Nisur nga shtrirja gjeografike dhe historia, shqiptarët përherë kanë qenë dhe do të jenë në pozitë të volitshme për të thithur të mirat e dy kulturave, si Lindjes ashtu edhe Perëndimit. Të mohosh njërën prej tyre, siç bëjnë ata që janë “më katolikë se Papa”, do të thotë të mohosh identitetin e vetë shqiptarëve.
Robert Nesimi
Japonia e përulur
Para rreth 152 vjetësh një luftanije amerikane e komanduar nga komodori Perry hyn me dhunë në ujërat japoneze. Në vetvete kjo mund edhe mos duket ndonjë ngjarje e jashtëzakonshme, por në fakt për Japoninë ka paraqitur pikën kritike në historinë e saj. Duke filluar nga shekulli XVI, nën udhëheqjen feudale të shogunëve, Japonia ka qenë vend i mbyllur në vetvete. Duke kufizuar së tepërmi daljen jashtë vendit të qytetarëve të vetë, si dhe hyrjen e të huajve në vend, e duke lejuar tregtinë e jashtme vetëm në portin e Nagasakit dhe vetëm me tregtarë holandez, Japonia për 352 vjet rradhazi ka ecur rrugën e vet të izoluar nëpër histori.
Por kur komodori Perry hyn në Japoni dhe i detyron japonezët të nënshkruajnë një sërë marrëveshjes tregtare, elita japoneze kupton se nga izolimi i tepërt Japonia ka ngelur shumë pas botës. Efekti i kësaj ngjarje ka qenë i jashtëzakonshëm. Menjëherë Japonia flak anash sistemin feudal të shogunëve dhe lëshohet në periudhën e njohur si Restaurimi i Meixhive. Importohen me të madhe produkte dhe dijeni nga Perëndimi, dërgohen studentë jashtë vendit për trajnim, thirren profesorë të huaj në vend, zgjerohet komunikimi me jashtë, importohen jo vetëm mallrat por edhe modelet ekonomike, sociale e politike të Perëndimit.
Për fat të keq, pre e ndikimit të fuqishëm të Perëndimit bie edhe arti japonez. Gjatë periudhës së izolimit, duke ndjekur rrugën e vet të pavarur, në Japoni lulëzon arti autentik japonez. Shquhet në veçanti arti i të pikturuarit me blloqe druri të ngjyrosura, i njohur si ukiyo, “bota fluturuese”. Ai trajton kryesisht jetën urbane në sistemin e shogunëve në Japoni, siç është për shembull kryevepra e këtij arti “100 pamje të Edos” (Tokios), nga artisti më i madh i ukiyo-s, Ando Hiroshige.
Të mahnitur dhe dalldisur me Perëndimin, japonezët flakin tutje edhe këtë art si shenjë e prapambeturisë së tyre të deriatëhershme. Ky lloj arti bie aq poshtë, saqë pikturat e tilla fillojnë të përdoren për të mbështjellur mallrat komercialë. Për rastësi të fatit, me piktura të tilla kanë qenë të mbështjellura edhe pjatat e porcelanit që ka porositur nga Japonia një diler francez i porcelanit. I mahnitur me ngjyrat e ndritshme e vijat e qarta të pikturës – letër mbështjellëse, ky ua përcjell atë piktorëve francezë të impresionizmit. Është e vështirë të mbivlerësohet ndikimi që prej asaj kohe ukiyo ka ushtruar në artin perëndimor. Një listë e piktorëve të ndikuar thellësisht nga ukiyo mund të na ndihmojë, sepse ajo përfshin emra të tillë si Eduard Manet, Edgar Degas, Anri Tuluz Lotrek, Klod Mone, Pol Gogen, e Vinsent van Gogh. Ky i fundit, përndryshe piktor origjinal, shpreh mahnitjen e vet me artistët japonez në mënyrë të veçantë. Duke përulur veten para mjeshtrave japonezë, bie në rolin e kopjuesit të thjeshte dhe kopjon me dorën e vetë disa nga pikturat nga albumi i sipërpërmendur, “100 pamje të Edos” nga Hiroshige. Me një fjalë, arti i flakur tutje nga vetë japonezët si i “prapambetur” karshi Perëndimit, bëhet inspirim për kremin e kremit të artit europian. Në vetë Europën nis një stil i ri i quajtur Japonizmë.
Japonia e rigjetur
Historia e mëtejshme e Japonisë, pas restaurimit të Meixhive është sadopak e njohur. Pas dalldisjes fillestare me Perëndimin Japonia rigjen veten (filmi “Samurai i fundit” nuk është krejtësisht fiktiv sepse bazohet në ngjarje dhe persona të vërtetë). Vetëm 50 vjetë më vonë ajo mund në luftë Rusinë, duke u bërë kështu fuqia e parë joeuropiane që pas 300 viteve mund një shtet europian në luftë. Më vonë ndjehet aq e fuqishme saqë sulmon edhe SHBA-të gjatë luftës së Dytë Botërore. Pa marrë parasysh se humb këtë luftë, shfaqet përsëri dinamizmi, përshtatja dhe kohezioni i brendshëm i shoqërisë japoneze, sepse humbja në luftë pasohet me ngritje të fuqishme ekonomike. Një masë e vetme e marrë pas luftës do të na ndihmojë të kuptojmë më mirë shpirtin japonez dhe sensin e tyre për komunitetin: pas lufte çdo qytetar japonez shkon në vendin e vet të punës gjysmë ore më herët dhe kthehet gjysmë ore më vonë pa pagesë, duke ia falur këtë orë plotësuese mirëqenies së gjithë shoqërisë japoneze.
Sot Japonia, një vend pa asnjë resurs natyror, është ekonomia e dytë më e madhe në botë, ndërsa në shumë sfera teknologjike renditet edhe e para. Megjithëse ka adoptuar sistemin politik dhe ekonomik perëndimor dhe është vend kapitalist me demokraci parlamentare, ajo ka ruajtur shumëçka nga vetja, duke u nisur nga kohezioni shoqëror deri te mënyra e vendosjes, ku në një sistem të komplikuar bashkëvendosin të gjithë shtresat e shoqërisë, duke u nisur nga qytetarët deri te bizneset dhe vetë qeveria. Ende është prezent edhe faktori i nderit, prandaj nuk është e çuditshme të ndëgjojmë për politikanë e biznismenë japonezë që kanë vrarë vetveten pas ndonjë skandali, sepse frika nga turpi, nga humbja e nderit, është më e madhe se frika nga ligji ose vdekja. Për artin e ukiyos as mos të bëjmë fjalë, sepse qëmoti japonezët atë e kanë rivendosur në vendin e vet të merituar. Në njëfarë mënyre ukiyo ka gjetur formën e vet bashkëkohore te filmat e animuar të njohur si anime, të popullarizuar në gjithë botën. Ajo që dua të theksoj me këta shembuj është se Japonia ka arritur të modernizohet, pa e humbur vetveten, pa humbur traditën dhe vlerat e veta.
A kemi dilema se kush jemi ne?
Tani dua të kthehem këtu te ne, ku në njëfarë mënyre debatohet çështja e identitetit shqiptar, gjegjësisht se a jemi ne shqiptarët oksidentalë apo orientalë, perëndimorë apo lindorë. Në kontakte me të huaj më ndodh që të më pyesin se nga jam, dhe çfarë kulture a arti ka prodhuar populli im. Pjesa e parë e përgjigjes është e lehtë, jam nga Tetova, qytet i banuar kryesisht me shqiptarë. Pjesa e dytë e përgjigjes mund të mos i pëlqejë dikujt, por është fare e lehtë për mua. Mjafton të dalësh për një shëtitje nëpër qytet dhe të vëresh se çka në të vërtetë ka nga arti aty, çka është e bukur, çka është e vjetër, çfarë trashëgimie na kanë lënë paraardhësit tanë. Do të identifikoj xhaminë e larme, banjot e vjetra – hamamin dhe normal teqen e mrekullueshme të Tetovës. E njëjta gjë do të vërehet edhe në çfarëdo qyteti tjetër shqiptar, e posaçërisht te ne në Maqedoni.
Nga ana tjetër, më trumbetohet nga secila anë se “ne jemi europianë”, “ne s’kemi asgjë të përbashkët me lindjen” ose se “ja kemi parë sherrin lindjes”. Ndonjëherë këto ide marrin edhe forma ekstreme dhe të rrezikshme (për fat të keq ndonjëherë shprehur edhe nga njerëz tanë të shquar), si “shqiptarët janë europianë dhe duhet ti kthehen fesë së krishterë” (duke harruar se vetë feja e krishterë ka filluar poashtu në lindje dhe se disa popuj europianë, si skandinavët, e kanë pranuar pas plot 1000 vjetëve), ose xhevahiri i vërtetë i injorancës nga një intelektual i Shqipërisë se “i keni bërë ato minaret si raketat e Iranit” (duke përqeshur kështu paturpësisht një art dhe traditë me histori mijëvjeçare).
Unë e di se xhamia, hamami, teqeja nuk janë institucione europiane. Tani lind dilema se si t’i përgjigjem pyetjes se çfarë është trashëgimia kulturore e popullit tim, çfarë shenjash ka lënë ai nëpër shekuj nga ekzistenca e vet? Nga njëra anë nëse pajtohem me gjykimin se ne jemi pastër europianë dhe nuk kemi asgjë të bëjmë me lindjen, këto monumente të kulturës që përmenda më lartë duhet ti konsideroj si monumente të një kulture të huaj, gjegjësisht asaj otomane, që ka qëndruar për 500 vjet në trojet tona dhe pastaj është larguar. Njëlloj, monumentet e mëhershme duhet ti konsideroj si trashëgimi bizantine, e edhe më tej romake. Atëherë nga njëra anë do të duhet të themi se shqiptarët si popull nuk kanë ndërtuar asgjë të veten gjatë gjithë ekzistencës së tyre (që na nxjerr me të vërtetë të varfër si popull), ose duhet të them se shqiptarët vërtetë kanë aftësi të prodhojnë vepra kulturore, por se kanë ardhur vonë në këto troje dhe nuk kanë patur kohë të mjaftueshme t’i tregojnë ato aftësi (që do t’i kishte pëlqyer tepër autorëve të enciklopedisë famoze të ASHAM-it).
Simbiozë mes Lindjes dhe Perëndimit
Natyrisht përgjigja e saktë është se ne kemi jetuar me shekuj këtu dhe kemi lënë gjurmën tonë në këto vende. Është e qartë se monumentet joeuropiane që përmenda më lartë janë tonat dhe pjesë e identitetit tonë si popull. Patroni i Xhamisë së Larme për shembull ka qenë shqiptar, sipas të gjitha gjasave edhe mjeshtrit që kanë ndërtuar atë kanë qenë shqiptarë dhe normal njerëzit që kanë përdorur dhe përdorin atë janë shqiptarë. Me sa të drejtë atëherë mund të thotë dikush se ne jemi ekskluzivisht europianë dhe monumentet e këtilla nuk janë tonat? Prandaj do të marr guximin të them se identiteti shqiptar është ngushtë i lidhur edhe me atë europian por edhe me atë oriental, pa marrë parasysh se a do t’i pëlqejë kjo dikujt ose jo. Unë nuk e kam ndërmend të mohoj trashëgiminë e brezave të tëra stërgjyshërish të mi dhe të kompromitoj identitetin e popullit tim, vetëm për hir të neurozave islamofobe dhe orientofobe të disa “intelektualëve” me paragjykime të tmerrshme.
Vetë Europa shikuar si kulturë është përbërje e trashëgimisë greko-romake, gjermanike dhe orientale (krishterimi). Për mendimin tim kjo trashëgimi e përzier është ajo që e ka bërë Europën më të pasur; për mendimin tim ky diversitet është ajo që e bën një kulturë më të begatë. Nisur nga shtrirja gjeografike dhe historia, shqiptarët përherë kanë qenë dhe do të jenë në pozitë të volitshme për të thithur të mirat e dy kulturave, si Lindjes ashtu edhe Perëndimit. Të mohosh njërën prej tyre, siç bëjnë ata që janë “më katolikë se Papa”, do të thotë të mohosh identitetin e vetë shqiptarëve. Si Perëndimi, ashtu edhe Lindja, kanë një begati të madhe intelektuale dhe shpirtërore; ne kemi fatin e mirë që jemi në pozitë të marrim nga këto begati nga të dy anët, duke pasuruar edhe kulturën tonë por edhe atë botërore (Kultura turke që është në pozitë të ngjashme me tonën, nga kjo trashëgimi e dyfishtë kohët e fundit ka arritur të nxjerrë një sërë shkrimtarësh me renome botërore, përfshi fituesin e çmimit Nobel, Orhan Pamuk).
Më lartë përmenda shembullin e japonezëve, sepse ata janë shembull i mirë se si një popull mund të modernizohet pa e humbur vetveten. Nga japonezët kemi shumëçka për të mësuar në këtë moment të historisë tonë, kur tentojmë të integrohemi në strukturat euroatlantike. Edhe brenda vetë këtyre strukturave do të jemi më të dobishëm duke ruajtur identitetin tonë, duke shërbyer si urë mes Lindjes dhe Perëndimit, se sa duke hyrë si popull gjysmak që ridefinon vetveten sipas modës, duke kthyer gëzofin kah fryn era. Nëse dikush turpërohet ose ndjehet i nënçmuar nga pjesa orientale e identitetit tonë, ky është problem i tyre, sepse besoj se shumë të tjerë, ashtu si edhe unë, përkundrazi jemi krenarë me të. Tani më tepër se kurrë, kur zhytemi në globalizim, kemi nevojë t’a rruajmë këtë trashëgimi unike kulturore që kemi. Japonezët janë dëshmi e gjallë se kjo është edhe e mundëshme, edhe e dëshiruar.
Japonia e përulur
Para rreth 152 vjetësh një luftanije amerikane e komanduar nga komodori Perry hyn me dhunë në ujërat japoneze. Në vetvete kjo mund edhe mos duket ndonjë ngjarje e jashtëzakonshme, por në fakt për Japoninë ka paraqitur pikën kritike në historinë e saj. Duke filluar nga shekulli XVI, nën udhëheqjen feudale të shogunëve, Japonia ka qenë vend i mbyllur në vetvete. Duke kufizuar së tepërmi daljen jashtë vendit të qytetarëve të vetë, si dhe hyrjen e të huajve në vend, e duke lejuar tregtinë e jashtme vetëm në portin e Nagasakit dhe vetëm me tregtarë holandez, Japonia për 352 vjet rradhazi ka ecur rrugën e vet të izoluar nëpër histori.
Por kur komodori Perry hyn në Japoni dhe i detyron japonezët të nënshkruajnë një sërë marrëveshjes tregtare, elita japoneze kupton se nga izolimi i tepërt Japonia ka ngelur shumë pas botës. Efekti i kësaj ngjarje ka qenë i jashtëzakonshëm. Menjëherë Japonia flak anash sistemin feudal të shogunëve dhe lëshohet në periudhën e njohur si Restaurimi i Meixhive. Importohen me të madhe produkte dhe dijeni nga Perëndimi, dërgohen studentë jashtë vendit për trajnim, thirren profesorë të huaj në vend, zgjerohet komunikimi me jashtë, importohen jo vetëm mallrat por edhe modelet ekonomike, sociale e politike të Perëndimit.
Për fat të keq, pre e ndikimit të fuqishëm të Perëndimit bie edhe arti japonez. Gjatë periudhës së izolimit, duke ndjekur rrugën e vet të pavarur, në Japoni lulëzon arti autentik japonez. Shquhet në veçanti arti i të pikturuarit me blloqe druri të ngjyrosura, i njohur si ukiyo, “bota fluturuese”. Ai trajton kryesisht jetën urbane në sistemin e shogunëve në Japoni, siç është për shembull kryevepra e këtij arti “100 pamje të Edos” (Tokios), nga artisti më i madh i ukiyo-s, Ando Hiroshige.
Të mahnitur dhe dalldisur me Perëndimin, japonezët flakin tutje edhe këtë art si shenjë e prapambeturisë së tyre të deriatëhershme. Ky lloj arti bie aq poshtë, saqë pikturat e tilla fillojnë të përdoren për të mbështjellur mallrat komercialë. Për rastësi të fatit, me piktura të tilla kanë qenë të mbështjellura edhe pjatat e porcelanit që ka porositur nga Japonia një diler francez i porcelanit. I mahnitur me ngjyrat e ndritshme e vijat e qarta të pikturës – letër mbështjellëse, ky ua përcjell atë piktorëve francezë të impresionizmit. Është e vështirë të mbivlerësohet ndikimi që prej asaj kohe ukiyo ka ushtruar në artin perëndimor. Një listë e piktorëve të ndikuar thellësisht nga ukiyo mund të na ndihmojë, sepse ajo përfshin emra të tillë si Eduard Manet, Edgar Degas, Anri Tuluz Lotrek, Klod Mone, Pol Gogen, e Vinsent van Gogh. Ky i fundit, përndryshe piktor origjinal, shpreh mahnitjen e vet me artistët japonez në mënyrë të veçantë. Duke përulur veten para mjeshtrave japonezë, bie në rolin e kopjuesit të thjeshte dhe kopjon me dorën e vetë disa nga pikturat nga albumi i sipërpërmendur, “100 pamje të Edos” nga Hiroshige. Me një fjalë, arti i flakur tutje nga vetë japonezët si i “prapambetur” karshi Perëndimit, bëhet inspirim për kremin e kremit të artit europian. Në vetë Europën nis një stil i ri i quajtur Japonizmë.
Japonia e rigjetur
Historia e mëtejshme e Japonisë, pas restaurimit të Meixhive është sadopak e njohur. Pas dalldisjes fillestare me Perëndimin Japonia rigjen veten (filmi “Samurai i fundit” nuk është krejtësisht fiktiv sepse bazohet në ngjarje dhe persona të vërtetë). Vetëm 50 vjetë më vonë ajo mund në luftë Rusinë, duke u bërë kështu fuqia e parë joeuropiane që pas 300 viteve mund një shtet europian në luftë. Më vonë ndjehet aq e fuqishme saqë sulmon edhe SHBA-të gjatë luftës së Dytë Botërore. Pa marrë parasysh se humb këtë luftë, shfaqet përsëri dinamizmi, përshtatja dhe kohezioni i brendshëm i shoqërisë japoneze, sepse humbja në luftë pasohet me ngritje të fuqishme ekonomike. Një masë e vetme e marrë pas luftës do të na ndihmojë të kuptojmë më mirë shpirtin japonez dhe sensin e tyre për komunitetin: pas lufte çdo qytetar japonez shkon në vendin e vet të punës gjysmë ore më herët dhe kthehet gjysmë ore më vonë pa pagesë, duke ia falur këtë orë plotësuese mirëqenies së gjithë shoqërisë japoneze.
Sot Japonia, një vend pa asnjë resurs natyror, është ekonomia e dytë më e madhe në botë, ndërsa në shumë sfera teknologjike renditet edhe e para. Megjithëse ka adoptuar sistemin politik dhe ekonomik perëndimor dhe është vend kapitalist me demokraci parlamentare, ajo ka ruajtur shumëçka nga vetja, duke u nisur nga kohezioni shoqëror deri te mënyra e vendosjes, ku në një sistem të komplikuar bashkëvendosin të gjithë shtresat e shoqërisë, duke u nisur nga qytetarët deri te bizneset dhe vetë qeveria. Ende është prezent edhe faktori i nderit, prandaj nuk është e çuditshme të ndëgjojmë për politikanë e biznismenë japonezë që kanë vrarë vetveten pas ndonjë skandali, sepse frika nga turpi, nga humbja e nderit, është më e madhe se frika nga ligji ose vdekja. Për artin e ukiyos as mos të bëjmë fjalë, sepse qëmoti japonezët atë e kanë rivendosur në vendin e vet të merituar. Në njëfarë mënyre ukiyo ka gjetur formën e vet bashkëkohore te filmat e animuar të njohur si anime, të popullarizuar në gjithë botën. Ajo që dua të theksoj me këta shembuj është se Japonia ka arritur të modernizohet, pa e humbur vetveten, pa humbur traditën dhe vlerat e veta.
A kemi dilema se kush jemi ne?
Tani dua të kthehem këtu te ne, ku në njëfarë mënyre debatohet çështja e identitetit shqiptar, gjegjësisht se a jemi ne shqiptarët oksidentalë apo orientalë, perëndimorë apo lindorë. Në kontakte me të huaj më ndodh që të më pyesin se nga jam, dhe çfarë kulture a arti ka prodhuar populli im. Pjesa e parë e përgjigjes është e lehtë, jam nga Tetova, qytet i banuar kryesisht me shqiptarë. Pjesa e dytë e përgjigjes mund të mos i pëlqejë dikujt, por është fare e lehtë për mua. Mjafton të dalësh për një shëtitje nëpër qytet dhe të vëresh se çka në të vërtetë ka nga arti aty, çka është e bukur, çka është e vjetër, çfarë trashëgimie na kanë lënë paraardhësit tanë. Do të identifikoj xhaminë e larme, banjot e vjetra – hamamin dhe normal teqen e mrekullueshme të Tetovës. E njëjta gjë do të vërehet edhe në çfarëdo qyteti tjetër shqiptar, e posaçërisht te ne në Maqedoni.
Nga ana tjetër, më trumbetohet nga secila anë se “ne jemi europianë”, “ne s’kemi asgjë të përbashkët me lindjen” ose se “ja kemi parë sherrin lindjes”. Ndonjëherë këto ide marrin edhe forma ekstreme dhe të rrezikshme (për fat të keq ndonjëherë shprehur edhe nga njerëz tanë të shquar), si “shqiptarët janë europianë dhe duhet ti kthehen fesë së krishterë” (duke harruar se vetë feja e krishterë ka filluar poashtu në lindje dhe se disa popuj europianë, si skandinavët, e kanë pranuar pas plot 1000 vjetëve), ose xhevahiri i vërtetë i injorancës nga një intelektual i Shqipërisë se “i keni bërë ato minaret si raketat e Iranit” (duke përqeshur kështu paturpësisht një art dhe traditë me histori mijëvjeçare).
Unë e di se xhamia, hamami, teqeja nuk janë institucione europiane. Tani lind dilema se si t’i përgjigjem pyetjes se çfarë është trashëgimia kulturore e popullit tim, çfarë shenjash ka lënë ai nëpër shekuj nga ekzistenca e vet? Nga njëra anë nëse pajtohem me gjykimin se ne jemi pastër europianë dhe nuk kemi asgjë të bëjmë me lindjen, këto monumente të kulturës që përmenda më lartë duhet ti konsideroj si monumente të një kulture të huaj, gjegjësisht asaj otomane, që ka qëndruar për 500 vjet në trojet tona dhe pastaj është larguar. Njëlloj, monumentet e mëhershme duhet ti konsideroj si trashëgimi bizantine, e edhe më tej romake. Atëherë nga njëra anë do të duhet të themi se shqiptarët si popull nuk kanë ndërtuar asgjë të veten gjatë gjithë ekzistencës së tyre (që na nxjerr me të vërtetë të varfër si popull), ose duhet të them se shqiptarët vërtetë kanë aftësi të prodhojnë vepra kulturore, por se kanë ardhur vonë në këto troje dhe nuk kanë patur kohë të mjaftueshme t’i tregojnë ato aftësi (që do t’i kishte pëlqyer tepër autorëve të enciklopedisë famoze të ASHAM-it).
Simbiozë mes Lindjes dhe Perëndimit
Natyrisht përgjigja e saktë është se ne kemi jetuar me shekuj këtu dhe kemi lënë gjurmën tonë në këto vende. Është e qartë se monumentet joeuropiane që përmenda më lartë janë tonat dhe pjesë e identitetit tonë si popull. Patroni i Xhamisë së Larme për shembull ka qenë shqiptar, sipas të gjitha gjasave edhe mjeshtrit që kanë ndërtuar atë kanë qenë shqiptarë dhe normal njerëzit që kanë përdorur dhe përdorin atë janë shqiptarë. Me sa të drejtë atëherë mund të thotë dikush se ne jemi ekskluzivisht europianë dhe monumentet e këtilla nuk janë tonat? Prandaj do të marr guximin të them se identiteti shqiptar është ngushtë i lidhur edhe me atë europian por edhe me atë oriental, pa marrë parasysh se a do t’i pëlqejë kjo dikujt ose jo. Unë nuk e kam ndërmend të mohoj trashëgiminë e brezave të tëra stërgjyshërish të mi dhe të kompromitoj identitetin e popullit tim, vetëm për hir të neurozave islamofobe dhe orientofobe të disa “intelektualëve” me paragjykime të tmerrshme.
Vetë Europa shikuar si kulturë është përbërje e trashëgimisë greko-romake, gjermanike dhe orientale (krishterimi). Për mendimin tim kjo trashëgimi e përzier është ajo që e ka bërë Europën më të pasur; për mendimin tim ky diversitet është ajo që e bën një kulturë më të begatë. Nisur nga shtrirja gjeografike dhe historia, shqiptarët përherë kanë qenë dhe do të jenë në pozitë të volitshme për të thithur të mirat e dy kulturave, si Lindjes ashtu edhe Perëndimit. Të mohosh njërën prej tyre, siç bëjnë ata që janë “më katolikë se Papa”, do të thotë të mohosh identitetin e vetë shqiptarëve. Si Perëndimi, ashtu edhe Lindja, kanë një begati të madhe intelektuale dhe shpirtërore; ne kemi fatin e mirë që jemi në pozitë të marrim nga këto begati nga të dy anët, duke pasuruar edhe kulturën tonë por edhe atë botërore (Kultura turke që është në pozitë të ngjashme me tonën, nga kjo trashëgimi e dyfishtë kohët e fundit ka arritur të nxjerrë një sërë shkrimtarësh me renome botërore, përfshi fituesin e çmimit Nobel, Orhan Pamuk).
Më lartë përmenda shembullin e japonezëve, sepse ata janë shembull i mirë se si një popull mund të modernizohet pa e humbur vetveten. Nga japonezët kemi shumëçka për të mësuar në këtë moment të historisë tonë, kur tentojmë të integrohemi në strukturat euroatlantike. Edhe brenda vetë këtyre strukturave do të jemi më të dobishëm duke ruajtur identitetin tonë, duke shërbyer si urë mes Lindjes dhe Perëndimit, se sa duke hyrë si popull gjysmak që ridefinon vetveten sipas modës, duke kthyer gëzofin kah fryn era. Nëse dikush turpërohet ose ndjehet i nënçmuar nga pjesa orientale e identitetit tonë, ky është problem i tyre, sepse besoj se shumë të tjerë, ashtu si edhe unë, përkundrazi jemi krenarë me të. Tani më tepër se kurrë, kur zhytemi në globalizim, kemi nevojë t’a rruajmë këtë trashëgimi unike kulturore që kemi. Japonezët janë dëshmi e gjallë se kjo është edhe e mundëshme, edhe e dëshiruar.