“Gjaku im i erret”, Botime “Ideart”, 72 faqe
Zija Çela eshte nje nga shkrimtaret me te njohur te letersise se sotme shqiptare. I lindur ne Shkoder, pas mbarimit te studimeve universitare ne Fakultetin e Gjuhe-Letersise, caktohet mesues ne rrethin e Kukesit. Ketu ai do te shkruaje mjaft tregime, te cilat i permblodhi ne vellimin e tij te pare i cili u prit shume mire nga lexuesi shqiptar.
Autori i tregimeve realiste e plot frymezim rinor, per aq sa mund te flitej per realizmin ne ate kohe kur arti e letersia kontrollohej rreptesisht, ne stilin e tij te vecante te tregimeve si “Ne jetojme ne Has” do te paraqitej para lexuesve me vellime te reja qe tregonin konsolidimin e tij si shkrimtar. Suksesi ne letersi e solli shkrimtarin Zija Çela nga jeta e humbur dhe e zymte e provinces, ne qendren e artit dhe letersise ne kryeqytet, Tirane, si drejtues i gazetes “Drita” per disa vjet me rradhe. Zija Çela eshte jo vetem tregimtar por edhe autor romanesh te suksesshme dhe nje nga autoret bashkekohore nder me prodhimtaret dhe te lexuar nga lexuesit shqiptar.
Vepra e tij me e fundit “Gjaku im i erret” eshte disi me ndryshe nga krijimtaria e meparshme. Autori ne kete veper abstragon mbi realitetin, eshte enderrues e plot fantazi qe e con nga nje ide ne nje tjeter, nga nje hapsire ne nje tjeter, madje nga Shqiperia e vogel buze Adriatikut, nga nje bllok parafabrikatesh prane mureve te Kinostudios Albafilm deri ne Argjentinen e larget, per te takuar (gjithnje ne menyre abstrakte) levruesit e artit te letersise ne kete vend te Amerikes Latine. Per mungese te faqeve te prozes te ketij autori te pergatitur per Internet lexuesve te Shkoder.net…, po u paraqesim recensen e Virgjil Muçit “E kush nuk ka qene ne Buenos!” botuar ne revisten “Klan” per librin me te ri te prozatorit te njohur shkodran, Zija Çela “Gjaku im i erret”.
— Kolec Traboini, Boston 2002
VENDLINDJA E PËRFOLUR
Pasi lëngoi në shtrat për disa vjet, më në fund u duk se i erdhi ora e vdekjes. Trupi i kishte mbaruar, ndërsa fryma vetëm sa linte shenjë në faqe të pasqyrës. Megjithatë, vdekja nuk po e merrte. Truri herë i binte në errësirë, herë i sillte rradhazi si në film ca pamje të paharueshme nga zabeli i Kalumit. Në një ditë behari, ai kishte parë një femër të re që i kishte farfuritur ndër sy veshur ashtu me tesha të lehta, përplot gufime në gjoks, teksa kapërcente gur më gur jazet e përroit, që lëshonin dritë si fije kllapodani dhe ia bënin më të zjarrtë nxitimin për të hyrë në zabe. Në këmbësoren përkundruall, duke pritur i etur, përshkohej hijshëm një mashkull i shëndetshëm me shogën ngjyrëshege në brez, jelek të qendisur e potina me gajtana.
I zënë në beft dhe pa e ditur përse, Cam Alcani e kishte kthyer kokën nga maja e kodrushës ku përndëriste kombanarja e kishës, pastaj në shpatin me luadhe, pastaj në dushk e në larushk, gjithandej ku ishin bardhokat e hënorët, sepse deshve e cjepëve që mbaheshin për ndërzim, në katundin e tyre s’u thoshin as përçakë e as përçorë, por hënorë. Pas një grime, atij iu bë se shkrepëtiu në të thatë, ca tafte flake që llapsën fluturimthi ia përcëlluan fytyrën dhe ai, i shushatur e me drithma në trup, mbuloi sytë me shuplaka. Sa zgjati? Pikërisht këtu i shuheshin pamjet dhe truri i binte përsëri në terr.
Grahma po zgjaste, askush nuk e kuptonte se në ç’pejzë e qenëz të fshehtë i qëndronte shpirti, prandaj provuan gjithçka që zakoni këshillonte për raste të tilla. Të parin propozuan shkalcin. Në bazë të një riti të vjetër, kush ishte për vdekje e nuk i dilte shpirti, e vinin me dyshek në shkalc dhe i bënin një shëtitje rretheqark, që të nxirrte mallin e fundit për visin ku kishte lindur.
Mirëpo, plaku u xhindos kur ia përmendën shkalcin. Atëherë, për t’ia lehtësuar vdekjen, njerëzit e familjes, e shoqja, djemtë e nuset, vajzat dhe dhëndurët i vajtën me radhë në dhomën e dergjës, u përkulën mbi kokën e tij dhe i thanë se çfarëdo gabimi apo faji të rëndë që në vitet e gjata të jetës mund të kishte bërë ndaj tyre, ata ia kishin falur. Si mbaruan njerëzit e oxhakut, ia dhanë hallallin edhe vëllezërit e motrat, që kishin lënë konakët e tyre për të ardhur pranë tij. Pastaj pritën që të vdiste. Por lala Cam prapë nuk dha shpirt. Atëherë e zgjeruan rrethin me kushërinj nga degët e gjakut të tamblit, por as përfalja e tyre nuk e ndihmoi për të shkuar në atë botë. S’u mbetej veçse të hapeshin akoma, duke grishur kumbarë, miq e dashamirë të largët, me shpresën se pengu që i kishte mbetur në zemër dhe nuk e lindte të vdiste, ndodhej te ndonjëri prej tyre. Por përseri asnjëri s’e ndihmoi për gjumin e përjetshëm. Për dreq, plaku diku kishte ngecur, mirëpo se në ç’gozhdë i varej shpirti aq keq, përsëri askujt s’i shkonte mendja. Ndërsa heka vazhdonte dhe bijtë ngulmonin te koka e tij, Cam Alcani arriti të nxirrte një fjalë. Për t’ia plotësuar dëshirën e fundit, ata vrapuan menjëherë në adresën që kishin dëgjuar. Por sapo njeriu i thirrur hyri në dhomë, hapi librin e lutjeve dhe nisi t’i këndonte La ilahe il-lallah, plaku përmblodhi veten e kundërshtoi:
– Jo hoxhën, por Hoshën!
Prej asaj kërkese të çuditshme gjithë sa u ndodhën në dhomë mbetën të mëruar, por kleriku i dijshëm u tha se njeriu atje ku ka syrin, ka edhe shpirtin. Si t’ia bënin tani, kush kishte sy e faqe që të shkonte te Radi i Zarishit dhe t’i thoshte se Hoshën, gruan e tij të bukur, më të bukurën në lagjen e katolikëve e për të cilën i shoqi, për ta marrë, dikur kishte kërcënuar se qiste pushkë, plaku i tyre e lakmonte në dhomë sidozot me kërkesën më të mbrapshtë:
– Vetëm për vetëm me Hoshën, – kishte mundur të shkonte zavalli, pas atij keqkuptimit qesharak.
Radi, burri kokëkrisur, e kishte bërë dasmën rreth nëntë vjet më parë dhe njerëzit e shtëpisë u kujtuan se tamam qysh prej asaj kohe, i mbërthyer nga një sëmundje pa emër, plaku Cam kishte zënë shtratin dhe s’e kishte kapërcyer më pragun e derës. Të gjithë e mbanin mend, gjithashtu, se në atë dasmë ai kishte kënduar për herë të fundit, sado që shumëkush s’ia kishte vënë veshin ose ishte mahitur me të. Kur Hoshën e bukur, veshur nuse, e kishin nxjerrë në oborr dhe trimat e shtruar në tryeza e kishin pushuar ahengun një copë herë, për t’ua lënë radhën grave dasmore, mes heshtjes dhe atij kundrimi të përgjithshëm kureshtar, befas ishte dëgjuar një zë burri. Të gjithë kishin kthyer kokën në drejtim dhe në atë drejtim të gjithë kishin parë lalën Cam, më këmbë, me shpatullat e rrasura në gurët e avllisë, duke çalltisur me dy duart për çiftelinë, ndërsa dhëmbët me kapsula platini i pranonin si fluturashka zjarri në gojën e hapur. Sipas këngës që sapo kishte zënë, Cami nuk ndodhej në obor; se ku ndodhej, kënga nuk e thoshte, thoshte vetëm se çfarë shihte ai:
Ooo,
kur po luanin cicat nën fustan,
ia bënin kumbonat drang e drang…
I mjeri unë, i mjeri!
Ooo,
kur po zgjidhej matanë shoka,
thashë nën këmbë po çahej toka…
I mjeri unë, i mjeri!
Ooo,
kur u ndezën vetëtimat,
vetëtimat me m’verbue,
cicat tuaja qenë zbulue…
I mjeri unë, i mjeri!
Ooo,
m’u mbush mendja veten me e mbytë
për qind vjet mos me t’i pa sytë…
Ooo – ooo – ooo,
I mjeri unë, i mjeri!…
Natyrisht, dasmorët patën shkaqe të ndryshme për t’u argëtuar, aq më tepër që ajo këngë ose ishte aq e vjetër, sa askush s’e sillte në hatër, ose ishte aq e re, sa askujt s’i mbeti në kujtesë. Megjithatë, njëri prej burrave që e kishte në krah dhe që e kishte dëgjuar plot kërshëri, pranoi se të gjitha fjalët e tjera i kishte kuptuar, por një gjë nuk ia rrokte truri: “Mirë, ai taravoli e vret veten nga dalldia, por asaj tjetrës si do t’ia shohë sytë mbas qind vjetësh?!” Lala Cam ia ktheu: “Brenda dheu është i errët dhe i plleshëm si barku i gruas, prandaj mbin fara aty. Jeta na ndan, kurse varri… “Filluan gradtë dhe s’pati qetësi për ta mbaruar përgjigjen, sepse dihet që grifshat në ferrë, pelat në lëmë e gratë në valle, nuk lodhen kurrë. Por proçka e plakut, ndonëse ato ditë u përfol, sidoqoftë u harrua.
– Lala Cam, – e pyeti më i madhi nga djemtë, – po ta sollëm Hoshën, e mban fjalën: vdes e shkon?
– Them se shkoj, – u hamend ai.
– Veçse po e lëndove gruan e huaj dhe na bën me turp, unë të vras me dorën time.
– Më vrit, – i dha leje ai të birit.
Bënë si bënë dhe nëpërmjet një kunate i çuan lajm Hoshës. Ajo tashmë po hynte në të tridhjetat, ishte bërë nënë, por bukurinë e ruante si në ditën e dasmës. I folën për dëshirën e pakthyeshme të plakut, e siguruan se, për të mos i lënë të shoqit ndonjë koritje ishin të gatshëm që gjakun ta bënin vetë, duke e ruajtur prapa derës me pushkë; dhe Hosha nuk kundërshtoi. Kur hyri, iu duk se plaku po flinte. Kur u afrua, pa se sytë i kishte kapak. Ndërmjet kapakëve notonte brymë e mjegull. Ajo e nxori nga mjegulla duke qeshur.
– Më ke kërkuar, teveleq?!
– Të kam kërkuar, Hoshë, dhe ta di për nder që erdhe. A jemi vetëm?
– Vetëm jemi, – tha gruaja, – derës i vura shulin.
– Ashtu, moj Hoxhë, – u kënaq plaku, – vetëm një derë nuk mbyllet kurrë: varri. Njerëzit jeta i ndan, kurse varri i përzien. Si thua, i përzien?
Hosha pranoi se vdekja është daulle për kokë dhe shtoi:
– Varri i bën bashkë. Mbas një qind vjetësh, ndoshta edhe andej kërcehet dërrasë më dërrasë, si me thënë gur më gur.
– Eee, – u kënaq edhe më plaku, – e mbake mend, gur më gur! As vesa s’paska rënë hala në fiqirin tënd, Hoshë.
Pastaj rënkoi, derisa u duk se humbi në jerm.
Ishte shtrirë në shpinë dhe disa herë u rrek ta kthente kokën nga Hosha, por eshtrat e qafës nuk iu bindën. Nuk iu bindën as kur Hosha u përpoq t’ia kthente vetë. Ndoshta i kishte ngrirë tërë trupi. Jo, njëri krah po i lëvizte ngadalë. Pikërisht atë krah e shtriu drejt saj dhe, me mundim, arriti ta fuste dorën nën fustan. Gruaja u drodh. Për të mos nxjerrë zë, kafshoi buzët.
Pastaj, përballë ngërçeve të tij, pyeti:
– A po do që Hosha ta ngrejë fustanin?
– Jo, jo, – tha ai, – perdja po bie, nuk është duke u ngritur, Hoshë.
Pas një grime, dora e rreshkur vazhdoi të ngjitej përgjatë kofshëve të saj, pak e nga pak, derisa pëllëmba i preku barkun. Hosha prapë u drodh, por as thirri, as lëvizi. Edhe plaku, ndërkaq aty u ndal.
– Lala Cam, – bëzani ajo.
Ai u përgjigj me bulat e gishtërinjve. Në fillim nisi t’ia lëmonte kraterin e mbyllur të kërthizës, pastaj tërë hapësirën tjetër, faqe më faqe dhe kul më kulm. Kapakët e syve i qenë puthitur, nofullat po i nguroseshin, e nuhati edhe ngurosjen e krahut dhe deshi të thoshte diçka. Por u pajtau me të kundërtën: ishte më mirë t’i rrëshiqste dora, sesa goja. Dhe dora i rrëshqiti. I rrëshqiti pa jetë nëpër shpatin ballor të Kodrës së Venusit dhe arriti te pjerrina e lëmuar, lulëzuar me eshkë e krrela myshku.
– Hë? – u dëgjua të pyeste garanti, djali që kishte pritur me pushkën ngrehur pas derës.
– Vdiq, – i tha mandatën Hosha.
– Tha gjë, la amanet?
– Pleqtë nganjëherë kanë mendje fëmije. Para se të vdiste, u shmall pak me vendlindjen.
Varrimi u bë të nesërmen. Kësaj here, kur hapi librin e lutjeve për t’i kënduar talkinën, kleriku i dijshëm u ndie i sigurtë se ai zullumqari nuk do të kundërshtonte më.
E kush nuk ka qene në Buenos!
Ma do mendja se ka te drejte Zija Çela kur thote, diku ne librin e tij me te fundit “Gjaku im i erret” se, “Gjerat e trilluara, pra, ato qe nuk ekzistojne, jane te perjetshme”. Sigurisht, kur flet per trillimin, shkrimtari e ka fjalen per fikcionin, thene me shqip, per krijimin si formen me te larte te abstragimit te mendjes njerezore, i vetmi moment, kur ne, vdekataret e rendomte, mund te barabitemi me Perendine, krijuesin e pare e me te madhin deri ne amshim. Dhe nisur nga paradoksi i mesiperm do te merrja guximin te shtoja se, gjerat e trilluara jo vetem jane te perjetshme, por edhe te pernjemendta, madje edhe me fort se vete realiteti i prekshem qe na rrethon.
Le ta themi qe ne krye, pasi ta keni lecitur kete liber, mos u rrekni me kot ta etiketoni, klasifikoni, pra, me nje fjale, ta standartizoni, si ndonje punonjes i zellshem biblioteke, ne roman, novele apo ku ta di une se ne cfare tjeter, cka do te ishte nje kuturisje e marre dhe e pa vlere. Madje, me aq sa e njoh une krijimtarine e Zija Çeles, libri ne fjale perben nje dukuri sui generis, duke qene, paradoksalisht, vepra e tij me fikcionale dhe ne te njejten kohe edhe me autobiografike, vepra qe ne nje fare menyre mohon simotrat e saj per te ripohuar qenien supreme te autorit, ne rolin e demiurgut. Materia e tij letrare ngjizet dhe shkon e tirret ne nje dimension te papercaktuar, dicka qe varferisht mund ta perkufizojme, mes endrres dhe zhgjendrres.
Pikerisht ne mes te ketyre dy boteve ze fill ajo cka rendomtazi e quajme ngjarje; libri shkon e hapet me shkrimtarin, tok me te shoqen, duke u rropatur mes baltovinave te periferise se kryeqytetit ne kerkim te shtepise se dhene me qira nga shteti, rruga Aleksander Moisiu, nr. 38/19, e cila, me sa kuptojme nga fjalet e gruas, sikur eshte nje mallkim nga Zoti, dhe vjen e mbyllet me nje tjeter shtepi ne rrugen Juan Garay ne Buenos’in e larget qe Borges’i, dora vete, ia dhuron shkrimtarit. Atehere lind pyetja: Si ta kuptojme apo me mire te themi, si ta dekodifikojme kete metafore te shkrimtarit? E pra, ne kete pike, na vjen ne ndihme vete shkrimtari, i cili, terthorazi pohon se, pas te gjitha gjasave, krijuesi nuk eshte gje tjeter vecse nje alien ne boten e ketejme, thene ndryshe ne boten reale dhe, pasketaj, ne jemi te lire te deduktojme se, ky eksplorator i palodhur i botes se brendshme te njeriut, banon ne boten e letrave dhe banesa e tij e vertete eshte ne Biblioteken e Babilonit, tok me sivellezerit e tij.
Ky ishte kontrapunkti i pare, i dyti qe perploteson te parin eshte biseda e shkrimtarit ne vilen e zotni Ademit, biznesmenit te njohur te ndertimeve, oferten bujare te te cilit, shkrimtari e refuzon, sic na thote vete, per mos t’i zbardhur faqen tjetrit e nxire te veten; se shkrimtaret (per hir te se vertetes, lypset thene jo te gjithe) keta donkishote sa te lashte aq edhe moderne, jane ca kokekrisur dhe tejet namuzqare per pune te faqes dhe s’e kane per gje t’i bien te “mires” me shkelm edhe atehere kur hyne ne sherr me gjithe dynjane e jo me me grate e tyre.
Ne mes te Borges’it e shkrimtarit shqiptar (te cilit edhe pse autori nuk ia ze kund ngoje emrin, lexuesi e ka fort te lehte ta identifikoje) qendron nje tjeter shkrimtar i permendur, Ernesto Sabato, ne rrembat e te cilit rrjedh nje fije nga gjaku yne i shprishur e kesodore, kush me mire se ai mund te behej mblesi i kesaj krushqie te cuditshme mes shkrimtaresh, te gjalle e te vdekur. Fletorja misterioze qe shkrimtari i beson Sabato’s perben nyjen lidhese te kesaj trinitie te shenjte mes njerezish qe flasin te njejten gjuhe, ate Kozmosit te letrave, por jo vetem kaq, ndonese e ronitur, ajo na sherben si deshmi e asaj qe, metafizika nuk eshte gje tjeter vecse nje dege e letersise fantastike. Me kete veper, Zija Çela na deshmon se, sic thote Malraux’ja, “arti ngrihet mbi art”, ndaj mos u mundoni me kot te kerkoni dicka te kulluar ne ate qe eshte thjesht njerezore.
— nga Virgjil Muçi
