë/Natasha Lako: Babai im është arrestuar më 27 maj të 1950 ku më la mua 2 vjecc e gjysëm
Në momentin e ftesës për NATO ambasadori amerikan citoi disa vargje të miat
Politka shqiptare, të hedhë sytë nga krijuesit, pasi ata janë vlerë kombëtare
Natasha Lako një emër tepër i lakuar në letrat shqipe. Një poete rrebele që kur merr në dorë penën, ska mik, shok, bindje, karshillëk. Ajo është vetvetja dhe vargjet e saj janë shëmbëlltyrë e vërtetësisë intelektuale. Energjike dhe gjithmonë kërkuese, jeta e saj përshkon një lumë pengesash të cilat ajo me punë, korrektësi, disiplinë, kurajo qytetare ka mundur ti anashkolojë pa thyer rregullat e etikës, pa cënuar sadopak kodet e saj të punës për të rënë në servilizma apo . Eshtë ndër ta paktat femra shqipatre që në fillimet e levizjeve demokratike dha ndihmën e saj modeste por që më vonë u la në harresë pëe shkak të karakterit të saj serioz dhe duke qëndryar jashtë grupimeve me interesa meskine. Poezia për të është kryefjala e jetës që i gjallom shpirtin dhe i jep forca në kërkim të së vërtetës, të së bukurës, asaj që i mungon politikës shqiptare në përgjithësi. Sipasa saj ti heqësh popullit shqiptar artin, poezinë, prozën, do të thotë t’i heqësh gjuhën shqipe dhe do të thotë të flasësh vetëm me gjuhën e shifrave, ku atëherë nuk do të kishte më qënie dhe ndërgjegje shqiptare. Zoti është i të gjithëve, edhe dielli është i të gjithëve, edhe gjuha shqipe është e shqiptarëve.
-Kush ka qënë e papritura më e madhe e jetës tuaj në krijimtari?
-Ishte një kënaqësi shumë e madhe dhe shumë e papritur për mua, kur në një moment shumë të madh historik të integrimit të Shqipërisë në botën perëndimore, dëgjova në deklaratën përshëndetëse të ambasadorit amerikan në Tiranë Withers të dhënë në konferencë shtypi (me këtë rast ftesën e Bukureshtit), të citoheshin tre vargje të një poezie time.Madje të një poezie që edhe unë në fillim nuk e përcillja shumë ndër mend. Ishin vërtetë momente tepër emocionuese, sepse ishte mjaft domethënës.Unë nëpërmjet atyre vargjeve kuptova se ju dha një mesazh gjithë popullit shqiptar, me ftesën për hyrjen në NATO. Është paksaparadoksale që hyrja në NATO të ketë lidhje me poezinë lirike të një poeteje, por kjo poezi është shkruar për agimet.Është një poezi që është përkthyer në hollandisht në fillim të vitit 1990, ku e emocionuar një piktore hollandeze I ka dedikuar një pikturë.Unë jam çuditur shumë, se me thënë të vërtetën, në jetën time nuk e kam përfillur shumë këtë poezi. Dhe kur kam shkuar në Hollandë, jam çuditur kur një piktore hollandeze kishte bërë një pikturë pikërisht me këtëmotiv të kësajë poezie dhe kjo ishte çudia e par dhe çudia e dyta, pikërisht kur poezi është cituar nga ambasadori amerikan.Tre vargjet ai i citoi nga anglishtja të përkthyera, por unë po them këto tre vargje në shqip:
Kemi shumë për të hedhur prapa
Ashtu siç kemi shumë për të lindur
Si nga agimet, dhe nata,
Vjen drita papritur
Ky është një mesazh shumë domethënës për Shqipërinë. Në vitet ‘90-‘91 unë kam marrë pjesë edhe në lëvizjen e parë demokratike dhe më bëhet qejfi ta them që mesazhi im poetik të përputhet edhe me çka i duhet Shqipërinë Ne vijmë nga një kohë që duhet të hedhim shumë gjëra mbrapa, pasi kështu mund të ecim përpara, por kemi shumë për të bërë akoma.Ky ishte një mesazh që ishte kënaqësi ta dëgjoje.
-Kjo poezi a është botuar në ndonjë libër?
-Po është botuar në librin “E para fjalë e botës”, pastaj është përkthyer në disa gjuhë të huaja.Tani në vëllimin tim të fundit unë nuk e kam futur në libër. Unë falenderoj të gjithë ata që e duan letërsinë shqipe dhe e poezinë shqipe.Është hera e parë që ambasadori amerikan përmend poetët shqiptarë dhe poezinë shqiptare. Duhen përmednuar poetët. Ata janë bota e brendshme e njerëzve të thjeshtë. Duhen përmendur poetë si është Fatos Arapi i cili mori Kurorën e Artënë festivalin e Strugës para një muaji.Dhe të vjen mirë kur në raste të tilla soleme të përmenden poetët, ata që të gëzojnë shpirtin por që duken të shpërfillurnga politika shqiptare. Por në fakt nuk janë të shpërfillur nga lexuesi i vërtetë, intrelektualët, populli, bota e qytetëruar.
-Në shumë intervista që kam marrë me shkrimtarë dhe me poetë ata kanë thënë që ne jemi të shpërfillur nga vendimarrja, pra politika na largon dhe nuk naafron, ju nuk jeni e këtij mendimi?
-Unë pikërisht jam e këtijë mendimi. Por bota e qytetëruar jo. Këtu fillon ai kufiri midis botës së qytetëruar dhe asaj të paqytetëruar. Sikur vetëm këtë mesazh të merrte politika shqiptare, përmenjda e vargjeve të një poeteje ditën e ftesës në Nato, e bëri ambasadori amerikan, por nuk i shkon ndër mend ta bëjë asnjë politikan shqiptar. Ato vargje i drejtoheshin politkës shqiptare, të hedhë sytë nga krijuesit, pasi ata janë vlerë kombëtare, janë ndërgjegja e kombit. Politikanët janë shumë të përkohshëm, poetët dhe shkrimtarët janë të përjetsshëm.Ky është një nga ata mësimet që ne duhet të marrim nga integrimi në Nato dhe BE. Të mësojmë nga vendet perëndimore, respekti që ata kanë për krijuesit.Në bazament të jetës shpirtërore, të këtijë populli është letërsia dhe arti. Dhe ky është mesazhi më i madh që i jepet popullit shqiptar, ose drejtpërdrejt politikanëve shqiptar.
-Kush është mendimi juaj pse është kjo shpërfillje e politikës shqiptare, gjatë një tranzicioni të tejzgjatur ndaj shkrimtarëve dhe të poetëve duke ditur që poetët dhe shkrimtarët janë parapritës të mendimit njerëzor të të gjithë vendeve?
-Sigurisht që janë paraprirës.Ne tani u mësuam nga politika të flasim edhe pak për veten, dhe unë po them se kjo është një poezi që është shkruar para viteve’90 por merr një kuptim në çdo moment. Mendoj që këto vite ashtëquajtura tranzicion, politika ka gabuar dhe do të vazhdojë të gabojë kur ajo ndan artin nga organizimi I përgjithshëm shoqëror.Arti është pjesë e ndërgjegjes kombëtare, është pjesë e koshiencës.Dhe po të jeshë pjesë e koshiencës është gjëja më e madhe, më ekzistenciale.T’I heqësh popullit shqiptar artin, poezinë do të thotë t’I heqësh gjuhën shqipe dhe do të thotë të flasësh vetëm me gjuhën e shifrave, atëherë nuk do të kishte më qënie dhe ndërgjegje shqiptare. Zoti është i të gjithëve, edhe dielli është i të gjithëve, edhe gjuha shqipe është e shqiptarëve.
-Cfarë ka shkruar për herë të parë Natasha poezi apo prozë?
-Para disa kohësh takova një mësuese të letërsisë që mbushte 90 vjeç (Unë kam mbaruar shkollën pedagogjike të Korçës) quhej Virxhinia Pepo që ishte e motra e një studiuesi dhe historiani të madh korçar, dhe për çudi më ka përmendur poezinë time të parë, që unë kisha varur në shkollën e mesme. Ajo shkollë nuk ekziston më tani.Ka qenë një poezi me titull: “ Mësueset e klasës së parë”.Ishte botimi im I parë në shkollë.U çudita që ajo mbante mend.Ajo nuk mbante mend vetëm poezinë time por edhe hartime të nxënësve të tjerë.Me një kujtesë fenomenale një mësuese 90-vjeçare.Bëhet fjalë për një poezi të viteve 1962 .Unë e kisha haruar edhe vetë. Korça ka pasur mësues të mirë që dilnin nga lice Francez.Unë kam takuar mësuesit e fundit të liceut frances.Kjo ngrohtësi dhe kjo mirëpritje e tyre të bënte që të shkruaje.Po ta konkretizoj edhe më shumë, unë poezinë e parë timen e kam botuar në gazetën DRITA e kam botuar në 26 janar të vitit 1964, dhe atëherë isha 16 vjece.Ka qenë mikëpritja e madhe tek mësuesit që unë vazhdova përsëri të shkruaj.Ismail Kadare dhe Dhimitër Xhuvani I morën poezitë e mia kur ende isha në Korcë.Në atë kohë nuk ka pasur televizion në Korçë, dhe gazeta Drita vinte një herë në javë në mes të dimrit dhe unë shihja tëbotuar poezitë e mia dhe pastaj fillonja të shkruanja, dhe atëherë gjeja një mbështetje .Këtë e them për rininë e sotëme, për poetët e sotëm që nuk kanë një mbështetje, dhe janë shumë të fortë që rezistojnë. Kjo etje për gjuhën, këngën dhe tingëllimin e gjuhës shqipe ndoshta na bëri neve të shkruanim.Tani mund të ketë talente të reja, poetë të rinj për të cilët nuk flet njeri, nuk gëzohet njeri, dhe nuk mendon njeri, kjo për mua është pak e trishtueshme.
-Kur është botuar libri juaj i parë mbas kësajë dite kur ju e quajtët ditëlindje të dytë?
-Ne shpesh presim që të na vijë një gjykim nga bota, të përkthehej diçka në botë, të bëhej një sukses dhe të tërheqim vëmendjen.Dhe mua kështu më ka ndodhur.Në fillim mua më janë botuar këto poezitë e para, më është përkthyer në bullgari.Ka qenë në vitet 1965. Atëherë në vitet 1971 u përkthye një antologji e poezisë shqipe në frengjisht nga një botues shumë serioz Melie.Kishte poezi të Kadaresë, të Dritero Agolli, të Fatos Arapit dhe përsëri çuditërisht poezi të miat.Pse një poete shqiptare çuditet kur e citojnë gjithnjë. Edhe atëherë edhe unë e mbaj mend shumë mirë dhe mendova se meqenëse Ismail Kadareja kish qenë redaktor I librit tim të parë “Marsi brenda nesh”, ka dalë në 1971, dhe mendova se nga ai është influencuar që ka përkthyer poezinë time.Ne na ka mësuar shoqëria totalitare që I kthente të gjithë njerëzit në zero dhe na ka mësuar që të mos e vlerësojmë dhe të mos e çmojmë veten tonë aq sa duhet sidomos në pozita e një vajze të thjeshtë dhe si një qytet si Korca.Dhe më dukej e çuditëshem që unë të përfaqësoja letërsinë shqipe në antologji që u përkthente në frengjisht.Më tepër kanë habitur se më kanë lumturuar.Kjo ka qenë një sëmundje shqiptare që vjen jo nga paaftësia, por paaftësia në sistemin e vlerave.Cdo popull ka sistemin e tijë të vlerave. Edhe bota shqiptare kulturore ka një klasifikim vlerash.Kështu mendoj se mungon një kritikë letrare, kjo kritikë ekziston pornuk ndjehet.Ka pasur raste kur unë I kam pyetur mësues letërsie dhe i kam provokuar dhe i kam thënë se kush shkrimtar shqiptar ju pëlqen “dhe ato do të përgjigjen vetëm Kadarenë.Ose po të jetë partia socialist e në fuqi, ose ai kryeministër që pëlqen Dritëroi Agollin do të përmendin atë.Kjo është e vërteta, porkjo është skandaloze për një mësues letërsie dhe është një indiferentizsëm, dh e e krahasoj me at ëmësuesen time 90-vjecare.Unë mendoj se në dorën e ,mësuesve të letërsisë varen shumë gjëra .Unë kam lexuar para pak kohësh një antologji me tregimet më të mira botërore në amerik, ku ishte përpiluar në bazë të anketave të mësuesve të letërsisë.Botuesi anketonte të gjithë ,mësuesit e letërsisë së amerikës dhe të Anglisë.I thoshte më thoni juve të cilët tregime ju pëlqejnë më shumë juve apo nxënësit, dhe nga ky klasifikim ai arrinte të nxirrte një libër të vetëm.Edhe këtu tek ne mendoj se mësuesit e letërsisë mendoj se duhet të jenë një shtysë mjaft e madhe në fushën e letërsisë.
-Tashmë ju jeni larguar përfundimisht nga politika?
-Nuk largohem asnjëherë përfundimisht. Fjala përfundimisht nuk ekziston sepse unë kam mbaruar për gazetari dhe diploma ime është për gazetari.Më është ehequr e drejta e ushtrimit të profesionit tim në këtë fushë në vitin 1975-1976.Unë këtë 13 maj mbusha 60 vjecc.Babai im është arrestuar më 27 maj të 1950 ku më la mua 2 vjec e gjysëm.Kjo gjë më bëri, dhe më hoqën që unë të mos punoja në gazetari, sepse gazetari është gjithmonë më afër pushtetit qëndror në atë kohë.
-E ke vuajtur në atë kohë këtë të padrejtë?
-E vuaj më shumë sot, sepse nuk ia kisha treguar asnjeriut, dhe tani më duket e pamoralëshme që ta tregoj.
-Mendoni që gazetaria e sotëme shqiptare është një gazetari objektive?
-Apsolutisht.Edhe gazetaria e sotëme është ajo gazetari që mendonin ato atëherë.Nuk është akoma e pavarur plotësisht.Mendoj që duhet të merren më shumëvajzat në këtë fushë, sepse shoh veten time me atë profesionin tim të hequr.
-Pse vajzat, ne meshkujt nuk jemi pranë asaj gazetarie që mendoni ju?
-Vajzat sepse, më duket sepse ai profesion i imi i privuar ia ka kaluar atyre.
-Ju keni punuar edhe për skenare filmash, keni punuar njëkohësisht në organe të ndryshme shtypi, ku e keni gjetur më mirë veten?
-Unë më mirë veten e kam gjetur në krijimtari sepse, edhe me botën e imazhit në kinostudio e kam gjetur mirë veten, por krijimtaria është vetja ime, ajo që lind, buron dhe më jep krahë.
-Kush ka qenë gjëja me e bukur në pjesëmarrjen në festivale?
-Ditët e mia më të bukura në festivale janë kur unë kam takuar dhe kam punuar me Vaçe Zelën.Është një këngë me Feim Ibrahimin që është një kompozitorshumë I mirë dhe kënga quhet “ Mirmëngjes” dhe një këngë tjetër dhe kjo ka qenë gjëja me e bukur.
-Po në krijimtari ku e keni ndjerë veten më keq?
-Më keq kur më kanë bllokuar librat.Në suksesin tim në filmin “ mësenjtorja”, dhe më është bllokuar edhe një libër tjetër………. Më janë grisur katër faqe dhe mëkanë thirrur dhe më kanë thënë se duhet zëvendësuar me katër të tjera dhe unë I zëvendësova me poezi të tjera që nuk ishin si ato të parat.
-Cështë dashuria për Natasha Lakon?
-Dashuria është gjithshka, është jetë, pa dashuri nuk ka lëvizje njeriu.
-Kë vlerëson dhe kë kritikon më shumë tek një njeri?
-Më shumë hipokrizinë e kritikoj dhe sinqeritetin e vlerësoj shumë.
-Në qoftëse do të ishe e pushtetshme, çfarë do të bëje?
-Do bëja shumë gjëra.Po më përpara do të bëja një gjë të thjeshtë që e kisha menduar që kur isha deputete në ’91, që të vinja tabela në të gjithë rrugët e Shqipërisë, për të treguar orientimet, sepse nuk është vetëm për orientim që është e nevojëshme në jetë por tregon edhe një nga fazat e para të organizimit dhe të disiplinës.
-Cfarë i mungon sot politikës shqiptare?
-Sinqeriteti i mungon tërësisht.
-Krijimtaria shqiptare shikohet që ka një inflancion të prodhimtarisë, ju si do ta citoni këtë?
-Për mua më mirë që ka inflacion, rëndësi ka që të ketë një kritikë dhe unë mendoj se gazeta shqiptar e mund ta tregojnë këtë kritikë por jo në faqet e fundit, siç bëjnë zakonisht.Dhe të bëjë analiza dhe kjo thjeshtë reflektare të përkthimeve të ndonjë autori të huaj.
-Cfarë ju lidh me Zhuliana Jorganxhi?
-Korca dhe krijimtaria .
-Si ka mundësi që Korça ka nxjerrë dhe gjithmonë nxjerr poetë dhe shkrimtarë të mirë?
-E kam vrarë edhe unë mendjen shumë.Por unë them ngaqë është klima ku nuk piqen gjërat menjëherë siç molla për shembull që do një klimë të ftohtë dhe të ngadalëshme.
***********************************Ku fshihet sekreti mes Natasha Lakos dhe poetit suedez
Zefina Hasani
Andej nga viti 1996, Mevlan Shanajt dhe Natasha Lakos, krejt papritur u kishin thënë se duhej ta linin Suedinë. Për pesë ditë duhej të ktheheshin në atdheun e tyre, në Shqipëri. Nuk u mbetej gjë tjetër veçse të përgatisnin sa më shpejt valixhet e ikjes. Natasha Lako, e çoroditur e tëra nga lajmi i papritur nuk gjente dot kohë as të shfrynte dufin…nuk do mundej të përshëndetej me asnjë nga miqtë saj (as Mevlani me të tijët). Nuk do mundeshin të bënin asnjë ndarje.
Ndërsa mblidhte "rraqet e zakonshme" në valixhet e ikjes, duart iu mbushën me fletëzat e bardha në të cilat kishte hedhur në shqip vargjet e një poeti suedez. Tomas Transtömeri i mbeti në duar për ca miniuta
Këtë herë gjeti pak kohë të shfrynte dufin…e kishte lënë që të takohej me atë poet, ndërsa tani po e detyronin të ikte pa pritur e pa pandehur. Por nuk do të mund të ikte pa e takuar atë poet, gjithsesi. Ndaj i la për një çast valixhet dhe formoi në receptorin e telefonit, numrin e Tomasit. Lanë takimin më të shpejtë e më të mundshëm me njëri-tjetrin.
* * *
Në stacionin e trenit të Stokholmit ajo priste atë. Do ta takonte në barin "Orient-ekspress" në një 40 minutësh kohë të ndërrimit të trenave. Ai bashkë me bashkëshorten e tij, Monikën, do të vinin nga shtëpia e tyre verore për të shkuar në Vesteros. Për këtë ndërrim trenash, duheshin 40 minuta pritje. Në këtë kohë të ngurtësuar poeti suedez do të njihej me shkrimtaren shqiptare, e cila i kishte vënë vetes si qëllim dërgimin e poezive të tij edhe në Shqipëri. Ndërsa ajo e priste atë, në mendje i vërtiteshin dhjetëra vargje poezish ngatërruar mes suedishtes dhe shqipes…derisa syri i pa (dhe nuk i gaboi) sytë e kaltër plot dritë nordikë të Tomas Tranströmerit dhe gjallërinë e Monikës (bashkëshortes së tij). Pas takimit, Natasha Lako, kishte ndier një goditje të fortë. Ai linte për të folur Monikën sepse vetë prej kohësh nuk mund të fliste dot (pas një paralize të pjesshme celebrale kishte humbur të folurën). Suedishtja e saj e lodhur i kishte ngecuar nëpër buzë, pas kësaj. E megjithatë e nisi bashkëbisedimin me poetin…E pyeti nëse ai kishte qenë ndonjëherë në Shqipëri (të paktën asaj ashtu i ishte dukur dhe mendonte se ai do t'i thoshte "po". Përderisa shumë copëza shqiptare i kishte parë në vargjet e tij). Ai kishte tundur kokën në shenjë mohimi. Dhe ajo ishte çuditur. Por nuk kishte shumë kohë ta shtjellonte gjithë këtë…40 minutat po treteshin një e nga një. Ndaj bisedën e çuan tek titulli që do t'i vihej në shqip librit që Lako do të përkthente. Pastaj Lako kishte bërë zgjedhjen e saj vetjake… "Perandoria e barit" vendosi ta titullonte atë libër. Kur 40- minutëshi i mundshëm i atij bashkëbisedimi (mes një poeti suedez dhe një shkrimtareje shqiptare) po mbaronte Tomasi i kërkoi Lakos t'i lexonte një prej atyre poezive, në shqip. Donte të dëgjonte tingëllimën e shqipes brenda botës që ai vetë kishte krijuar. Lako kishte nisur të lexonte poezitë e tij nën ritmin e minutave që po mbaroheshin, nën ritmin e minutave që po bënin bashkë suedishten me shqipen. Natasha Lako iku nga ky takim e mbushur me emocionet e pashpjeguara. Në dy ditët e fundit të përgatitjeve për udhëtimin e largët (nga Suedia në Shqipëri) ndërsa sistemonte valixhet e ikjes, ndiente se po merrte me vete gjithë botën e atij poeti, se po tërhiqte pas vetes (ndoshta) edhe vetë Tomas Transtömerin.
* * *
Dy ditë më parë, e gjithë kjo histori iu soll nëpër kujtesë Natasha Lakos, ndërsa "Perandoria e barit" e Tomas Tranströmerit kishte zënë vend në ceremoninë e vogël të promovimit. Vetëm tani, pas shumë kohësh, Lako mundi ta nxjerrë në dritë poezinë e këtij poeti suedez, përmes shtëpisë botuese "Aleph". Sepse tani ishte koha që ajo vetë kishte zgjedhur si më të mirën. Tregon se -"Ç'është e vërteta, libri mund të dilte për botim që në 1997, por unë nuk doja të shpërdoroja gjithë këtë punë. Që të lexosh këtë poet duhet një kohë e qetë. Ky poet ka nevojë për një pauzë e ka po aq nevojë që t'i lesh një vend të plotë brenda vetes". Ka punuar në gjithë këto kohë me vargjet e Tomasit sepse ishte e bindur se një botim i tillë në Shqipëri do të ishte një ngjarje për t'u shënuar në kulturën shqiptare. Për vetë faktin se vargjet e këtij poeti do të kapërcenin kufijtë e ngurtë që vetë shkrimtarët shqiptarë kanë ngritur përballë letërsisë botërore-"Ne gjithmonë kemi qenë të prirur të marrim vlerat e ezauruara. Ne kemi mbetur ende tek vlerat e kahershme duke mos shkuar dot më tej…për të njohur vlerat që kanë ngritur krye kohë më pas. Izolimi që kemi pasur në gjithë këto vite na ka bërë që të mos shohim dot më tej. Tani ka ardhur koha që t'i shembim kufijtë që vetë ne i kemi ngritur e që të mund të krijojmë më pas raportet e munguara me letërsinë e sotme e që të kemi kështu kontakte me sukseset e këtyre kohëve. Në Shqipëri jo vetëm letërsia suedeze por e gjithë letërsia e Evropës veriore ka qenë e largët. Tradicionalisht ne kemi njohur letërsinë e popujve latinë duke shkuar deri tek spanjollët. Kjo ka qenë njëra degë, ndërsa tjetra ka qenë letërsia ruse. Ndërsa unë kam një kuriozitet që të eksploroj përtej këtyre dy degëve. Dua të gërmoj në zona të panjohura",-pohon Natasha ndërsa shton se së pari këtë gërmim e nisi në Suedi, atje ku jetoi për disa vjet, atje ku jepen çmimet "Nobel", atje ku ke mundësi të marrësh në duar gjithë letërsinë botërore.
* * *
Me këtë libër synon të shembë, së pari kufijtë e ngujuar (mes letërsisë shqiptare dhe asaj botërore). Kujton, se një shembje e tillë ndodhi shumë vite më parë, më 1956 kur Skënder Luarasi solli në shqip Wallt Witmanin (një nga poetët që kishte ndikuar shumë në poezinë suedeze në vitet '20-'30). Ndërsa ajo vetë, zgjodhi, "për shembjen" poetin Tomas Transtömerin, sepse gjeti në vargjet e tij veten, fatin e gjithë shkrimtarëve të censuruar…aq sa nisi të besojë se poeti e kishte shkelur me këmbët e tij Shqipërinë. "Më dukej se ai mendonte për të gjithë ne. Nga kjo gjë u nisa dhe aspak nga kritika suedeze nga e cila të mund të zgjidhja më të mirin që ata deklaronin. Mendova se çdo gjë e mirë i takon edhe shqiptarit".Kur e vendosi të merrej me këto vargje, Lako e ndieu menjëherë vështirësinë e kapërcimit të këtyre kufijve..përmes gjuhës së poetit suedez-"Është shumë bukur ta sjellësh në shqip poezinë e tij por po aq e vështirë ndërsa zbulon teknikën e vargut të tij, ndërsa kupton se ai është poet i nuancave shumë të holla"-Por ishte vetëm në fillim një siklet i tillë. Sa më shumë i hynte në thellësi atyre vargjeve, aq më shumë ndiente familjaritetin mes suedishtes dhe shqipes. E kur libri, u bë i tëri, ajo ndieu edhe më fort peshën e atyre vargjeve, ndieu se ia kishte arritur qëllimit…të mblidhte gjithë botën e gatuar prej atij poeti, ndër ato faqe libri, në "Perandorinë e barit"
Mbretëria e Pasigurisë
Shefja e zyrës i mëshon trupit të shënojë me kryq
Dhe vathi i saj luhatet si lavjerës
Me flatra fluture fare të padukshme
Lëviz demoni së bashku me gazetën që hapet
Një helmetë e mbajtur prej askujt ka marrë pushtetin
Breshka lëviz, e lëvizshme poshtë ujit.
Në të tjera rrëfime
Tani që e ka "hequr qafe" Tomas Tranströmerin, Natasha Lakos i vërtiten në mendje të tjera fletëza të bardha të shkarravitura, të papërfundura, të lëna sirtarëve të tryezës së punës. Me to do të merret këto kohë. E ka vendosur. Së pari pret që t'i botohet nga "Toena" vëllimi me poezitë e saj më të mira, krijuar në vite. Pastaj do të nxjerrë në dritë dhe një tjetër vëllim poetik-"Por ndër duar kam dhe një skenar filmi të cilin do të përpiqem ta nxjerr në kohën e duhur"-Krijon një pauzë të shkurtër dhe tregon më pas për një roman të saj, të cilin ka nisur ta shkruajë në kohën kur ishte në Suedi. Është ajo vetë që lëviz në fabulën që ka ndërtuar për atë roman. Është një roman që do të rrëfejë kohën e izolimit të plotë, kohën e ikjes shqiptare shoqëruar me dëshirën për të gjetur më të mirën në një tjetër botë. Uni i saj është tjetërsuar në një perzonash tipik që ndryshon herë pas here emrat, që kërkon një identitet….
E veç kësaj historie ka dhe një tjetër skicë në mendje, më shumë se sa në duar-"Në vitet '90-'91 e skicova këtë roman me të cilin doja të atakoja diktaturën, doja të trajtoja temën se sa i interesonte këtij pushteti shoqëria patriarkale. Pastaj kur kohët ndryshuan, unë e entuziazmuar nga kohët e reja besova se mesazhi që unë kisha ndërtuar nuk i interesonte më lexuesit tim. Ndërsa tani kam vendosur t'i kthehem sërish atij rrëfimi. Sepse kjo është koha e duhur."
******************
VALA E RE NEN OBJEKTIVIN E NATASHA LAKOS
Pesëdhjetë vjet që nga koha kur në Francë lindi Nouvelle Vague. Skenaristja Natasha Lako tregon ç\'ndodhte ndërkohë në Shqipëri me filmat autorë dhe \"Cahier du cinema\", koleksioni i zhdukur nga biblioteka e Kinostudios.
"Fëminia jonë po zgjat shumë",- thotë Natasha Lako, para se biseda me skenaristen të ndalet tek pesëdhjetëvjetori i Valës së Re Franceze. Ajo krijon me fjalë një skenë të dikurshme teatri kukullash prej lecke, ku të vegjëlve u identifikoheshin format e të keqes sipas edukimit të indoktrinuar, me gjermanë dhe ballistë. Prapë këta janë në makinën e hesapeve të reja të kohës. Skënderbeu po ashtu. Në shtyp, në rrugë, në autobus, ka një klimë që pengon të menduarit përtej çështjeve provokative që të vjedhin kthjelltësinë, kohën dhe bashkë me të edhe bashkëkohësinë. Natasha na kujton se për të bërë në këtë moment atë që bëjnë në kulturë disa vende, të flasim për Nouvelle Vague-n, duhej të vinim në një kinematikë në Tiranë, të shihnim një film, të bënim një bisedë. Meqë askund në Shqipëri nuk gjen kinematekë, meqë studentët e filmit janë akoma larg atij lloj informimi që vetëm në rrugë universitare mund t\'iu kthehet në formim, \"atëherë nuk na mbetet gjë tjetër\",- thotë skenaristja, \"po të kujtojmë të gjithë ku jemi, jo në stadin politik, por atë shoqëror.\" Menjëherë ajo shton se Vala e Re lindi nga të menduarit ndryshe. \"Çdo shoqëri ka një avangardë që para së gjithash është një elitë intelektuale. Avangarda nuk spekulon me fjalën elitë. Sepse e tillë (elitë) mund të jetë edhe një llum (elitë llumi). Kurse avangarda nuk e lë të bëhet llum.\" Ata që themeluan pesëdhjetë vjet më parë, më 1959, Valën e Re, ishin individë të angazhuar në trazirat sociale dhe politike të epokës, kishin gjykim të pavarur për temat e ditës dhe paralelisht ishin kritikë, kineastë që qoftë fillimisht nëpërmjet \"manifestit\" të tyre, revistës për kinemanë \"Cahiers du cinéma\" (Kaje dy sinem) dhe më pas me filmat e tyre të parë, iu kundërvunë kinemasë së traditës, apo asaj komerciale. Në ç\'mënyrë? Thënë me fjalët e një pionieri të Valës, Jean-Luc Godard-it, në këtë mënyrë: \"Një histori duhet të ketë një fillim, një zhvillim dhe një fund, por s\'është e thënë sipas këtij rregulli.\" Ose: \"Për mua stili është vetëm pamja e jashtme e përmbajtjes dhe përmbajtja pjesa e brendshme e stilit, njëlloj si pamja dhe brendësia e një trupi njerëzor - të dyja shkojnë bashkë, nuk mund të jenë të ndara.\" Ishin autorë që Lufta e Dytë Botërore i gjeti fëmijë dhe vitet 50-60 i vunë përballë një realiteti dhe shoqërie që ishte nën peshën e pasluftës, çka ndikoi në lëvizjen e tyre, e cila dendurinë e prodhimit e ka në vitet 59-63. Jo më kot ata ishin të frymëzuar nga neorealistët e famshëm italianë, me ikonë Rossellinin. Është e rëndësishme se si nismëtarët e saj më të shquar François Truffaut, Jean-Luc Godard, Éric Rohmer, Claude Chabrol, Jacques Rivette, para se të deklaroheshin, ishin tashmë Valë e Re me opinionet në \"Cahiers du cinéma\" bashkëthemelues i të cilës (1951) dhe një nga teoricientët e kinemasë ishte André Bazin. Pikërisht këtu, nënvizon Natasha, nëpërmjet kritikës së filmit dhe editorialeve ata hodhën bazat e koncepteve që më vonë do të njiheshin si \"teoria e autorit\", duke i kthyer prestigjin regjisorit. Sipas konceptit \"film d\'auteur\", regjisori njihet si autor i filmave të tij, që krijon një stil të vetin, i dallueshëm nga një film në tjetrin. Është ai që kontrollon gjithçka në këto prodhime me buxhete të vogla që i nxjerrin personazhet dhe historitë e tyre nga studiot në rrugë. Sa për shembull të kësaj kinemaje autor dhe ndryshimin e aspekteve formale të shprehjes, skenaristja shqiptare i referohet një filmi të rëndësishëm dhe ndër të parët e Nouvelle Vague-s. Është një film i dashur për të, me skenar të një shkrimtareje të ndjeshme si Marguerite Duras. Është filmi i Alain Resnais \"Hiroshima Mon Amour\" (1959) i vlerësuar po atë vit në Festivalin e Kanës me çmim special. \"Më ka tronditur. Është film ku montazhi krijon asociacione të mëdha\". Resnais ndërton kohën subjektive ose kohën e memorjes nëpërmjet të quajturit flashback. Sigurisht që bëhet fjalë për një vepër dhe për shumë të tjera të Valës së Re që nuk do shfaqeshin kurrë në Shqipëri, në ekranin e madh apo të vogël. \"Shqipëria ashtu siç ka rrugët me gropa, ashtu ka dhe hendeqe në informacion\", rimerr kështu Natasha jehonën e Valës në Shqipëri, atëherë dhe sot. \"Ata janë autorë që duhej të përkonin me brezin e kineastëve tanë si Dhimitër Anagnosti apo Viktor Gjika. Por në fakt përkojnë me brezin tim, sepse siç ka ndodhur rëndom, tek ne informacionet vinin me një brez vonesë.\" Kur Natasha Lako si poete dhe skenariste fillon punë në Kinostudio, në vitin 1976, në vendin ku prodhohej kinematografia shqiptare pa se mbizotëronte akoma realizmi i René Clair (kineasti francez i viteve 30-50). Janë projektuar, megjithatë, filmat \"Arratiset një i dënuar me vdekje\" i Robert Bressonit (1957) apo \"Paulina në plazh\" i përfaqësuesit të rëndësishëm të Valës, Éric Rohmer, apo \"Pa frymë\" i Jean-Luc Godard (shikuesi ynë njeh më shumë variantin amerikan të filmit), disa prej të cilëve gjoja vinin për vizionim dhe përfundonin tek Blloku. Natasha kujton se ka pasur njerëz të kulturuar si Nesti Zoto drejtor i Kinostudios deri më 1956, kohë kur u dënua, i cili gjente ura komunikimi me jashtë për të importuar filma. Edhe në kulmin e izolimit, kujton ajo, vinte megjithatë informacioni se ç\'bëhej me kinemanë jashtë vinte. Në Kinostudio vinte rregullisht \"Cahiers du cinéma\". Ajo e quan fat që një revistë e tillë hynte në Bibliotekën e institucionit të quajtur \"Shqipëria e Re\". Paradoksi ishte që lexoje shkrimet pa parë filmat. \"Të vinte keq se filloje të krijoje filmin në kokën tënde akoma pa e parë.\" Pas viteve nëntëdhjetë ajo drejtoi për ca kohë Arkivin Shtetëror të Filmit ku nisi të projektojë edhe filma nga të Nouvelle Vague-s si \"Le Mépris\" i Godard-it. \"E kam kërkuar arkivin e Cahier-së, por ishte zhdukur bashkë me procesverbalet e Kinostudios. Është për të ardhur keq.\" Në këtë kontekst, pra të ruajtjes së memorjes, ajo nënvizon rolin e padiskutueshëm që patën kineastët e Valës së Re Franceze. Pavarësisht se u rebeluan ndaj formave estetike të shprehjes, dhe thyen kanunet, ata ishin për ruajtjen e kinematekës (në pranverë \'68 dolën për këtë çështje në protestë kundër ministrit të Kulturës André Malraux), për respektimin e klasikëve, për zbulimin dhe promovimin e kinemasë së mirë amerikane dhe evropiane për autorë si Ingmar Bergman, Orson Ëelles, Alfred Hitchcock, Hoëard Haëks, Nicholas Ray, Douglas Sirk. Për personazhin që na bëri të mundur këtë takim me një kulminacion të kinemasë evropiane dhe më gjërë, filmi më i dashur nga Nouvelle Vague është \"Nata amerikane\" për të cilin Truffaut-i fitoi më 1973 Çmimin Oscar si filmi më i mirë i huaj dhe pikërisht një nga paktët që e bëri popullor për publikun e gjërë, më shumë se çdo autor tjetër të Valës së Re Franceze. \"Më pëlqen shumë, është një himn për jetën në një grup filmi\". Këtë e thotë një autore që familjarisht ka qenë gjithnjë pranë kinemasë. Një tjetër vepër nga François Truffaut-it që ajo e vlerëson për thjeshtësinë dhe që do të donte ta komentonte me studentët e saj të Akademisë së Arteve të cilëve iu jep lëndën e skenarit, është edhe \"Xhuli dhe Xhimi\" (me protagoniste Zhanë Moronë). Vala e Re pësoi krizë pas vitit 1965, pavarësisht se autorët e saj vazhduan të bëjnë filma edhe pas viteve shtatëdhjetë. Si i fundit film i kësaj lëvizjeje mbahet \"Mamaja dhe putana\" i Jean Eustache-it. Ka filma të Nouvelle Vague-s, thotë ajo që nuk e kapërcejnë epokën, por mbeten shenja të një shoqërie të caktuar. Vetëm duke i parë si të tilla veprat që njerëzit krijojnë në çdo epokë, nuk do të krijojmë rrugë me gropa, nuk do ecim në hava, nuk do djegim etapa të estetikave, siç kemi bërë, dhe me të drejtë koha ka superkaluar mbi ne.
