Nga Saimir Lolja
Në
fushën e shkencës së shpirtit (psikologjisë, e thënë joshqip) në lidhje
me turmat kanë shkruajtur shumë autorë. Ndër ta, i spikatur është
Zigmund Frojdi me librin e tij “Psikologjia e turmave dhe analiza e
unit” të botuar më 1921. Ndërsa shpirti i askushmërisë, që lind prej
shpirtit të turmës dhe ndërthuret mjaft me të, vetëm se është përmendur
aty këtu. Prandaj më poshtë do të shtjellohet më tej shpirti i turmës
dhe për herë të parë ai i askushmërisë.
Shpirti i Turmës
Shpirti
i turmës bashkëjeton me njeriun dhe është tipar i historisë njerëzore,
sepse njeriu në mënyrë të natyrshme është qenie shoqërore që kërkon
përherë të shoqërizohet. Porse njohuria për të, përkujdesja ndaj këtij
shpirti dhe mbi të gjitha shfrytëzimi i tij për qëllime të caktuara
përbën anën tjetër të medaljes. Çeshtja madhore është se sa i theksuar
është shpirti i turmës në shoqëri, sepse njeriu i brymosur me një
mendësi të tillë ka në themel të mendjes së tij çiftin Sundimtari dhe
Turma. Kjo është çeshtje madhore sepse mendimet dhe ndjenjat janë
shfaqje të shpirtit të njeriut dhe janë pikërisht ato që përcaktojnë
sjelljen e tij shoqërore, domethënë kufirin ndarës çfar quhet e mirë dhe
çfar quhet e keqe. Sjellja dhe puna e njeriut janë dy gjëra të ndryshme
por që njëkohësisht plotësojnë e bashkëshoqërojnë njëra tjetrën, sepse
në fund të fundit ato bashkëshoqërojnë njeriun. Sjellja shoqërore është
ajo që përcakton ngjarjet shoqërore, sepse njeriu bën atë që dëshiron të
bëjë.
Njeriu
me mendësi turme ka një shpirt të ndrydhur, të pa lirë e të pa
larmishëm dhe duke qenë në gjendje të tillë ai kundërvepron duke i
lindur dëshira në skutat e shpirtit të tij për ta parë veten në krye të
turmës. Shpirti i tij ngashëron, kredhet përqark, i friksuar mban sytë e
veshët hapur te të tjerët, frigon nga e mira e tjetrit, i sheh të
tjerët detyrimisht të barabartë me vetveten, sheh në të tjerët aspak
ndryshim nga vetvetja ose në rastin më të mirë ndryshime të
parëndësishme. Ai ndjehet njësh me “të barabartët e tij” dhe
vetpërfytyrohet si përfaqësues i tyre. Ky shpirt i ngujuar në mënyrë
natyrale kërkon hapje, liri dhe vet-dallueshmëri. Prandaj ai e anon
ndërgjegjen e tij drejt njëshit, drejt unit, drejt vetkuptimit me
ndjenja të forta që ky vetnjësh kështu nuk ka vlerë dhe si rrjedhim i
mbin dëshira që të duket mbi të tjerët ose, e thënë sipas mendjes së
tij, mbi “të barabartët e tij”. Zgjidhja më e lehtë për të është mburrja
ose bërja e tjetrit me turp. Ai gjithmonë është në kërkim të rastit për
t’u mburrur ose bërë tjetrin me turp, sepse ai ndjehet keq dhe i
turpëruar kur nuk mburret apo kur nuk e turpëron tjetrin. Me ligësi, ai
gjithmonë është në kërkim të thashethemit për tjetrin, sepse edhe vetë
ai është një thashethem. Një mendësi i tillë nuk arrin të pranojë se veç
punës së tij egziston e duhet të egzistojë edhe puna e të tjerëve dhe
nuk sillet në mënyrë që puna e tij të plotësojë punën e të tjerëve ose
puna e tij të plotësohet prej të tjerëve. Për një shpirt të tillë i mirë
është, domethëne duhet të egzistojë, vetëm guri i tij dhe jo muri i
përbashkët. Ai vetëgjykon se është i pazëvëndësueshëm dhe ka edhe raste
që ai përpiqet ta prishë murin e përbashkët, sepse ka një shpirt të
pabesë. Një shpirt i tillë nuk përcjell respekt për të tjerët e midis të
tjerëve, biles për të nuk egziston dhe nuk duhet të egzistojë edhe
mendimi ndryshe, aq më tepër të kuptojë se kur respektohet mendimi
ndryshe edhe bashkimi është më i fortë. E thënë më gjërë, një shpirt i
tillë nuk pranon ndryshimin dhe ndryshueshmërinë, domethënë harmoninë,
dhe si rrjedhim nuk pranon përparimin, madje e urren atë.
Njeriu
në turmë kthehet pa e kupuar në nja narcist. Si i tillë ai kërkon me
këmbëngulje në turmë vetëm pasqyrime të vetvetes; të tjerët janë njësoj
për të, duhet të jenë kështu ose përndryshe të shndërrohen në të tillë.
Pëlqyeshmëria për vetveten duke parë vetveten nga të gjitha anët e në
tërë turmën është e pakufijshme. Ndërsa narcistit të lashtësisë i duhej
të qëndronte tërë ditën mbi një pellg të vogël me ujë të patrazuar për
të parë vetëm vetveten e pasqyruar me qëllim që t’i avullonte kënaqësinë
e pëlqyeshmërisë së vetvetes, për narcistin e turmës pasqyra e vetvetes
shtrihet në të katër anët e pafundme për sa kohë që egziston turma e
tij. Si e tillë kjo pasqyrë e nderë bëhet njëkohësisht mjaft e brishtë,
lehtësisht e thyeshme dhe e thërmueshme nga çasti në çast për shkak të
madhësisë e shtrirjes së saj. Një kënaqësi e tillë e dhënë nga një
pasqyrë e pafundme nuk mund të lëshohet apo të harrohet. Për ta ruajtur
këtë gjendje mjetet e vetme të narcisitit të turmes janë: vigjilenca,
cmira, urrejtja dhe dhuna ndaj çdo drithërime të sipërfaqes së pasqyrës
ujore, ndaj çdo njëshi tjetër në turmë, ndaj çdo ndryshimi që shfaq ky
njësh. Në mënyrë të veçantë, narcisti i turmës hidhërohet thellë dhe
mbushet me dëshpërim e urrejtje kur vëren ndonjë të mirë që i shkon apo i
ndodh tjetrit. Për të, njëshat e tjerë në turmë nuk e meritojnë dhe nuk
duhet t’iu ndodhin të mira. Për të, vetëm sundimtari i turmës, idhulli i
tij, vetvetja e tij e dëshiruar, meriton të mira dhe bukuri.
Një
shpirt i tillë i jep vlerë vetëm të qënit mundues për të tjerët, i jep
vlerë vetes vetëm duke ia ulur vlerën të tjerëve, i jep vlerë vetes duke
përdhosur vlerat qytetare, kulturore dhe kombëtare të shoqërisë që i
përket. Një shpirt i tillë njeh vetëm lirinë e tij të egërt e të
pakufishme. Ay është shpirtërisht pjesmarrës në krimin apo tradhëtinë që
sundimtari (Mbinjëshi) i tij kryen. Ai nuk arsyeton për këtë dhe nuk e
arsyeton mbinjëshin e tij, sepse ay vetë është sundimtari i ëndërruar pa
qenë sundimtar. Ai dallon vetëm të drejta për veten e tij; për të
egziston vetëm liria e tij dhe jo e të tjerëve. Biles, kur mbaron ai
duhet të mbarojnë edhe të tjerët. Një shpirt i tillë është i pangopur, i
pakënaqur, i paqetë dhe rrjedhimisht mizor për të mbajtur gjallë
pangopshmërinë e tij. Ai vetmendon se është i pagabueshëm, i
pacënueshëm, me të drejta absolute e liri të pakufijshme. Ai nuk mban
dhe nuk ndjen përgjegjësi për veten dhe të tjerët; një shpirt i tillë
është, bie fjala, një Ali Pashë Tepelenë. Një shpirt i tillë synon që
çdo gjë me vlerë të jetë brenda derës së tij, ai dëshiron dhe përpiqet
të ndërtojë vetëm ishullin e tij, kullën e tij me frëngji. Atij nuk i
intereson ambjenti përreth dhe madje ai e sheh me armiqësi këtë ambjent,
sepse atij nuk i interesojnë gjërat e përbashkëta. Një shpirti të tillë
i pëlqen të ndërtojë ishullin e tij të thepisur; ai ngazëllehet kur
prish urat lidhëse dhe pret telat ndërlidhëse për të ndërtuar garth
përrreth vetes së tij. Atij nuk i pëlqen bashkëjetesa paqësore, sepse ai
nuk respekton tjetrin dhe pjesën e tjetrit, ai është një fqinj i keq,
ai urren dhe i erren sytë për çdo ndryshim të vënë re tek “të barabartët
e tij”. Njëkohësisht, ai vrojton se ç’bëjnë të tjerët për të bërë të
njëjtën gjë, për të mos ngelur mbrapa shpirtërisht.
Njeriu
në turmë kthehet në fëmijërinë e tij kur ëndërronte të ishte i madh,
mbinjësh i frikshëm, dhe kështu tani besimi i tij shkon andej nga fryn
era, andej nga shfryn sundimtari i turmës. Si një vocërrak, ai gjykon
vetëm duke kujtuar paragjykimet e paharrueshme të vogëlisë. Ai e kthen
veten mbrapa në kohë dhe emocionalisht mburret me këtë. Kështu, me
dashje e pa dashje, ai e shuan zgjuarsinë e tij, bëhet i paaftë të
dallojë dhe kuptojë të vërtetën, e ul veten aq poshtë sa të mos njohë
rrotën dhe të mos dijë sa bëjnë 1+1-1, dhe shpejt e shpesh bën keq dhe
gabime. Njeriu në turmë arsyeton mbi bazën e vetarësyes së shtypur të
njëshit. Domethënë, ai kërkon njësha për mendjen e tij të ngathët, sepse
ai e ka frikë njëshin, mundimtarin e mundshëm të tij, dhe mendon se
edhe ai njësh e ka frikë atë për të njëjtën arësye. Ay është një
sundimtar i gurosur, sepse vetëm kështu mund të jetë njësh, dhe si i
tillë nuk pranon të dallohen njësha të tjerë në turmë. Kur ia dënojnë të
këqijat, ai kërkon vetëm njësha, sepse me dashje ose padashje nuk e
kupton se pse i sulen. Një shpirti të tillë nuk i intereson bashkëpunimi
dhe harmonia, atij i intereson vetëm mbinjëshi që ta sundojë në shpirt.
Pavarësisht sa larg është, ai gjithmonë vigjëlon që mbinjëshi,
sundimtari i tij me të cilin i mburret vetvetes, të mos cënohet, të mos
iki, të jetë i përjetshëm e i paprekshëm, i gurosur, i lartë deri në
qiell, sepse vetëm kështu ai mund të ngrejë sytë lart. Urrejtja e bën
atë gjithmonë gati të bashkohet me shpirtra të tjerë të tillë për t’iu
sulur mizorisht “të barabartëve të tij”, për t’i plaçkitur e përdhosur
ato, për t’i tradhëtuar ato, sa herë i del rasti apo dëgjon se mbinjëshi
iu kërkon një gjë të tillë. Lëvizja barazitiste (komuniste, e thënë jo
shqip) në Shqipëri mori përmasa epidemike gjatë Luftës II Botërorë,
sepse njerëzia u josh nëpërmjet thënies “Ngrihuni t’iu biem atyre që
janë ndryshe dhe t’iua marrim atë çfar kanë”.
Njeriu
në turmë nuk ka forcë shpirtërore dhe gjithnjë bëhet akoma edhe më i pa
aftë të pyesë apo të gjykojë vetveten, të shkëputet prej kthetrave të
brendshme, të përdorë ndonjë dritëz kuptimi prej vetvetes, të ketë
kureshtje, kush është, nga vjen e ku shkon dhe pse. Njeriu në turmë
është një askush. Ai mendon sipas modës së turmës, sipas propagandës
zyrtare shtetërore apo botërore, dhe përqesh çdo gjë që është ndryshe
nga ajo modë. Njeriu në turmë i ngjan një cifle hekuri të cilën vetëm
fusha magnetike e mbinjëshit e mban drejt, të ngritur lart. Pa këtë
fushë magnetike jetike, ai bie përdhe e shkon me pluhurin. Prandaj
njeriu në turmë guroset pas mbinjëshit dhe shndërrohet në fanatik,
domethënë ai e ka të pamundur të ndryshojë mendjen dhe përmbajtjen. Një
njeri me shpirt të tillë është qenie emocionale, nervore, një tifoz, një
madhni që përgjërohet për naltmadhninë e tij. Ay qëndron në turmë për
shkak të urrejtjes që ka ndaj të tjerëve, ndaj atyre që njeh apo ndaj
fqinjit. Mbinjëshi është shpirti i tij, emocioni dhe kënaqësia e tij,
sepse prej hyjniut mbinjësh dhe urrejtjes që ai mbjell egziston turma ku
mund të bëjë pjesë. Urrejtja dhe pickimi i emocioneve që i shërbejnë
kësaj urrejtje janë ato që e mbajnë turmën bashkë, sepse tek mbinjëshi
ai gjen urrejtjen e dëshiruar dhe pickimin e nevojshëm të emocioneve. Pa
këtë pickim emocionesh njeriu i turmës nuk do ta ndjente vetveten dhe
do idhtohej duke u rropatur deri sa të gjente një turmë ku helmi i
mbinjëshit t’i ëmbëltonte emocionet. Turma e tij është bota e tij, e
kuptimtë për të egzistuar, në brigjet e së cilës përplasen botë (turma)
të tjera, të huaja dhe armiqësore.
Njerëzit
në turmë janë të egër e të dhunshëm. Shpirti i tyre dhunon dhe kërkon
të dhunohet. Me fjalë të tjera shpirti i tyre është i skllavëruar.
Skllavërimi i është bërë karakter, zakon, kërkesë, dëshirë dhe mënyrë të
jetuari. Meqenëse ky shpirt nuk pranon e respekton ndryshim tek “të
barabartët” e mendjes së tij dhe ndërkohë kërkon të dhunohet, atëhere
këtë dhunim e skllavërim e kërkon, e gjen si zgjidhje, dhe e pret vetëm
nga sundimtari i pashpirt i turmës. Domethënë, e kërkon këtë nga idhuli i
tij, nga i dëshiruari i shpirtit të tij. Meqenëse ky shpirt i egër
është i pasjellshëm ndaj “të barabartëve të tij”, meqenëse ky shpirt nuk
pranon të renë dhe ndryshimin e harmonishëm tek “të barabartët e tij”,
ai ka vetëm një shtysë mendimi: skllavërimin, dhe vetëm një gjuhë
veprimi: dhunën. Egërsia i shkakton dhimbje therëse në shpirt kur sheh
harmoni në rrethin e “të barabartëve të tij”. Vetëm dhuna e më të
fortit, e më mizorit, e më të egrit, e më të poshtrit, e atij që ka të
drejtë të dhunojë e përdhosë të tjerët, e sundimtarit të turmës, mund
t’ia fashitë dhimbjen e instikteve të egra të tij. Vetëm kjo dhunë
madhore, vetëm ky sundimtar turme me të vetmen të drejtë fjale e
veprimi, mund t’ia shtypë egërsinë, shkaktaren e dhimbjes, t’ia qetsojë
shpirtin e tij dhe t’ia dehë emocionet. Ky shpirt nuk e kupton dhe nuk e
kërkon mëvetësinë, ndryshimin në lidhje me të tjerët. Më e shumta që
dëshiron ky shpirt është të bëhët një vasal mizor. Edhe kur e shtyjnë në
liri të përkufizuar për të gjithë, ai nuk mund të shkëputet nga e
kaluara e skllavërimit dhe dhunimit mbi të. Liria për të është dhuna,
rasti për të shfryrë egërsinë e emocioneve të tij. Ai po me dhunë kërkon
të kthehet në skllavërinë e shkuar, me të njëjtat kushte e mundësisht
me të njëjtin sundimtar mizor për turmën. Shpirti i tij qan papushim për
egërsinë e sundimtarit të shkuar. Shpirti i tij i idhnuar psherëtin për
mungesën e munduesit të tij të egër, humbjen e të cilit e ndjen shumë
herë më të madhe se humbjen e vetvetes apo “të barabartëve të tij”. Ai
dëshiron gjithmonë që munduesi të ringjallet dhe shpreson në këtë.
Askushmëria
Askushmëria
është një ndjenjë e skajshme shoqërore që në situatë paniku e fut
njeriun në ankth dërrmues dhe e zvetnon. Nën ndrydhjen e skajshme të
shpirtit të tij, nën hutimin dhe kotësinë që pëson shpirti i tij, nën
zhvleftësimin e historisë në mendjen e tij, i dalldisur nga
paarsyeshmëria, fillon të ndriçojë në shpirtin e tij një flakë pishe e
zbehtë në degëzën e askushmërisë. Askushmëria bëhet për të frymëmarrje,
liri dhe shkak veprimi. Ai bëhet kështu një makinë që nuk ka fillim
rruge, që përpiqet të ngahet dhe po qe e nevojshme mund të marrë një
kthesë e të ecë për aq sa i kërkojnë shërbim. Duke harruar me dashje ose
pa dashje, ai humb vetveten dhe fshin nga mendja vlerat dhe historinë
në origjinën e tij, rrënjët. Ai nuk e dallon më tjetrin. Ndërkohë ai
kërkon të mbushet me vlera të reja, por nuk arrin të kuptojë se ato janë
të pathemelta tek ai, janë si gjethet të cilat zverdhen dhe nuk dihet
se ku i flak era.
Ashtu
si natyra nga ku ka lindur, shoqëria njerëzore përmban në vetvete
ndryshueshmëri. Domethënë, njerëzit ndryshojnë nga pamja, mendimi,
gjatësia, vendlindja, dëshirat, kënaqësitë, aftësitë, dituritë dhe biles
brenda një grupi shoqëror (kombi) ka ndryshime në të folurat vendore e
në veshje. Përtej kombit, ndryshimet shtohen në tiparet e jashtme,
ngjyra e lëkurës, gjuha, etj. Grupet shoqërore (kombet) dhe nëngrupet
shoqërore (brenda një kombi) kanë edhe gjëra të ngjashme dhe të
përbashkëta, por nuk kanë gjëra të barabarta. Nëse respektohet natyra,
duke përfshirë edhe shoqërinë e larmishme njerëzore, atëhere jeta është e
paqshme. Në të kundërt, përpjekjet për të krijuar fantazma barazie
përbëjnë dhe prodhojnë krime njerëzore dhe natyrore. Në rastin e
Shqipërisë zyrtare, për gjysëm shekulli u edukua dhunshëm me qëllim dhe
me absolutizëm fantazma e barazitizmit shoqëror dhe ndërkombëtar, aq sa u
kërkuan “vëllezër” edhe në xhunglat e Amazonës e tundrat e Azisë.
Njerëzit u bashkëmblodhën dhunshëm mendërisht, fizikisht dhe jetësisht. U
punua për të krijuar të ashtëquajturin “njeriu i ri”, domethënë
askushin e dëshiruar të barabartë e të edukuar me shpirtin e turmës.
Për
askushin e mirë është askushmëria dhe e keqe është çdo gjë tjetër e
arsyeshme, jo-paemër dhe me formë e përmbajtje të qartë. Askushi nuk di
të emërojë dhe pse është emëruar; ai pret urdhër nga mbinjëshi për të
zbatuar një ligj që është urdhëri vetë. Ai nuk di pse është në një
detyrë zyrtare dhe çfar do të thotë ai emërim, çfar pritet e duhet të
bëjë, çfar të thotë e çfar të kërkojë; ai është një vjedhës pune, vendi
pune dhe vote. Ai nuk e di ç’është e çfar përfaqson kombi e flamuri
kombëtar ose çfar duhet të bëjë për festën kombëtare, çfar flamuri duhet
të mbajë, çfar të bëjë që ai flamur të mos jetë thjesht një copë lecke
me ngjyra, etj. Askushmëria shpesh e vozit askushin në veprime
tradhëtie, sepse për të qenë një njësh dikushi, një sundimtar, ai i hyn
rrugës së krimit dhe bashkëpunimit me armiqtë. Ai vetëm keq sheh, uron
apo dëshiron, sepse ai vetë është keq dhe të keqen ka si pikë krahasimi.
Ai flet për gjëra të parësyeshme e të pakuptueshme dhe biles ai nuk
dallon ngjyrimet.
Turma dhe Askushmëria
Mendësitë
e turmës dhe askushmërisë të para veçan dhe të veçuara për njeriun e
veçuar nuk përbëjnë rrezik për shoqërinë. Por në skajin tjetër, kur
shpirti i turmës dhe i askushëmrisë bëhen tipare shoqërore të përhapura
dhe të njëkohshme, atëhëre ai grup shoqëror është në rrezikun e madh të
mashtrimit dhe vetshkatërrimit. Rreziku bëhet akoma më i madh dhe pësimi
prej tij më i shpejtë kur armiqtë e këtij grupi shoqëror ia njohin atij
këtë shpirt dhe përkujdesen t’ia forcojnë pikërisht këto dy tipare
shoqërore. Në këtë rast, pasoja është e paqartë për çastin por e qartë
pas një periudhe të gjatë kohe. Si rrjedhim, ai grup shoqëror
vetshkatërrohet, humbet vlera njerzore, shpirtërore, kulturore dhe
materiale, ose në rastin më të mirë vazhdon të përtiqet në kufinjtë e
mbijetesës duke ngelur i prapambetur, i vetpenguar në përparim dhe i
paqetësuar. Ngulmi i këtyre dy mendësive i mban njeriut ndezur ëndërrën e
barazitizmit dhe si rrjedhim ai cënon dhunshëm gjërat që s’i përkasin
ose që janë të ndryshme nga ëndërrimi i tij.
Veç
shpirtligëve, njerëzit që janë në detyra zyrtare dhe i përmbajnë në
vetvete të dy këto mendësi bëhen shumë dëmtues për shoqërinë gjatë
marrjes së vendimeve. Biles, ato zhyten në krime dhe tradhëti nga të
cilat nuk dalin dot dhe njëkohësisht kujdestarët e tyre nuk i lenë të
dalin por i zhytin akoma më shumë. Njerës të tillë bëhen kukulla
qeverisëse dhe nga veprimet apo goja e tyre mund të dëgjohen gjërat më
të paarësyeshme. Me njerëz të tillë në pozita shtetërore, veprimtaria
armiqsore e huaj ka fushë të lirë veprimi dhe pasoja të dhimshme për
vendin. Historia shqiptare vazhdon ta japë këtë mësim. Ato njerëz që
thonë se nuk ka armik, ose e thonë këtë nga mungesa e zgjuarsisë së
tyre, ose e thonë këtë nga vetvetja për shkaqe emocionale dhe qëllime të
ngushta vetjake apo përfitimi, ose iu është thënë nga armiqtë ta thonë
këtë gjë (duke e ditur ose duke mos e kuptuar këtë); ose shtyhen ta
thonë këtë jo nga një shkak i përmendur më sipër. Shteti i Shqipërisë
zyrtare u shpartallua në fillim të vitit 1997 pikërisht prej humbjes së
armikut (askushmërisë) dhe veprimit të frymëzuar nga mendësia e turmës.
Të
dyja këto mendësi ushqejnë njëra-tjetrën dhe përcaktojnë sjelljen
shoqërore të njeriut, e cila do të thotë para së gjithash si sillet
njeriu ndaj shoqërisë dhe çfar ka bërë për të. Egzistenca dhe nxitja e
tyre nga ato që i duan të keqen shqiptarëve i rrisin mjaft pasojat
negative mbi shoqërinë shqiptare, qetësimin, bashkimin dhe përparimin e
saj. Ndikimi negativ në shoqëri i të dyja mendësive zvoglohet nëpërmjet
ndriçimit të shpirtit me vlera dhe mendjes me ide, shkollimit shkencor,
edukimit të njeriut si e pse të përdorë arësyen, edukimit kombëtar dhe
atij bashkësor. Të gjitha këto kanë qëllim përparimin dhe përkufizimin e
mirësjelljes shoqërore ndaj vetvetes, të tjerëve dhe ambjentit në
rrugën drejt një shoqërie të udhërrëfyer prej arësyes dhe urtësisë. Pra
çeshtja shtrohet: të dihen të metat e mendësisë shoqërore dhe të
kundërveprohet butësisht për largimin e tyre, apo të mos dihen por t’i
dijnë armiqtë dhe të veprohet egërsisht për thellimin e tyre. Meqenëse
përmirësimi paraprak fillon tek vetë njeriu, fillimi i largimit të
këtyre dy mendësive në çdo rast është shumë i thjeshtë: njeriu të mos
mendojë e të mos flasë me NE.
