“Tirana Observer” sjell opinionet e dy nga figurave më të shquara shqiptare për karakterin kompleks të Ahmet Zogut. Aq më tepër që si Faik Konica, ashtu edhe Eqrem bej Vlora jo vetëm kanë qenë bashkëkohës të Zogut, por edhe kanë bashkëpunuar me të.
Faik Konica: Ju rrëfej Ahmet Zogun e vërtetë
Të premten e zezë, më 7 prill 1939, ndërsa mbretëresha Geraldinë e Shqipërisë ishte e sëmurë në shtrat, pasi dy ditë më parë kishte lindur një djalë, fashistët pa asnjë provokim të dukshëm dhe pa shpallur luftë, pushtuan Shqipërinë, një vend të paarmatosur, pothuaj pesëdhjetë herë më të vogël sesa agresori. Kjo bëmë e lavdishme ngjalli xhelozinë e mbretit Zog të Shqipërisë, i cili nga dëshira për të hyrë në garë me një heroizëm kaq të madh, ua mbathi me të shtënën e parë dhe i la atdhetarët shqiptarë të luftonin të vetëm kundër forcave me epërsi dërrmuese. Përbuzja e botës së qytetëruar qe madje më e madhe se tmerri për agresorët fashistë, ndërsa sa për të kapërcyer ato momente në mënyrë të mëshirshme, ajo e përmbajti opinionin e saj për dezertorin shqiptar….
Asnjëherë Zogu nuk ka qenë një sundimtar me të cilin mund të merreshe vesh, por në vitet e fundit ai ishte bërë i padurueshëm. Nga natyra ai kishte disa cilësi të shquara dhe në fillim kishte zotësinë t’i maskonte të metat që i kishte më të shumta, derisa një ditë suksesi në rritje e shtyu të hiqte maskën dhe doli siç ishte: një barbarë i paqëndrueshëm dhe bukëshkalë. Por edhe për ata që u pëlqen, edhe për ata që nuk u pëlqen, ai mbetet një karakter enigmatik interesant, një përzierje e papajtueshme kontradiktash, gjysmë hero e gjysmë karagjoz, i cili për shumë kohë do të tërheqë si mbledhësin e çudirave të historisë, edhe studiuesin e psikologjisë. Disa herë më kanë kërkuar të shkruaj një libër të shkurtër për këtë personazh kureshtar. Kam qenë në mëdyshje për shumë kohë, kryesisht sepse jam zënë prej disa vjetësh me planin për një histori të Shqipërisë, të mbështetur në kërkime të mundimshme, që përfshijnë studimin e dorëshkrimeve të pabotuara në bibliotekat e Evropës. Megjithatë, në çastet e çlodhjes, duke shfletuar faqet e ndonjë autori të kohës së Elizabetës siç bëj herë pas here, më duket se kam parë ndonjë fanepsje të Zogut në pjesën e Shekspirit për mbretin Xhon dhe Dogberrin ose në veprat e Marlout për Mortimenin e Ri dhe Çifutin e Maltës. Shkurt, Zogu që nuk më ka interesuar asnjëherë si sundimtar, më në fund më preku fantazinë si subjekt anatomie. Zaret u hodhën. E ndieja se duhej të shkruaja diçka për të.
Ndoshta lexuesi do të ketë mirësinë të mendojë se unë i hyj tani kritikës, sepse Zogu ra poshtë. Njeriu disa herë ka të drejtë të mendojë në këtë mënyrë, por ky mendim i veçantë këtë radhë është tërësisht i gabuar. Unë e kam kritikuar Zogun kur ishte në fuqi, e kam bërë këtë pa pushim që nga viti 1922 deri më 1939, në fjalime të hapura dhe në shkrime të firmuara, madje edhe kur kam qenë ministri i tij, aq shumë sa kam pritur çdo ditë të më shkarkonte dhe njerëzit çuditeshin përse më kursente. Sa për ilustrim, po jap pak fakte më poshtë.
Më 21 shkurt 1931 Zogu për një fije shpëtoi nga vrasja në Vjenë. Nuk do t’i mërzis lexuesit dhe veten time me saktësi statistikore. Ata që kanë kujtesë të mirë mund t’i mbajnë mend titujt e shtypit me shkronja të mëdha në faqen e parë. unë shpreha mosmiratimin tim për këtë atentat të ulët, ndonëse ai ishte frymëzuar nga një atdhetari e gabuar. Kur u hap gjyqi, mbrojtja nxori disa copa nga shkrimet e mia, që tregonin se Zogu nuk ishte gjë tjetër, veçse një despot injorant e bosh. Thuhet se të shkëputura kështu nga konteksti i tyre i përgjithshëm, që kishte për qëllim një kritikë konstruktive për t’i kthyer veprimet dhe synimet e Zogut në një drejtim më të mirë, këto citime kanë ndihmuar që të akuzuarve t’u jepej një dënim fare i lehtë.
Më 1938 tri motrat tërheqëse dhe shpirtmira të Zogut bënë një vizitë në Shtetet e Bashkuara. Unë bëra çmos që t’u shërbeja si udhërrëfyes, filozof e mik i tyre. Para se ato të iknin, Abdurrahman Saliu shtatëdhjetëvjeçar, një pasues i trashëgueshëm i Derës së Zogut, i cili shoqëronte princeshat, më shprehu mirënjohjen për përkushtimin tim. Ai më tha se edhe vetë mbreti nuk do t’u kishte shërbyer më me devotshmëri për të mirën e motrave të veta. Plaku besnik pastaj m’u lut t’i jepja, në rast se kisha dëshirë, ndonjë mesazh me gojë për mbretin. “A më premton se do t’ia thuash mesazhin pa asnjë ndryshim?” – e pyeta. Plaku më dha fjalën. “Atëherë, – i thashë, – thuaji mbretit se sado që janë të drejta kritikat e mia për regjimin e tij, unë do t’i kufizoj ato brenda qarqeve shqiptare, kurse jashtë këtyre qarqeve unë do ta mbroj regjimin me gjithë aftësitë e mia. Unë do të vazhdoj t’i shërbej mbretit me besnikëri dhe pa u grindur, sepse unë jam përfaqësues i tij dhe sepse ai është Kryetari i Shtetit Shqiptar. Por personalisht unë kam përbuzjen më të thellë për karakterin e tij”. Abdurrahman Saliu u trondit. “Vërtet dëshiron që t’ia them të gjitha këto?” – më pyeti. “Ti më dhe fjalën se do t’ia thuash”, – iu përgjigja dhe ai pranoi me fjalë të qeta: “Dot a mbaj premtimin. Por, – shtoi plaku pas një pushimi, – a ke kundërshtim të më thuash mua pse ke një mendim kaq të keq për mbretin?” Unë iu përgjigja menjëherë: “Me kënaqësi. E përbuz mbretin për këto arsye: e kam vëzhguar që kur ka qenë tetëmbëdhjetë vjeç dhe asnjëherë nuk e kam dëgjuar të thotë një të vërtetë. Kurrë nuk e ka mbajtur fjalën e besës. Nuk ka asnjë ndjenjë përgjegjësie. Është i pandershëm, i pashpirt, egoist, i pangopur. Ai i urren të gjithë ata që kanë diçka, qoftë kulturë, prejardhje, pasuri, çfarëdo aftësie në ndonjë fushë ose qoftë edhe patriotizëm të pagdhendur, por të ndershëm. Ai i injoron gjërat themelore dhe u jep një rëndësi groteske çikërrimave. Shqipëria kurdoherë ka qenë njohur si një komb me njëfarë dinjiteti tragjik, ai e ka ulur Shqipërinë në nivelin e një farse muzikore të pavlerë”.
Natyrisht, artikujt e mi me nënshkrim nuk kanë qenë kaq të hapur sa fjalët që i thashë plakut të mirë Abdurrahman. Ata janë botuar herë pas here në “Dielli”, që është gazeta më me reputacion dhe e shkruar më mirë në gjuhën shqipe, botohet në Boston, Mesaçusets që nga viti 1909. Sa herë “Dielli” vinte në Shqipëri dhe numri përmbante diçka me nënshkrimin tim, njerëzit rriheshin për të marrë një kopje. Kur policia e konfiskonte një numër të veçantë, siç ndodhte shpesh, një kopje e futur kontrabandë mund të shitej deri njëzet franga ari (që janë baraz me shtatë dollarë me kursin e shkëmbimit të sotëm), gjë që është një provë bindëse e interesit për të, po të mbajmë parasysh se paratë në dorë janë mjaft të pakta në Shqipëri. Në numrin e “Diellit” të 22 gushtit 1938 unë kisha botuar një artikull me nënshkrim, që merrej me format e ndryshme të qeverimit. Ai mbaronte me këto fjalë (të përkthyera): “Monarkia ka në Shqipëri dy tipa armiqsh: ata që e lavdërojnë pa masë dhe pa vend, si dhe ata që e bëjnë qesharake me festime të tepruara. Nëse na pëlqen monarkia, le të përpiqemi t’i japim seriozitet e dinjitet duke hequr dorë nga karnavalet”.
Është e tepërt të shtoj se i vetmi person ndërgjegjës për ato karnavale ishte vetë Zogu. Në të vërtetë, i gjithë regjimi i Zogut nuk ishte gjë tjetër veçse një karnaval i gjatë me një fund tragjik.
Një gjë interesante për ish mbretin e Shqipërisë ka qenë prirja e tij për ta ndryshuar emrin, duke u ngjitur në pushtet. Ai lindi si Ahmet Zogolli, i biri i Xhemal Zogollit, kreut të krahinës së Matit, më vonë u bë Ahmed Zogu dhe në shkallët e fundit të karrierës së tij të turbulluar e quajti veten “Mbreti Zog”.
Ai lindi më 8 tetor 1895 në fshatin Burgajet të krahinës së Matit dhe vinte nga një varg i gjatë funksionarësh qeveritarë. Kur ishte djalë, e çuan në shkollë në Stamboll, por e ndërpreu shkollën më 1912, kur Shqipëria u çlirua nga Turqit. Por atë që i mungoi si shkollim, ai e plotësoi me inteligjencën e lindur dhe me dredhinë.
Gjatë Luftës së Parë Botërore, kur një pjesë e madhe e Shqipërisë u pushtua nga trupat austro-hungareze, Zogu bashkëpunoi me pushtuesit, por me kalimin e kohës oficerët austriakë nisën të vinin re njëfarë padurimi të lehtë te ky prijës i ri. Vdekja e perandorit Franc Jozef më 1916 u dha atyre mundësinë për ta larguar nga skena dhe e dërguan në Vjenë për të marrë pjesë në kurorëzimin e perandorit Karl. Aty e mbajtën deri në fund të luftës. Ky ishte kontakti i tij i parë me botën perëndimore dhe ai e shfrytëzoi në mënyrën më të mirë gjendjen e vështirë, duke mësuar gjermanishten dhe duke vëzhguar nga afër politikën perëndimore. Është interesante të bësh hamendje se kurorëzimi gjithë pompë i perandorit Karl ka qenë arsyeja që e ka ndezur imagjinatën e malësorit të ri dhe ia ka kthyer mendjen për të përfytyruar një kurorëzim edhe të vetes në të ardhmen. Është mjaft e çuditshme që, kur ai u kthye në Shqipëri nga fundi i luftës, i hyri rrugës për t’u bërë mbret. Ai nisi të punonte për të arritur qëllimet e veta në një mënyrë të mirëfilltë makiavelike, ndonëse nuk dihet a i kishte lexuar ndonjëherë porositë e librit të tij “Princi”.
Pasi u kthye në Shqipëri, Zogu e gjeti vendin e vogël të copëtuar nga lufta dhe në kaos politik, në prag të një gjendjeje anarkie. Kjo i dha atij mundësinë për të përdorur me përfitim ata 2000 malësorët e tij, që ishin gati ta ndiqnin në çfarëdo aventure që do të vendoste t’i drejtonte. Për më tepër, shqetësimet e Shqipërisë nuk ishin tërësisht të brendshme, sepse atë e kërcënonte edhe copëtimi nga fqinjët. Kjo krizë i detyroi prijësit shqiptarë që t’i linin mosmarrëveshjet për një kohë. Më 21 janar 1920 ata u mblodhën në kongresin historik të Lushnjes, ku ata iu drejtuan parimit të presidentit Uillson për “vetëvendosjen” e kombeve dhe gjithashtu shpallën besën e tyre, duke u zotuar të vdesin për të mbrojtur tërësinë tokësore e politike të vendit. Lidhur me këtë, duhet vënë në dukje se zona në të cilën u mbajt kongresi ishte ende nën pushtimin italian dhe të vetmet forca në dispozicion për t’i mbrojtur krerët nga italianët ishin besnikët e Zogut.
Kur u formua kabineti nga Kongresi, Zogu u caktua ministër i Brendshëm, një post ky që i dha kontrollin mbi policinë dhe xhandarmërinë. Që nga ky çast ai u ngjit lart si meteor: u bë kryeministër më 1923, presidenti më 1925 dhe së fundi mbret më 1928. Është interesante se çdo hap që bëri, nga ministër i brendshëm deri në mbret, ishte “në mënyrë kushtetuese”.
Për këtë ngjitje në pushtet, i vetmi njeri që e kundërshtoi ka qenë peshkopi Fan S. Noli, i formuar sipas mënyrës amerikane. Peshkopi kryesoi forcat liberale të vendit, shumica e të cilave e kishin shijuar demokracinë në Amerikë. Për më tepër, fshatarët që përbënin 95 për qind të popullsisë e shihnin atë pa asnjë dyshim si të vetmin njeri të aftë për ta udhëhequr vendin drejt reformave demokratike e përparimtare. Në qershor 1924 gjatë një kryengritjeje spontane kundër forcave regresive, ai e detyroi Zogun të arratisej nga vendi. megjithatë, pas gjashtë muajsh Zogu u kthye në Shqipëri me ndihmën ushtarake të Jugosllavisë fqinjë dhe me miratimin e Anglisë, Italisë e Greqisë. Kthimi i tij “triumfal” në Tiranë i dha fund jetës politike të peshkopit Noli.
Duke bërë një përmbledhje të karrierës së tij, ka disa arritje që janë në dobi të tij. E para, ai solli njëfarë pamjeje të unitetit për vendin, duke rivendosur rendin pas anarkisë dhe, siç e ka thënë një njeri i mençur, tirania parapëlqehet ndaj anarkisë. Veç kësaj, ai shpëtoi vendin nga brigandizmi dhe mungesa e ligjeve, një realizim ky që vështirë të vlerësohej atëherë, siç e tregon një shprehje fluturake, që qarkullonte atëherë nën zë gjerësisht nëpër kafenetë: “Është e vërtetë që nuk ka më cuba në Shqipëri, sepse kanë shkuar të gjithë në Tiranë, ku vjedhin me autoritet duke ndenjur në tavolinën e zyrës”. Së fundi, ndonëse ishte vetë bej, ai e ngushtoi shumë pushtetin e bejlerëve. Megjithatë, këtë e bëri kryesisht për të siguruar pozitat e veta.
Nga ana negative, administrata e tij ishte e korruptuar dhe e pazonja, sepse ai e rrethoi veten me njerëz që nuk kishin as karakter, as dije dhe as ndershmërinë e zakonshme. U shtyp me egërsi liria e fjalës dhe e shtypit, ndërsa spiunët e tij të kudondodhur e terrorizonin popullin. Ndonëse ishte injorant në fushën e gjerë të ekonomisë, ai ishte dhelparak për punët e veta. Rreth tre për qind të të ardhurave shtetërore i merrte për vete si rrogë dhe shpërblime, por pjesën kryesore të pasurisë, që është vlerësuar midis tre dhe pesë milionë dollarë, e mori si dhuratë nga Musolini për koncesionet politike dhe ekonomike që i bëri Italisë. Në të vërtetë, fama e Zogut si dallaveraxhi i zgjuar mund të përmblidhet në një koment që i ka bërë autorit ish i dërguari i Shteteve të Bashkuara në Tiranë: “Ishte e lehtë ta blije Zogun, por ai nuk qëndronte i blerë”.
Më 7 maj 1938 Zogu u martua me konteshën Geraldina Aponi të Hungarisë, duke pasur si nun kontin Galeaco Çano, ministrin e Jashtëm të Italisë dhe dhëndrin e të ndjerit Musolini, që nuk e qau kush. Një vit më pas, më 5 prill 1939 lindi një djalë. dy ditë më vonë, të premten e zezë, ndërsa gjithë krishterimi ishte përgjunjur para Princit të Paqes, legjionet e krishtera të Musolinit kapërcyen Adriatikun për të pushtuar një vend të vogël. Ndonëse nuk i mungonte guximi shtazor, kur erdhi çasti për ta treguar atë të premte të zezë fatale, Zogun e lëshuan nervat dhe e tradhtoi vendin. Është domethënëse që italianët nuk bënë asnjë përpjekje për ta kapur kur po arratisej për në Greqi. Meqë aeroplanët italianë fare lehtë mund ta zbulonin karvanin e tij, na duhet të nxjerrim përfundimin se Musolini e la “të shpëtonte” ish-të mbrojturin e tij.
Në rast se Zogu do të kishte vendosur që të qëndronte me popullin e tij dhe do ta godiste pushtuesin nga malet, ai do të kishte përsëritur në shekullin e njëzetë epokën e Skënderbeut, duke fituar kështu adhurimin e botës dhe mirënjohjen e popullit të tij. Në vend të kësaj ai zgjodhi arratisjen.
*Marrë me shkurtime nga kapitulli “Si i erdhi fundi Shqipërisë së Zogut”
****
Eqrem bej Vlora: Zogu më tepër se një mbret, ai është simbol i një epoke!
Ahmet Zogu në shtëpinë e Eqerem Vlorës, 1912
“…Aty pata rast ta vrojtoja mirë. Por doemos, asgjë nuk më lejoi atëherë të hamendësoja se një ditë ai do të ngjitej në majën e piramidës shtetërore dhe jo me lehtësi, siç mund të kishin bërë shumica e dorës sonë, por përmes vështirësish dhe rreziqesh, të cilat ai i kapërceu vetëm falë ambicies së papërmbajtur dhe aftësive të tij të jashtëzakonshme. Si çdo pinjoll i dyerve fisnike shqiptare ai ishte i vetësigurtë, i heshtur, i përmbajtur, krenar, por edhe i druajtur në shoqëri. Në personin e tij, vetitë natyrore të sundimtarit të zgjedhur nga zoti, ato të udhëheqësit ushtarak, të politikanit dhelparak dhe të kujdesshëm oriental, bashkoheshin, megjithatë, me cilësitë e shqiptarit kokëkrisur….”
***
Si filloi ngritja e Ahmet bej Zogut
“…Dhe më 1923/1924 i tillë mund të ishte në Shqipëri vetëm një bej – Ahmet bej Zogu. Ndaj edhe përreth tij u mblodhën të gjithë ata që kërkonin udhëheqje dhe përfitim…
Në krahasim me bejlerët e tjerë, Zogu nuk kishte mjete, madje mund të themi, ishte i varfër. Por kishte gjëra të tjera që nuk i kishin ata – ishte më i zgjuar, më trim, më energjik, më serioz, më bindës dhe më popullor se ata. Atij i duhej të luftonte që, së pari, të afirmohej mes sërës së vet, pra për diçka që të tjerëve u kishte rënë nga qielli. Ndaj edhe meritat e tij ishin më të mëdha, kurse sukseset më të përligjura dhe më të çmueshme. Në fund të vitit 1923, kur ne deputetët e Asamblesë Kombëtare Legjislative u mblodhëm në Tiranë, ai ishte kryeministër dhe pa dyshim, personaliteti më i rëndësishëm në Shqipëri.
Se ç’përfaqësonte ai në të vërtetë, asnjëri nga ne nuk e dinte mirë, por paraqitja e tij ishte aq bindëse, rrezatonte aq epërsi dhe ai vetë besonte aq fort në misionin dhe në të ardhmen e vet, saqë ishte e vështirë t’i shmangeshe fuqisë tërheqëse të personalitetit të tij. Por, po këto veti e kishin çuar deri në pikën e vlimit edhe urrejtjen e zilinë e ish-bashkëpunëtorëve të tij demokratë. Tirana e atëhershme ishte një fshat, ndonëse në rritje, me të gjitha të këqijat dhe kërkesat e një selie. ..
***
Unë rrija në një bankë me peshkopin ortodoks, Fan Noli, njeri shumë i kulturuar dhe simpatik, udhëheqës i Partisë Demokratike, me të cilin më hahej muhabeti për mrekulli. Këtë e patën zbuluar shpejt ca spiunë demokratikë dhe e kishin diskutuar në një mbledhje partie. Por një udhëheqës tjetër i tyre, Luigj Gurakuqi, një shqiptar i shkolluar dhe i jashtëzakonshëm i asaj kohe, i shprehu me këto fjalë të qëlluara dyshimet e tij: “Si mund të jeni kaq budallenj dhe të besoni se Eqrem beu mund të kalojë ndonjë ditë në anën tonë? Si mund të besoni se ai, përparimet e rëndomta të të cilit në shkallën e ulët të gjimnazit i njoftoheshin vazhdimisht telegrafisht të jatit nga Ministria e Jashtme p. dhe m. në Vjenë, do të bëhet, befas, demokrat? Ai është aristokrati më i shkolluar dhe më i regjur nga të gjithë: po të ishte nevoja, qoftë edhe kundër pikëpamjeve të veta, ai do të bashkohej edhe me djallin, mjaft që të na kundërvihej neve!” Ky zjarr i kryqëzuar komplimentesh të dyanshme, nuk do të kishte qenë, megjithatë edhe aq i rrezikshëm, të mos kishte kaluar grupi demokratik në disa veprime të një natyre tjetër. Paladinëve të mendësisë demokratike u kishte rënë në kokë për poste dhe ofiqe zyrtare; me demokraci ata nënkuptonin artin për të zënë një post drejtues dhe për ta përdorur atë pastaj, sipas qejfit. Por meqenëse kjo ishte e pamundur me rrugë legale parlamentare (sepse ata nuk mund të shpresonin kurrë për shumicën në parlament), ata kërkonin t’i arrinin qëllimet e tyre me mënyra jolegjitime dhe të dhunshme, ndër të cilat, më e para, ishte mënjanimi i kundërshtarit që u dukej më i rrezikshëm, Ahmet Zogut.
…. Nuk shkoi shumë dhe kjo politikë e papërgjegjshme u kthye edhe kundër Ahmet Zogut vetë. Si vegël për këtë demokratët përdorën djaloshin ekstravagant matjan, Beqir Valterin. Këtë të ri ata e përpunuan për një kohë të gjatë, derisa ai pranoi të vrasë mirëbërësin e tij, Ahmet Zogun, njeriun që para dy vjetësh me paratë e veta e kishte çuar për studime në Itali….
…. Befas ushtuan dy krisma në shkallët e ndërtesës, që u pasuan nga një qetësi e ngrirë. Pastaj u hapën me vrull dyert e sallës dhe brenda hyri Ahmet Zogu, me revolver në dorë. Ai ishte prerë në fytyrë, por ecte me shtatin drejt dhe pas disa çastesh e mori veten, madje buzëqeshi dhe vajti me çap të sigurt tek bangoja e Qeverisë, ku u ul në një vend të caktuar për sekretarët. Ne të gjithë u bëmë në çast të vetëdijshëm për gjendjen dhe e kuptuam menjëherë se ç’kishte ndodhur. Se në raste të tilla populli ynë e mbledh veten shpejt dhe është shumë i disiplinuar. Disa deputetë që kishin miqësi me Ahmet Zogun iu mblodhën përqark, pjesa tjetër e deputetëve ngriu kërcënueshëm, nëpër vendet e saj, prapa nesh. Unë e vlerësova sakaq rrezikshmërinë e gjendjes sime, por edhe në përgjithësi. Kjo qetësi e kjo heshtje mund të shndërrohej nga çasti në çast në katrahurën më të madhe. Unë rrija pothuaj në mes të garibëve demokratë; nga e djathta e sallës, pra, para meje dhe anash pultit të presidiumit, ishin vendet e konservatorëve. Të gjithë ishin të armatosur! Të vinte puna tek armët, unë isha në mes të plumbave të miqve dhe të armiqve. Ndaj brofa në këmbë, i pëshpërita në vesh peshkopit shakaxhi “bëfshi qejf” dhe nxitova drejt lozhës së dëgjuesve, ku po rrinte një miku im i partisë, doktor Simonidhi 5 nga Vunoi i Himarës. E ndihmova atë të kaptonte parmakët e lozhës dhe e çova tek Ahmet Zogu për t’i parë plagët. Zogu në fillim nuk i besoi dhe nuk deshi ta linte këtë të panjohur ta vizitonte, por pastaj, kur unë e sigurova se mjeku është i besueshëm, nuk kundërshtoi më. Plagët ishin të rënda por pa rrezik për jetën: dy plumba e kishin marrë kalimthi duke e çarë thellë, njëri në kofshë e tjetri në baqth; plagët u lidhën përkohësisht. Unë shkova te miku dhe kushëriri im, Iljaz bej Vrioni. … Unë e këshillova Iljaz bej Vrionin të shkonte në presidium dhe të mbante një fjalim të shkurtër, qetësues. Ai e bëri këtë, gjeti tonin e duhur dhe pati suksesin e dëshiruar.
Pastaj u bë i gjallë edhe vetë Ahmet Zogu. Nga karrigia ku rrinte ai foli me zë të fortë e të qetë: “Zotërinj! Nuk është hera e parë në botë që në një parlament ndodh diçka si kjo që më ndodhi mua. Unë u lutem miqve të mi, ta peshojnë rastin me gjakftohtësi dhe pastaj të veprojnë”.
… Atentati kundër Zogut shkaktoi prerjen e menjëhershme të çdo kontakti me Partinë Demokratike, jo se ne ushqenim ndonjë simpati të tepruar apo besim të verbër ndaj Ahmet Zogut, por sepse ky akt na fyente të gjithëve dhe ishte si të na shpallej luftë hapur. Dhe më tepër nga të gjithë, peshën e fyerjes e ndjeu vetë Zogu. Siç e donte zakoni shqiptar, pas kësaj ai nuk doli nga shtëpia deri ditën që sfida mori përgjigjen e duhur. Dhe për të dhënë ndëshkimin e merituar ai përdori me mjeshtëri një mjet që i dha mundësi të vriste dy miza me një të qëlluar. Ai nuk lejoi t’i preken as qimet e flokëve atentatorit, të kapur, ndërkaq, nga rojet e parlamentit të komanduara nga Osman Gazepi, por e thirri dhe e pyeti se përse kishte dashur ta vriste. Beqir Valteri i tregoi të gjitha pa fshehur asgjë, për çka jo vetëm iu fal jeta, por edhe u trajtua mire gjatë kohës që qëndroi i burgosur në kazermën e rojave të parlamentit. Atentatori, që të tëra këto m’i ka rrëfyer vetë më 1943, largohet pastaj nga vendi më 1925, kur Partia Demokratike u dëbua nga Zogu, dhe shkoi në Francë, prej nga kthehet përsëri në Shqipëri më 1939 dhe pushkatohet nga komunistët më 1945.
***
“Inteligjenca natyrore e këtij njeriu ishte e mahnitshme. Edhe kur ia donte puna të gjykonte dhe zgjidhte probleme shumë të vështira dhe të huaja për të, ai rrallë gabonte. Sikundër edhe në shoqëri me njerëz shumë më të kulturuar ai nuk bënte kurrë figurë të keqe. Por përveç inteligjencës, ajo që i jepte atij epërsi të padiskutueshme mbi gjithë të tjerët ishte mungesa e çdo ndjesie.
Ahmet Zogu as ka dashuruar, as ka urryer kurrë. Veprimi dhe sjellja e tij i nënshtroheshin gjithnjë kontrollit të një mendjeje të ftohtë dhe praktike, udhëhiqeshin gjithnjë dhe vetëm prej interesave të tij…”
“Ahmet Zogu ishte prototip, sinteza e të gjitha vetive të mira dhe të liga të njeriut në Shqipërinë e re. Ai i kishte ato veti, të mira e të liga, të gjitha në shkallën më të lartë, ndaj edhe pati një sukses kaq të madh. Nuk mund të ketë sukses një njeri, të një popull, pa qenë vetë kuintesenca e shpirtit të këtij populli. Ahmet Zogu e kishte këtë dhunti dhe u shfaq në çastin e duhur në skenën politike të Shqipërisë – ndaj ai është më tepër se një mbret, ai është simbol i një epoke!”.
