Murat Koltraka: Mbresa dhe kujtime nga vizita në kalanë e fshehtë të Skënderbeut në Çidhnën e Poshteme

Nga pamja ishte i gjate me trup te derdhur prej statuje, me sy qe shkelqenin nga gjalleria e zgjuarsia dhe nje hijeshi burrerore te mahniteshme. Atij i kishte dhene zoti fuqi vigani dhe nje shpejtesi te nje atleti te persosur, nje gjeni ne artin e luftes, i pashoq ne trimerine e tij….Aksionet ne gjueti, vrapimet me kuaj, lojerat luftarake i pelqente shume, i mbanin trupin ne forme dhe si burim energjishe te pashtershme. ’’Keshtu e pershkruan heroin tone kombtar Gjergj Kastriotin, Skenderbeun, njeri nga mendjet me te ndritura te kombit shqiptar Sami Frasheri.

Rruga drejte Kalase

Personalitete te tilla si heroi yne hedhin rrenje te thella ne ndergjegjen e kombit, ne brezat qe vijne, ne tere rredhen e historise. Per Skenderbeun, kudo ne viset shqiptare jane thurur kenge, legjenda, kudo ka plot fortesa e kala larte ne male, pasi e tere qenia e tij gjeniale si mendimtar, strateg e luftetar, iu kushtua mbrojtjes se vendit tone nga kthetrat e pushtuesve otoman. 

Kalate e tij u kthyen ne diga celiku dhe thyen mitin e pathyeshmerise se fuqise me te madhe ushtarake te kohes, ate te perandorise turke, mbrojten qytetrimin perendimor, dhe prishen planet e tyre per nje perandori universale. Nje kala e tille, e paeksploruar, shume pak e njohur gjendet ne Cidhen te Poshteme, atje ku vargmali i larte i Pllajut shenon piken e fundit drejte veriut. Te nxitur nga kurioziteti historik me nje grup shokesh vendosem t’i bejme nje vizite kesaj kalaje. Itenerari i levizjes ishte i veshtire, vende-vende dhe i rrezikshem sidomos nga Cidhna e Poshteme ne Gur-Lure, nje segment prej 3 km, i teri ne nje masiv shkembor shume te pjerret sic jane kanionet e Setes, ku kerkohet kujdes e vemendje ne hedhjen e cdo hapi.

Maja Minare

Kepi i Qyteti fortese mbrojtese e Oeneas

Ketu ishte stacioni i pare ku do te ndaleshim. Kur shqipton toponimin ‘’Kepi i Qyteti’’, natyrshem te lindin pyetjet;Ku dhe kush eshte qyteti, vendndodhja e tij? Ciles kohe i perket? Cila eshte historia e tij? Ketu ka plot formacione shkembore, por pse pikerisht kjo kreshte shkembore, qe ngjane me nje kala natyrore mori nje emer te tille? Ky toponim pervec kuptimit lendor si mase e ngurte ka dhe nje kuptim te dyte, qe sic duket eshte paresor.

Fjala ‘’Kep’’ ne dialektin vendas ka dhe kuptimin, i forte, i pathyeshem, qe nuk mund ta mundesh. Kjo i shkon me shume per shtat ketij toponimi, pasi ketu tek ‘’Kepi I Qytetit’’ kane bere mbrapsh te gjithe pushtuasit e huaj sado te fuqishem qe te ishin.

Kanali Setes

Bazuar ne lenden arkeologjike te dalur ne siperfaqe(rastesishte), te evidentuar e studjuar nga arkeologet tane, qe flet per nje nivel te larte te kultures qytetare ilire, ne pozicionin gjeostrategjik te ketij vendi, si dhe ne elementet perberes te tij, qe perputhen me pershkrimin e studjuesi latin Tit Livi mbi Oenean (shek IIp. e. s. ), prof. dr. Kristo Frasheri, dr. Apollon Bace, arkeologu i shquar dibran prof. asoc. dr. Adem Bunguri e te tjere, ketu ne Cidhnen e Poshteme lokalizojne qytet- keshtjellen e lashte ilire, Oenean e penesteve, e dyta per nga madhesia pas Uskanes dhe me e fotifikuara ne 14 te tilla ne luginen e Drinit te Zi. 

Ka pas ndonje ze historiani, qe eshte shpreh kunder ketij mendimi, pasi sipas tij Cidhna e Poshteme eshte nje terren i ngushte dhe larg nga ndonje rruge kryesore. Kundershtia e tij pa e njohur terrenin ne vend, nuk mund te jete bindese. Cidhna e Poshteme ka nje terren te rrafshte ne dhjetra ha ku eshte shfaqur material arkeologjik me interes per studjues te historise. Neper kete fshat ka kaluar rruga e lashte ilire Cidhen-Lure-Mirdite- Lezhe, qe lidhte pellgun e pasur te Dibres me keta rajone. Dhjetera banore te ketij fshati deshmojne sot, se ne vitet ’80 te shek te kaluar, te komanduar, kane punuar ne prishjen e kalldremit te saj, te gjere 7-9 m e te gjate ne qindra m, per ta kthyer ne toke buke. Vec ketyre, nga ‘’Kepi i Qytetit’’deri ne Gjire te Pernezhes ne Fushe-Alie, stacion kryesor i Rruges se Madhe Transversale te lugines se Drinnit te Zi, dege shume e rendesishme e’’Via Egnatia’’, distance eshte rreth 2 km.

Shenja e matjes

Kepi i Qytetit ngjane me nje kala me mbrojtje natyrore. Ne jug te tij eshte Kepi i Harlecit. Qe te dy zbresin vertikalishte poshte dhe formojne nje gryke te thelle e te ngushte ne dhjetra m neper te cilen kalon lumi i Setes. Ne veri te Kepit te Qytetit ndodhet nje tjeter masiv i tille shkembor. Distanca midis tyre vetem 15-20 m eshte e vetmja porte hyrese drejt Cidhnes se Poshteme, Gryke-Nokes e me tej. Keta elemente perberes te ketij vendi gjeostrategjik, perputhen me mire se kudo tjeter ne tere luginen e Drinit te Zi me ate qe na le te shkruar studjuesi latin Tit Livi mbi Oenean. Kepi I Qytetit duhet te kete qene fotese mbrojtese e Oeneas.

Per te dale ne pah e verteta historike, kerkohen investime, kerkime arkeologjike ne kete rajon historik, per te nxjerre ne drite kete trashegimeni te pasur materialo-shpirterore te nje populli fisnik. Pa studimin e historise se penesteve ne luginen e Drinit te Zi, historia mbi qytetrimin ilir ka boshllek, eshte e gjymtuar. Urojme te vije ajo dite, kur ne krye te ketij vendi te vije nje burre shteti, qe te kujdeset dhe per historine e kombit te tij, pa preference rajonale e krahinore. Atehere studjues te historise duke punuar ketu ne Cidhnen e Poshteme, do te mesojne per vete, do te shkruajne per te tjeret per ate cka do te thone keta relike kaq te cmuara, qe kjo toke ruan ne gjirin e saj.

Faqe muri

Prehistoria, qytetrimi ilir, mesjeta

Eshte fisnikeri per nje popull, kur te paret e tij jane te lashte, qe kur lindi jeta ne ate treve. Nje histori eshte e plot kur ka te shkruar cdo etape neper te cilen ka kaluar shoqeria njerezore. Ne krahinen e Cidhnes plotesohet me se miri ky kusht historik, por historia e saj eshte e pa studjuar. Ne kete krahine ka plot qendra arkeologjike(te virgjera)mbi prehistorine, qytetrimin ilir dhe mesjeten. Rrenjet historike te kesaj treve jane shume te lashta. Nga Kepi i Qytetit duket si ne pellembe te dores rajoni fushor i Cidhnes ne te djathte te Drinit te Zi ne lindje. Prej ketu bie ne sy ‘’Kroneza e Bllices’’, nje vedbanim, qe i perket neolitit te hereshem, qe do te thote se jeta ketu ka filluar rreth7 000 vite para krishtit, ose afer 9 000 vite me pare. Ne afersi me te jane Rrokocela, Bukadolli, Salbatra e Sule, Levenajat e Bllices, Celiasi i Kastriotit e te tjera, tregues me shume domethenie historike, qe flasin per nje banim kaq masiv ne kete treve qe ne prehistori edhe pse ky rajon ben pjese ne nje krahine te brendeshme malore. Kete e deshmon lenda arkeologjike e evidentuar nga historiane e arkeolog dibrane, si z, Iliaz Kaca, Hilmi Sadiku, Adem Bunguri e te tjere.

Ne luginen e Drinit te Zi ka banuar fisi ilir i penesteve, i permendur per nivel te larte te kultures qytetare ilire. Relike te dalura ne siperfaqe ne Cidhnen e Poshteme ku behet fjale per Oenean, si dhe te tjera te evidentuara ne Fushe-Ali, Bllice, Kastriot e tjere, nuk jane thjeshte tregues te ekzistences, por flasin per nje nivel te larte te kultures qytetare gjate kesaj periudhe. Nje studim me interes per kete periudhe ka bere historiani dibran Hilmi Sadiku ne vitet ’70 te shek te kaluar. Mbeshtetur ne objektet arkeologjike si mozaik(qe gjendet atje ku ka ekzistuar nje qytet), mure te periudhes ilire, qeramike, tulla e tjegulla te nje cilesie te larte, studjuesi i larte permendur flet per ekzistencen e nje qyteti ilir ne kete vend deri ne shek e IV pas krishtit . Jam deshmitare per nje pjese te kesaj lende arkeologjike. I emruar me pune ne Fushe-Alie ne ata vite dhe i apasionuar pas sporitit te notit, kam ecur mbi keta mure ilire, te cilet te lene ne meshiren e fatit i perfshiu Drini I Zi.

Murat e Zenel Basha dy bashkeudhtaret e mi

Mesjeta ne kete krahine perfaqesohet me Kastriotet e famshem, banore te saj. Ndonese ne jug Kepi i Qytetit kufizohet me Sinen e Pal Kastriotit, gjyshit te Skenderbeut, ne lindje perballe nesh ne distance rreth 5 km gjendet Kastrioti, vendbanim i Gjon Kastriotit sipas prof, dr. Kristo Frasherit. Ketu eshte kalaja, ose kulla e Gjoni(sipas trashegimenise gojore)me plot 21 toponime mbi Kastriotet, kryesishte per Gjonin. Keta toponime rreth kalase e ne afersi me te, ne harmoni e ne funksion te njeri tjetrit, me domethenie historike, flasin shume per Kastriotin si vendbanim i Kastrioteve. Ne shebim te kesaj ideje sjellim nje te dhene te pa trajtuar me pare, qe hedh drite mbi Kastriotet si banore te kesaj treve. Nga fisi i Kukeve kane sherbyer ne ushtrine e Skenderbeut si komandant te shquar e shume besnik Pal Kuka, Rajani, Leka, Gjergji e te tjere. Dy fise qe jetuan ne fqinjesi Kastriotet dhe Kuket dhe luftuan se bashku, na lane dy fshatrat Kastriot dhe Kukaj prane njeri tjetrit, qe dhe ne ditet tona festojne se bashku ne gezimet familjare, perballojne se bashku cdo fatkeqesi si te ishin nje fis i vetem. Nje trashegimeni e tille, e vecante ne llojin e saj, eshte percjelle ne breza qe nga periudha e Kastrioteve. 

Ne kete territor shtrihen Fusha e Kastriotit dhe Fusha e Thate, qe nga studjues te historise cilesohen si ‘’Hasi I C idhnes’’, province e Kastrioteve. Me ne juglindje eshte kalaja e Volezes. Thuhet se ishte prita e pare mbrojtese ne raste sulmi te vendlindjes se Skenderbeut. Emri ‘’Voleze ‘’i kesaj kalaje na vjen ne ndihme te lokalizimit te betejes se pare te Skenderbeut kundra turqeve, e debatueshme vendndodhja e saj. Sulltan Murati II-te kishte vendos ta godas Skenderbeun ne vendlindjen e tij, per t’i dhene fund ‘’rebelizmit shqiptar’’. Per kete ai nisi per ne Dibren e Poshteme nje ushtri prej 15 000 kaloresish e 10 000 kembesoresh me ne krye komandantin me te zot ne tere perandorine, Ali Pashen. Kjo beteje e zhvilluar me 29 qershor 1444, qe perfundoi me shpartallimin e plot te ushtrise turke, jehona e te ciles u perhap ne tere kontinentin, nga Barleti emrohet ‘’Beteja e Torviollit’’. Emri’’Voleze’’ i kalase se mesiperme duhet te kete ndikuar tek Barleti ne emrimin e kesaj beteje pasi;

Murat Koltraka

1 –Fjala’’ Torvioll’’ mund te zberthehet ne Tour(kala) dhe violl(voleze), kala e Volezes. 

2-Ndikimi i tij mund te kete ardhur, pasi kjo kala ishte prita e pare ku duhet te jene perplasur te dy ushtrite per shkak te pozicionit gjeografik qe kishte. 

3 -Ne Dibren e Poshteme ku eshte zhvlluar kjo beteje, vetem ky territor nga Kobeni deri ne Drinin e zi i ploteson kushtet per levizjet dhe peshtjellimet e medha, qe sjell nje beteje e tille me formacione kaq te medha ushtaraka te te dy ushtrive(25 000 turq me 15 000 shqiptare. )Deri ketu sollem ca fakte qe deshmojne se:

1- Ne kete krahine argumentohet ekzistenca dhe vijueshmeria per cdo etape ne te cilen ka kaluar shoqeria njerzore. 

2- Ekziston nje perzantim dinjitoz historik mbi qytetrimin ilir. 

3-Ne krahinen e Cidhnes, vendbanim i Kastrioteve, ka vendlindjen heroi yne kombetare Gjergj Kastrioti Skenderbeu. 

Cuditerisht nuk eshte hedhur asnje kazem arkeologu mbi prehisrorine, as mbi qytetrimin ilir dhe as per vendlindjen e Skenderbeut, me te cilin eshte paraqitur krenar para te huajve cdo kryetar shteti i ketij vendi, qe nga Ismail Qemali e ne vazhdim dhe eshte fisnikeri per cdo shqiptare te jete pasardhes i gjakut te Kastrioteve. Keta thesare te historise, te pastudjuara, nuk jane thjeshte vlera historike te Cidhnes, apo te Dibres, pasi per nga rendesia krijojne nje boshllek ne historine tone kombetare, cka do te thot se kerkimet historike ne kete treve jane te doemosdoshme.

Mur i Kalase

Ne i kemi keta burime te historise se vertet, nuk investohet per ta, nuk studjohen, fqinjet tane nuk i kane se jane ardhacak, perpiqen te na i marrin. Ata sot po punojne per zhdukjen e qendrave arkeologjike mbi qytetrimin ilir ne territoret shqiptare te administruara prej tyre dhe me teza te trilluara duan te na mohojne prejaedhjen tone pellazgo-iliro –shqiptare. Dukuri te tilla, diten per dielli dhe pa me te voglin shqetesim, na shfaqen dhe ne ditet tona. Nga pala shqiptare heshtet, sikur keta te na benin nder…. 

Filozofi gjerman E. Burke jep nje keshille te cmuar, qe i shkon per shtat kesaj ceshtje, kur shkruan:’’Qe e keqja te triumfoje, e vetmja gje qe nevoitet eshte, qe njerezit e mire te mos bejne asgje, te heshtin, te mos veprojne. ’’

Shtrohet pyetja; Pse ekziston nje indiferentizem i tille shtetror ne dekada, sidomos ndaj historise se krahines se Cidhnes ne vecanti? Cidhna ka qene kunder ardhjes se komunizmit sllav ne vendin tone. Per te nenshtruar Fushe-Alien e Cidhnen ne teresi, me 8 korrrik 1944, batalione te brigades se I-re, batalioni i Dibres dhe ai i Kukesit sulmuan Fushe-Alien. Plani i tyre ishte qe brenda ores 9-te te sigurohej fitorja. Realiteti solli te kunderten. Sa kane filluar pushket e para ne oren 6-te te mengjezit te asaj dite, vershuan cidhnaket ne mbeshtetje te Fushe- A lies. Per kete ceshtje ishte bere nje kuvend, ishte krijuar nje beselidhje.

Ne oren 11-te te asaj dite focat partizane ishin te rrethuara ne te tri anet. Vetem nje shteg i lire ne veri dhe ikja me shpejtesi, ishte mundesia e vetme e shpetimit te tyre, shkruan ne kujtimet e tij nje ish pjesmarres i kesaj beteje. Kjo ishte nje gjakderdhje shqiptare me shqiptare, pasi ne Fushe-Alie nuk figuronte kembe gjermani, italiani, apo serbi, qe per fat te keq perfundoi me shume humbje njerezore. Autore te tragjedive te tilla, si dhe here te tjera ne vendin tone, nuk jane ulur ne banken e te akuzuareve. Llogarite i kane paguar me jeten e tyre njerezit e thjeshte, qe viktimizohen.

Kepi i qytetit

Pas kesaj qe ndodhi, si mund te studjohej historia e Cidhnes edhe pse here pas here ka nxjerre prijes te shquar ne mbrojtje te lirise? Per banoret e kesaj treve per 45 vjet eshte ushtruar nje genocid shtetrore i organizuar. Ne keta vite u ekzekutuan pa gjyq dhe me gjyq (ne vitet 1945-1950, 25 veta, vdiqen ne burgje, 6 te tjere), u dunuan me bug politik 65 banore te kesaj krahine, te tjere u internuan, sipas skemave te sajuara nga ish sigurimi i shtetit. Trysnia politike dhe psikike ka qene e rende. Askush nuk guxonte te shkruante per Vesel Lushen, iniciatore dhe udheheqes kryesor i kryengritjes dibrane me 1835 kunder reformave te tanzimatit. Ai ngriti peshe popullin e Cidhnes, ngriti me kembe popullin dibrane, perzuri administraten turke dhe i detyroi pushtuesit te pranonin kushtet e vena nga kryengritesit. 

Nuk guxonte kush as ta zinte me goje, e jo me te shkruante per Sale Demirin (Sali Demir Aline), iniciatori, nismetari dhe udheheqesi kryesore i dibraneve ne luften kunder Hajredin Pashes me 1844 ne Fushe te Gjorices, qe mbaroi me shpartallimin e plot te ushtrise turke. Ne se do te ishin diku tjeter jashte Cidhnes, Dibres, …kullat e Vesel Lushes, te Sali Demir Alise, te Llan Kaloshit, te Sali Nokes, e plot te tjera, sot do te ishin shtepi muze, pasi prej tyre ne breza kane dale prijes te shquar, ( qe kane sfiduar oficere me akademi te ushtrive pushtuese) ne mbrojtjen e Cidhnes, te Dibres, te trojeve shqiptare kudo ku eshte folur gjuha e bukur e shqipes. Urojme qe nje qendrim i tille ndaj vlarave te medha historike te kesaj krahine te mos zgjase ne pafundesi. 

Te shkruash per historine e Cidhnes, ka thene studjuesi i mencur nga Lura z. Ali Koceku, eshte si te tentosh te shembesh Korabin me kazem. Duke i kerkuar ndjese lexuesit per tejzgjatje, i mbylli kujtimet historike, (qe s’kane fund) me dy ngjarje te nje pas njeshme ketu tek Kepi I Q ytetit me 1912. Ish deputeti i Dibres Basri Beu zhvillonte propogande ne Cidhen, Rec e Dardhe per nje kryengritje antiturke. Qeveria turke kishte urdheruar arrestimin e tij. Per kete qellim batalione te ushtrise turke turren drejte Cidhnes se Poshteme ne muajt mars dhe prill te atij viti. Ata u asgjesuan nga malesoret trima te kesaj ane, (qe nuk e dorezonin Basri Beun, )pikerishte ketu tek Kepi i Qytetit, qe ne histori njihet fortese mbrojtese ne periudhen ilire, fortese e rindertuar ne vitet e Justinianit te I-re, porte e hekurt ne vitet e Skenderbeut.

Kanali Setes

Drejte Cidhnes se Poshteme

Udhetojme drejt perendimit neper nje lugine te ngushte. Ne te djathte masive me pyje te dendura te dushkut lartesohen drejt majave. Pas pak para nesh shfaqet Cidhne e Poshteme nje rajon fushore i rrethuar nga male te larta, tejet i gjelberuar sa mezi duken shtepite e fshatit. Kalojme prane ‘’Vneshtes se Koles’’, nje territorr i rrafshte mbi 10 ha, Ne vitet ’80 te shek te kaluar gjate hapjes se nje kanali vadites rreth 1 m te thelle u shfaq lende e pasur arkeologjike, nder keta dhe ene luksi te periudhes ilire, qe deshmojne ekzistencen e shtreses se pasur ilire ne kete vend. Kalojme prane’’Pusit’’ ku jane evidentuar monedha bronzi ( shek XI-XII) dhe monedha argjendi prodhim venecian(shek XIII). Gjate punimit te tokes bujqesore kane dale ne siperfaqe arme, ene te ndryshme, vegla pune, objekte kulti e te tjera, qe flasin per nje jete aktive ne periudha te ndryshme te historise. Rruges pershendetemi me banore te fshatit. Ata dijne shume per objekte te dalura ne drite gjate punimeve te tokes bujqesore, dijne te te flasin dhe per pirate te thesareve te prezantuar si arkeolog. Na u afruan ftesa per te kaluar nje nate se bashku, por ne e kishim te planifikuar vendin ku do te qendronim. 

Kaluam nje nate te paharruar, jo vetem mes pjestareve te familjes, por dhe plot te tjereve te ardhur nga shtepite per rreth. Mikepritjes dhe bujarise karakteristike ia shtonte hijeshine tradita e odes dibrane me gjuhen e bukur alegorike me sens humori e ngacmimi, qe te ve ne prove inteligjiencen.

Prane Gjalicave

Kush do te na shoqeronte te nesermen drejte kalase? Te rinjet i mungojne fshatit. Ata enden rrugeve te botes. Kerkojne pune. Te rinje te moshes se re nuk duhet te na shoqerojne, pasi rruga per ta paraqet rrezik. Fale dy burrave te moshuar te ketij fshat, Murat dhe Zenel Basha, njohes dhe me shume pervoje per nje terren te tille, te cilet ndonese jane mbi 75 vjec, mosha per ta nuk perben asnje problem, pasi burrat e ketij fshati jane te forte, te kalitur, te mencur, trima e te beses, me vullnet te forte e kurajoz.

Drejte kalase

Ne mengjes shkeputemi nga Cidhna e Poshteme duke marre me vete mbresa te pashlyeshme te kesaj nate te kendeshme dhe me energji te reja fillojme ngjitjen drejte malores se forte te Faqeses. Pas 3-400 m arrijme tek kanali i Setes nje kryeveper e kryeveprave vaditese, qe per nga shkalla e veshtersise s’ka te krahasuar, e projektuar nga dy mjeshter te talentuar, te mirenjohurit Beqir Kalia dhe Gani Tucepi. Nga burimi ne Gure-Lure e deri ketu siper Cidhnes, ne nje gjatesi prej 3 km, trimat e kesaj ane, ne kushte teper te veshtira, here-here te lidhur dhe me litare, cane masen e ngurte, hapen kanalin mbi shkemb, derdhen shume djerse, rrezikuan shume, por vepres i dhane jete, fundi i te ciles mbaronte ne km e 17-te. Pas ndertimit te ketij kanali, per Cidhenen e Poshteme e fshatra te tjere, u hoq nga fjalori tog fjaleshi’’toke ne te thate’’U permiresua shume sistemi vadites dhe per fshatrat e tjere ne te dy anet e Drinit te Zi, dukeshem u rriten te ardhurat. Mrekullohesh kur shikon kete uje te kristalt, te paster si qelibari, qe u sheben kaq shume banoreve te kesaj ane.

Fillimishte rrugen e udheheq Murati, me i moshuari, ndersa Zeneli tregon bukur toponimet duke dhene gjithe shpjegimet e duhura. Veshtiresite dhe lodhjen na e lehtesonte shume natyra e bukur turistike, e fresket, e paster, e virgjer, mjafte e larmisheme, si dhe dhe, e eger, e ashper, e frikeshme, por shume terheqese per nje vizitor. Kanionet e Setes ne te dy anet e saj, vende-vende zbresin vertikalisht. Atje poshte gjarperon Seta, ujet e se ciles shkumon plot bardhesi mes shkembejve te lare. Ne te djathte te Setes terheq vemendjen nje gryke e thelle ne forme drejtekendeshi ne faqen e nje shkembi te pjerret. Eshte shpella e Sheut te Thate, shpjegonZeneli. Ajo eshte rreth 500 m poshte kalase ku ne do te shkonim. 17 shpella te tilla jane ne kete territorr, thot Zeneli dhe tregon emrat e tyre, si shpella e Nietit, e Kumbulles, e Nre Bashes, e Trojes, e Lushes, e Dokes, e Mashotit e te tjera. Ketu ka front pune dhe per specialist te kesaj fushe. Para se te futemi ne pjesen me te veshtire te rruges, ne Gjalica, drejte nesh vinin dy gra, si dy zana mali, qe e shtrinin hapin si te ishin ne nje terren fushore. Per banoret alpinist te kesaj ane, kjo rruge nuk paraqet veshtersi.

Arrijme ne Xhaxhaj te Gure- Lures. Duhet te pushonim, pasi malorja e fundit deri ne kala ishte e lodheshme. Mrekullohesh me natyren e bukur te ketij vendi. Jemi tek buron Seta. Te pishe ne nje uje te tille tek buron, eshte kenaqesi e vecante. Ndjen freskine e tij, shijen e kendeshme. Te nxite oreksin, te perterine forcat, energjite. Pejsazhi i natyres te qeteson shikimin, te freskon trurin. Ne anen jugore shtrihet nje masiv me pyje te dendura te ahut, qe vazhdon ne ngjitje. Fundi i tyre mbaron me nje kreshte gjigande shkembi te bardhe e ngritur mbi relievin per rreth dhe te duket sikur ngjitet drejt qiellit. Eshte maja Minare, shpjegon Zeneli. Siper saj eshte kalaja e fshehte e Skenderbeut.

Me energji te reja nisim pjesen e fundit te ketij marshimi. Rruga e vjeter nuk duket, pasi ne keta dy dekadat e fundit, levizjet jane shume te rralla. Shpesh na bejne te humbim drejtimin rruget e dhive, por drejtimi baze, kalaja, na ben te korigjojme shpejt gabimin. Rrezet e diellit nuk bien mbi ne, pasi majat e drureve te ahut 30-40 m te larta ngjeshen shume me njera tjetren. Nje dite me pare kishte rene nje shi i rrembyeshem. Duken te fresketa gjurmet me rreshqtitje ne kete terren te pjerret te nje ariu, i cili ndoshta diku fshehtas na vrojton. Arrijme ne Qafe- Kala. Perballe nesh, ne veri ne distance te larget eshte lugina e Vidhit. Ajo ndan Runjen e Lures ne perendim me Xharxhishtin e Cidhnes ne lindje. Kesaj lugine, shpjegon Murati, vinte nje rruge e lashte nga Kukesi, zbriste ne Xhaxhaj, ngjitej ketu ne Qafe Kala dhe vijonte lugines se Pllajut drejte kalase se Stelushit. Eshte nje rruge e fshehte, qe pershkonte prapavijen e Skenderbeut ne kete ane dhe komunikonte me kalate. Deri para 30 vitesh dukej qarte kalldremi i saj, vijojne shpjegimin dy bashkeudhtaret e mi. Ne anen perendimore eshte kroi i Skenderbeut, nje uje i shendetshem, qe furnizonte me uje te pijshem banoret e kesaj kalaje.

Gjetja e rruges per t’u ngjitur ne kala nuk eshte e lehte. Vetem ne pjesen veriore ekziston nje mundesi ngjitje e veshtire, ne rreshte per nje, ( njeri pas tjetrit), pasi ne te tria anet tjera masa gjigande shkembore bie vertikalishte poshte. Kur ngjitja mbaroi kishim emocione. Kishim arritur ne njeren nga banesat (historike)te burrit me te famshem, qe ka nxjerre kombi shqiptare, te atij qe kishte nje trup te gjate e te derdhur prej statuje, me nje hijeshi burrerore te mahniteshme, me fuqi vigani e energji te pashterreshme, i pashoq ne trimrine e tij, qe i bente turqit te dridheshin, qe kur niseshin nga Anadolli drejt tij. Jo me kot kronistet turq te asaj kohe per ushtaret e Skenderbeut jane shprehur:’’tigra ta luftes malore, luane qe te shqyejne.’’ ( kur dikush u cenonte lirine) Eshte krejte nomale ta besosh, se ne mjedise te tilla lindin burra te tille.

Vrojtojme rrenojat e kalase. Themelet e mureve te jashteme te trashesise 1 m e 40 cm me blloqe guresh te medhenje(1. 2mx1x0. 9m) e gelqere me shumice nuk kane levizur, kurse masa tjeter eshte shume e trazuar. Nga pirate te thesareve nje pjese e kesaj mase mund te kete perfunduar ne perroin e Sheut te Thate, pasi terreni ne anen jugore jashte truallit te kalase eshte shume i pjerret. Ka kater mure te ndermjeteme me trashesine 80 cm. (4 ndarje te brendeshme) Rrenojat nuk na lejojne te bejme nje planimetri te sakte, por trualli i saj eshte afersishte 350 m katrore. Tereq vemendjen depozita e ujit e dimensioneve 2x3x2. 5 m, qe eshte ne gjendje te mire. Eshte e demtuar (vitet e fundit) faqja veriore dhe tavani isaj. Dy bashkeudhtaret e mi, Murati dhe Zeneli, e kane vizituar kete kala para 30 vitesh. Ata konstatojne shume ndryshime, cka do te thote se jane bere shume nderhyrje ne kerkim te thesareve. Ketu, shprehen ata, ka pas ene te ndryshme, sende te tjera, kurse tani mund te gjesh vetem copeza te tyre. Depozita e ujit ka qene e paprekeshme me tavan siper.

Ne anen lindore te kalase, shume poshte nesh, shikohet vetem Cidhna e Poshteme, kurse ne te tria anet tjera ne largesi me kalane jane majat e maleve te Xharxhishtit, Runjes, te Shenjadiellit, te Nietit, te Pllajut, qe do te thote se kalaja ka qene me shume mbrojtje natyrore. Sipas trashgimenise gojore, thuhet se kjo kala eshte ngritur nga Skenderbeu dhe eshte kalaja e fshehte e tij. Te njejten gje shpjegon z. Agim Bobo ne trajtesen e tij me rastin e 600 vjetorit te lindjes se Skenderbeut. Fjalet ‘’kala e fshehte’’, (qe komunikonte me nje ruge te fshehte) kane nje domethenie. Nje kala e tille, ne nje terrene kaq te larte, thelle midis maleve, shume e mbrojtur, ku nuk mund te flitet per ardhje te nje formacioni ushtarak per qellime pushtimi ne nje rruge kaq te veshtire, e lehte mbrojtja e saj, e te tjera, te bejne te gjykosh se Skenderbeu e zgjodhi kete vend per dicka shume te cmuar. Sipas gojedhnave, thuhet se heroi yne ne kete lala strehonte familjen ne raste luftrash.

Qendrojme ne kala rreth dy ore. E filmojme dhe e fotografojme ne disa pozicione, pastaj zbresim drejte Qafe-Kalase. Shume mbresa, shume kujtime na vinin ndermend, por dhe nje brenge na gerryente nga brenda. Shume nga vlerat historike te kesaj kalaje duhet te jene grabitur.

Kudo ne boten e qytetruar vende te tilla me kaq rendesi historike studjohen, restaurohen, vizitohen, nderohen ne perjetesi, pasi historia deshmon per vlerat e nje kombi, dinjitetin e tij. Shume dinjitoz qene paraardhesit tane. Atana lane pasuri te medha historike. Bemat e tyre tronditen boten, por ndaj vepres se tyre plot lavdi nuk tregohet kujdesi i duhur.

Kur dikush te zbarkon ne vendin tend me ushtri te armatosur gjere me dhembe, pa e ftuar, ai nuk vjen si mik, por si pushtues. Ata qe na kane sulmuar ne shekuj, qe i sollen popullit tone vetem vujtje pafund, mjerim, skamje, prapambetje e plot fatekeqesi te tjera, sot kerkojne te na ndryshojne dhe historine. Kohet kane ndryshuar, por e verteta historike nuk duhete te deformohet nga nderhyrjet dhe ndikimet e politikes. Nje studjus kur flet per kombin dhe historine shkruan:’’Hapi i pare ne likujdimin e nje kombi eshte t’i fshijshe kujtesen e tij. I shkaterroni librat, kulturen, historine e tij. Vini dike te shkruaj libra ta rinje, te krijoje nje kulture te re, nje histori te re. Pa kaluar shume kohe kombi do te harroje cfar eshte dhe cfar qe. ’’Vite me pare nje burre shume i nderuar Qazim Pernezha nga Fushe-Alia thoshte: ’’Kur nuk e din se nga vjen, nuk e din se kush je, nuk mund ta gjesh as si do te behesh.’’