Një perlë poetike e Bilal Xhaferit e pazbuluar nga kritika

Nga Skifter Këlliçi

Para pak vjetësh, i mbështetur në motivet e tregimin të gjatë “Tej largësive”, me temë ilire, të shkrimtarit të shquar disident, Bilal Xhaferi, që u shua me 1986 në Amerikë, në rrethana ende te paqarta, botova romanin me titull “Dashuri e gdhendur në shkëmb”.
Ishte kënaqësi e rrallë për mua që ky roman u prit mire nga lexuesit dhe kritika,aq më tepër që u vu në dukje se stili poetik, që është veçori e këtij shkrimtari, jo vetëm në këtë tregim,por në përgjithësi në tërë prozën e tij të përfshirë në te vetmin vëllim “Tokë e lashtë njerëz të rinj”, nuk është cënuar, madje duket sikur ky roman është shkruar nga dora e tij.
Mirëpo, duke lexuar kronikat historike që lidhen me ngjarjet të cilat shtjellohen në tregimin e mësipërm të Bilal Xhaferit dhe si pasojë edhe në romanin tim,pra me kryengritjen ilire të viteve 6-9 të erës sonë, arrita në përfundimin se korniza e këtyre ngjarjeve duhej zgjeruar me shumë, se ato duhej të zhvendosen edhe në Romë, ku kishte sundonte Oktaviani,perandori i parë romak, i cili kishte dërguar Tiberin, mëkëmbësin dhe birin e tij të adaptuar,personazh i romanit, për të shuar këtë kryengritje.
Kështu, duke u përpjekur të ruaj gjithnjë stilin poetik të Bilal Xhaferit që në faqet e tregimit të tij të gjatë “Tej largësive” shfaqet thuajse tërësisht në forme të një prozë poetikë, fillova të ripunoja romanin.
Në rreshtat e fundit të tij përdora shprehjen që ai kishte futur në gojën e Batos, njërit pre personazheve të tregimit të tij, prijës i kryengritjes ilire: ”Deri sa të na mungojë liria,ne do të jemi gjithnjë kryengritës”.
Dhe më duket se kjo frazë është një përgjithësim i rrallë filozofik i tërë veprës së tij.
Mirëpo në krijimtarinë e këtij shkrimtari dhe poeti, jashtëzakonisht të talentuar, gjen perifrazime po aq të goditura, në mos edhe më të goditura se perifrazimi i mësipërm.
Ndërmenda tregimin ”Purpuranti”, botuar për herë të parë në mesin e viteve 60-të ne faqet e gazetës letrare “Drita” që habiti lexuesit dhe kritikët. Strezi, heroi i këtij tregimi, luftëtar i Skënderbeut,pas betejës së Torviollit të fituar nga ushtritë pushtuese otomane,kthehet në fshatin e tij të lindjes. Dhe befas dëgjon një këngë.
”Ishte melodia e një kënge të lashtë…- shkruan Bilal Xhaferi në këtë tregim.-Fjalët e saj që nuk mbaheshin mend, kujtoheshin përsëri .Ato që nuk kujtoheshin, zëvendësoheshin me fjalë të tjera”.
Dhe unë po u paraqes lexuesve përmbajtjen e kësaj kënge, të përshkruar nga autori, e cila, ndonëse në formë proze, është një perlë poetike, që edhe kështu, zë vend të veçantë, jo vetëm në poezinë shqiptare, por, për mendimin tim edhe në poezinë botërore: “Kur të mbarohen të gjitha, atëherë për të ndezur qymyrdrurin në farka, do të bëjmë gjyryk mushkëritë tona. Dhe do të nxjerrim brinjët tona,që t’i kalisim dhe t’i kthejmë në shpata. Kur të mbarohen të gjitha ,atëherë gratë do të presin gërshetat dhe me to do të lidhin harqet për të lëshuar shigjetat. Dhe do të presin për shigjeta tërë drurët e pyjeve. Dhe në s’mjaftofshin pyjet, do të çajmë djepet e fëmijëve. Kur të mbarohen të gjitha, atëherë do të rrëzojmë shkëmbinjtë e maleve mbi kryet e armiqve dhe do të hapim ngastra toke për grunore e vreshta, në rrënjët e shkëmbinjve. Kur të mbarohen të gjitha, atëherë do të ndezim akujt e çative, lart në kupën e qiellit, te yjet dhe do t’i vëmë në shandanë, në vend të qirinjve ,për të na bërë dritë në netët e vona,në netët tona të përgjakura e të ftohta …Kur të mbarohen të gjitha..“.
Ja, kjo është përmbajtja e kësaj këngë që Bilal Xhaferi ka vënë, pra, në gojë e një plaku të fshatit, të cilën Strezi e dëgjon, kur po afrohet fshatit të lindjes.
Le ta kthejmë tani përmbajtjen në prozë të kësaj kënge, në vargje,duke bërë vetëm disa zhvendosje fjalësh që më duket se i japin më shumë ritëm të brendshëm:
“Kur të mbarohen të gjitha,
Atëherë, për të ndezur qymyrdrurin në farka,
Gjyryk do të bëjmë mushkëritë tona,
Dhe brinjët tona do të nxjerrim,
Që t’i kalisim dhe t’i kthejmë në shpata…
Kur të mbarohen të gjitha,
Atëherë gratë gërshetat do të këpusin, 
Dhe me to harqe do të lidhin,
Për të lëshuar shigjetat,
Dhe për shigjeta tërë drurët e pyjeve do të presim…
Dhe në s’mjaftofshin pyjet,
Djepet e fëmijëve do të çajmë…
Kur të mbarohen të gjitha,
Atëherë shkëmbenjtë do t’i rrëzojmë mbi kryet e armiqve, 
Dhe për grunore dhe vreshta,
Ngastra toke,në rrënjët e tyre do të hapim,
Kur të mbarohen të gjitha,
Atëherë do të ndezim akujt e çative,
Lart në kupën e qiellit, te yjet, 
Dhe do t’i vëmë në shandanë ,në vend të qirinjve, 
Që dritë të na bëjnë në netët tona të vona,
Në netët tona të përgjakura e të ftohta,
Kur të mbarohen të gjitha…”

Deri më sot kam lexuar artikuj kritikë, me vlera të veçanta, kushtuar krijimtarisë letrare të Xhaferit si në prozë, ashtu edhe në poezi, që janë shkruar nga autorë shqiptarë dhe kosovarë, ndër të cilët veçoj kritikun e njohur Bashkim Kucuku, sidomos me studimin “Jehonë e veprës së panjohur”, (1996) dhe Sabri Hamiti “Bilal Xhaferi,shkrimtari i etnise”,(Gjurmime albanologjike,seria e shkencave filologjike,Prishtinë ,1994,faqe 7-27).
Qofsha i gabuar,por deri tani nuk më ka rastisur që ndonjë studiues të këtë vërejtur dhe veçuar këtë fragment nga tregimi “Purpuranti“ që është poezi e rrallë dhe të cilën Bilal Xhaferi, çuditërisht nuk e ka veçuar si poezi dhe si të tillë edhe ta botonte, por ka parapëlqyer ta vërë në gojën e një personazhi të këtij tregimi.
Jo vetëm kaq, por,me sa shihet studiuesve u ka shpëtuar nga shikimi vlera artistike të këtij fragmenti prozë-poezi,të tregimit të mësipërm,me një pasuri kaq të madhe figurative, deri në kufijtë më të skajshëm të imagjinatës,që sintetizon aq mjeshtërsht jo vetëm luftërat e popullit tonë në shekuj kundër pushtuesve të huaj,por edhe luftërat e tërë e popujve të shtypur të botës gjatë historisë së njerëzimit. Si e tillë, kjo poezi do të meritonte të futej në antologjitë poetike të çdo vendi të botës.
Bilal Xhaferi, që kishte mbaruar vetëm një shkollë dyvjeçare ndërtimi, u end lart e poshtë kantiereve të ndërtimit në punë të vështira , pa asnjë përkrahje nga shteti komunist, ngaqë ishte biri i një nacionalisti të pushkatuar çam.
Si pasojë, me ashpërsimin e luftës së klasave, më 1967 atij iu hoq edhe e drejta e botimit,nuk doli në qarkullim vëllimi poetik “Lirishtja e kuqe”dhe romani historik “Krastakraus”,kushtuar luftërave të popullit tonë kundër pushtimit turk, që u botua pas vdekjes së tij, më 1993.
Veç kësaj, diktatura komuniste e dënoi Bilal Xhaferin të punonte i izoluar në në një fshat të Durrësit, aq sa në këto rrethana ai u detyrua të arratisej dhe të vendosej në SHBA,ku vazhdoi veprimtarinë e tij letrare dhe publicistike, së pari në gazetën “Dielli” dhe pastaj në revistën “Krahu i Shqiponjës”.
Nën kujdesin e pr.Bashkim Kucukut shtëpia Botuese “Toena” botoi më 1996 librin ”Tej kaltërsive”, ku veç disa tregimeve te botuara në vëllimin e tij të vetëm “Tokë ë lashtë njerëz të rinj” (1965), u përfshi publicistika e botuar në faqet e kësaj reviste.
Në një botim të mundshëm në të ardhmen,do të ishte mirë që ky vëllim të ribotohej dhe në të të përshihej edhe kjo “poezi”, e fshehur në tregimin “Purpuranti” dhe krahas saj edhe poezi të tjera kundër diktaturës komuniste,të ushtruar nga arma e tmerrshme e Sigurimit të Shtetit,të shkruara në SHBA si “Shqipëri ‘76”, që po rendis më poshtë:
Vend i vogël, kohë e vogël, racion i vogël,
Errësirë e madhe, frikë e madhe, mjerim i madh…
Dhe rrugëve të atdheut,
Si kukuvajkë nën hënë,
Leh dhe ulërin “Gazi 69”…

…Dhe poezia “Kosovë”, tokë shqiptare, ku UDB-ja, ku simotra e këtij sigurimi, ushtronte mbi vëllezërit tanë kosovarë:

Kosovë,
legjendë e mbetur në udhëkryqet e historisë,
Kosovë,
Gjithnjë ashtu si gjithnjë,
Me dhembë shtrënguar e me shpirt në dhëmbë,
Kosovë,
Ku shqiptarët flasin një gjuhë, 
Dhe dëgjojnë dy gjuhë,
Së bashku më gjuhën e nënës,
Dhe gjuhën e UDB-ës.”