Kasem Trebeshina (5 gusht 1926-jeton)

Nga Flori Bruqi

Kasëm Trebeshina u lind në Berat më 5 gusht 1926. Filloi studimet në Shkollën Normale të Elbasanit, por i ndërpreu më 1942, kur u aktivizua gjallërisht në Luftën Nacionalçlirimtare, prej së cilës i kanë mbetur disa plagë. Trebeshina ndërpreu edhe studimet e larta në Institutin e Teatrit "Ostrovski", të Leningradit dhe iu kushtua tërësisht krijimtarisë letrare.
Kasëm Trebeshina u njoh si shkrimtar në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit 20. Ky fakt lidhet fillimisht me rebelimin e tij të hapur politik, e më pas me disidencën letrare. Pjesëmarrës aktiv në Luftën Nacionalçlirimtare që në moshë fare të re, ai nuk u pajtua me politikën moniste të numrit një të partisë ku bënte pjesë; e kundërshtoi atë në mënyrë të drejtpërdrejtë, veçanërisht, për orientimin që po i jepte letërsisë dhe arteve.
Prozator, dramaturg dhe poet, Kasëm Trebeshina e kundërshtoi që në nismë metodën e realizmit socialist dëmet e së cilës ishin brenda parashikimeve të tij.
Që në vitet `50 ai filloi të shkruajë ndryshe nga veprat që botoheshin aso kohe.
Thellësia filozofike e veprave të tij dhe prekja e temave tabu lidhen me talentin e shkrimtarit që shkruan si i thotë shpirti pa pyetur për pasojat. Dhe ndonëse persekutimet e herëpashershme e bënë atë të vuajë fizikisht, vepra e Trebeshinës , ndonëse nuk u botua, si ajo vera e vjetër, e shfaqi vlerën e saj pas disa dekadash (në vitet `90).
Sipas kritikës serioze vepra e Trebeshinës qëndron ndërmjet traditës kuteliane dhe surealizmit.

Kasëm Trebeshina u njoh si shkrimtar në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit 20.
Ky fakt lidhet fillimisht me rebelimin e tij të hapur politik, e më pas me disidencën letrare.
Pjesëmarrës aktiv në Luftën Nacionalçlirimtare që në moshë fare të re, ai nuk u pajtua me politikën moniste të numrit një të partisë ku bënte pjesë; e kundërshtoi atë në mënyrë të drejtpërdrejtë, veçanërisht, për orientimin që po i jepte letërsisë dhe arteve.
Për këtë qëndrim u burgos dhe veprat i mbetën në dorëshkrim, pjesa më e madhe e veprës së Kasëm Trebeshinës është ende në dorëshkrim: 18 vëllime me poezi, 42 pjesë teatrore, 21 romane e vëllime me tregime etj.
Letra e tij "Promemorje" për Enver Hoxhën, shkruar më 5 tetor 1953, denoncon vendosjen e pushtetit "njëdorësh" në Shqipërinë e Pasluftës së Dytë Botërore dhe instalimin e Metodës së realizmit socialist të cilën vetë Kasëm Trebeshina e identifikon me një censurë nga më të çuditshmet Në vitin 1961 arrin të botojë poemën "Artani dhe Min`ja ose hijet e fundit të maleve" dhe një përkthim pa emër të Garsia Lorkës. Veprat e Trebeshinës kanë nisur të botohen në fillim të viteve `90 fillimisht në Prishtinë: “Stina e stinëve”, 1991; “Mekami, melodi turke”, 1994; “Histori e atyre që nuk janë”, 1995 dhe në Tiranë: “Legjenda e asaj që iku”, 1992; “Koha tani, vendi këtu”, 1992; “Qezari niset për në luftë”, 1993; “Rruga e Golgotës”, 1993; “Lirika dhe satira” 1994: “Hijet e shekujve”, 1996; “Ëndrra dhe hije drama”; 1996 etj.
Megjithatë "Stina e stinëve", është vepra më përfaqësuese (e atyre që janë botuar deri më sot) e Kasëm Trebeshinës, e cila ka tërhequr vëmendjen e kritikëve dhe të studiuesve të letërsisë.
Në këtë vëllim janë përfshirë tri novela: "Stina e stinëve", e cila ka dhe një titull të dytë "Këngë fëmijërie", "Odin Mondvalsen" me titull të dytë "Një histori dashurie" dhe "Fshati mbi shtatë kodrina" apo "Kapriçio shqiptare".
Ndërsa novela e parë dhe e tretë bëjnë objekt fëmijërinë në një rrëfim jashtë tabuve që zakonisht identifikohen me këtë moshë (Stina e stinëve) dhe me ngarkesa historiko-filozofike që e tejkalojnë fëmijërinë (Fshati mbi shtatë kodra), novela tjetër, "Odin Mondvalsen" përbën një cilësi të veçantë sa i përket objektit të pasqyrimit, ashtu edhe për nga teknikat e rrëfimit.
Që në vitet `50 ai filloi të shkruajë ndryshe nga veprat që botoheshin aso kohe.
Thellësia filozofike e veprave të tij dhe prekja e temave tabu lidhen me talentin e shkrimtarit që shkruan si i thotë shpirti pa pyetur për pasojat.
Dhe ndonëse persekutimet e herëpashershme e bënë atë të vuajë fizikisht, vepra e Trebeshinës , ndonëse nuk u botua, si ajo vera e vjetër, e shfaqi vlerën e saj pas disa dekadash (në vitet `90).

Titujt e Veprave

Letra e tij "Promemorje" 5 tetor 1953

"Artani dhe Min`ja ose hijet e fundit të maleve", poemën 1961

“Stina e stinëve”, 1991, Prishtinë

Mekami, melodi turke, 1994, Prishtinë

“Histori e atyre që nuk janë”, 1995, Prishtinë

“Legjenda e asaj që iku”, 1992, Tiranë

“Koha tani, vendi këtu”, 1992, Tiranë

“Qezari niset për në luftë”, 1993, Tiranë

“Rruga e Golgotës”, 1993, Tiranë

“Lirika dhe satira” 1994, Tiranë

“Hijet e shekujve”, 1996, Tiranë

“Ëndrra dhe hije drama”; 1996, Tiranë

Novela "Fshati mbi shtatë kodrinat" dallohen për një teknikë të veçantë rrëfimi, ku rrëfimi i përket shkollës kuteliane të prozës, e tejkalon përshtypjen naive në shpjegim të historisë së përzier me legjendën dhe vlerësimin serioz e ndërthur me një ironi befasuese gjithëpërfshirëse, që e intrigon lexuesin. Tregimi i Rrapo Hardhisë për fshatin mbi shtatë kodrina të kujton legjendat e themelimit të Romës, ndërsa rrjedhën e ngjarjeve e pasuron me ngjyrime historike dhe etnografike që përbëjnë koloritin origjinal të narracionit. Autori ndonëse gjithnjë thotë se Rrapua thoshte, është shumë më i pranishëm se personazhi i vet në rrëfim. Fjalët e Rrapos përpunohen në gojën e autorit që rrëfen në kohën e tashme si dhe në kujtimet që nuk kanë mbetur vetëm me shijen e atëhershme, por janë përpunuar nga e tashmja: ... ku nis legienda e formimit të fshatit, ashtu siç e pat treguar Rrapo Hardhia në hijen e gorricës atë vit që ra ai shiu i hollë në arat tona, është ky nëntitulli i kapitullit të dytë.
-Në novelën "Fshati mbi shtatë kodrina", që ka si nëntitull "Kapriçio shqiptare", në kapitullin XV, përmes një dasme fshati ku në formën e kapriçios përzihet rakia dhe kënga, biseda dhe keqkuptimi, reflektohet bukuria dhe shëmtia, historia dhe legjenda, serioziteti dhe ironia e të gjitha moshave.
Përshkrimi i fshatit nëpërmjet kujtimeve të autorit nuk bëhet në një mënyrë tradicionale. Përkundrazi ai të mbërthen me mënyrën originale të të rrëfyerit, pasi autori kujtesën e tij e shfleton si një libër të vjetër, ku shumë fletë janë zverdhur, disa janë grisur përgjysëm e disa të tjera kanë humbur. Tamam si në jetë, ku njeriu nuk mund t`i mbajë mend të gjitha, pasi jo gjithçka lë mbresë në nënvetëdijën e tij. Futja e autorit në këto shtresa të turbullta të mendjes e të shpirtit të vet përbën edhe një nga risitë e të rrëfyerit të tij: Të shtatë kodrinat përbënin të shtatë mëhallët dhe qendra kishte vetëm një kullë të rrëzuar dhe një mekam të shenjtë. Kjo qendër dukej e çuditshme dhe sikur nuk ishte qendër. Mëhallët sikur mbaheshim dora-dore me njëra-tjetrën dbe quheshin...Dreq e gjysëm! ... Si mund të kujtoj emrat e mëhallëve kur nuk më kujtohet as emri i fshatit? Njeriu kur harrokërka, i harrokërka të gjitha! Të gjitha! ... I harrokërka të mirat dhe të ligat, të rëndësishmet dhe të parëndësishmet!
Por jo, kundërshton mendimin e parë të fillimit autori në fund të novelës. Asgjë nuk harrohet në këtë jetë dhe për të lehtësuar shpirtin në moshën e vonët bëj diçka për fëmijërinë tënde dhe kujtimet e saj, bëj diçka për të gjallët dhe të vdekurit e periudhës së jetës tënde. Secili nga ne e ka një vend dhe një kohë dhe s`duhet ta humbasim: Isha dhe unë atje! ... Pastaj ... a ka gjë më të mirë sesa të dalësh nga skena menjëher pas mbarimit të rolit tënd?! Këtu mbaron historia ime.
Mesazhi i autorit është i qartë. Përmbushe detyrën tënde në jetë; ke kohë derisa ke fuqi dhe shpirt.

KAPITULLI: I, II, III DHE IV
ku tregohet kush jam unë dhe kush nuk jam unë

Jo!... Unë isha tek ai vendi atje poshtë dhe kisha një emër! Tashti jam këtu dhe kam një emër tjetër... Ndofta atje nuk kisha asnjë emër, pasi më kishin thirrur me një emër . Dhe tashti jam...
Po, mua më quajnë...
Ata qeshin se mua më quajnë...
Ç`ka këtu për të qeshur?
Më parë kisha një emër, kurse tashti më quajnë... Më quajnë Odin Mondvalsen. Ç`punë u prish atyre se mua më quajnë kështu?... Nuk e keni dëgjuar ndonjëherë këtë emër? Shumë mirë: dëgjojeni tashti! Si?... Nuk doni ta dëgjoni? Pse?... Se nuk e keni dëgjuar? Dhe pastaj?... Nuk e ke dëgjuar më parë, dëgjoje tashti.
Njerëz me bluza të bardha vijnë vërdallë, më bëjnë injeksione dhe ikin. Vijnë ata pa bluza dhe nuk duan të dinë fare për emrin tim. Ata nuk duan të besojnë se unë isha në Hënë dhe pastaj, pasi varrosa katër shokët e mi, erdha këtu në Mars dhe u bëra Odin Mondvalsen!...
Jo!... Odin Mondvalsen unë isha edhe më parë se të zbrisnim në Hënë. Odin Mondvalsen unë isha atëherë kur nuk isha unë. Pastaj zbritëm në Hënë ku mblodhëm kunguj, domate dhe qiqra.
Bre! Sa u bënë qiqrat atë vit!... Ne hëngrëm sa u dendëm dhe pastaj unë dola përjashta tek nata dyjavëshe e Hënës që nga doja të vështroja Tokën në dritën e Hënës. Ose dreqi e di në dritën e kujt... Ishte një gjë e trishtuar të shikoje Tokën nga Hëna, kur e dije se atje ishte dikush që të kërkonte me sy, ngaqë kishte mall të të shihte dhe nuk të shihte dot.
Zot i Madh, si u ngatërruan punët!... Duket Harizit të Dajlanit i kishte humbur gomari dhe ne u nisëm për në Mars që ta gjenim. Pesë vetë për një gomar!... Dhe ne ishim që të pestë komisarë... Po ata të katër vdiqën në Hënë dhe unë i varrosa atje. Pastaj vetëm u nisa për në Mars për të gjetur gomarin e Harizit. Duket dikush më thërriste nga pas:
- More, kthehu!... Se gomari erdhi në shtëpi!...
Mirë e kishte ai, po ku dëgjoja unë?! Isha nisur për një gomar dhe duhej patjetër ta gjeja!... Duhej patjetër të gjeja një gomar me shalë ose me samar.
Djalli e mori atë punë!...
Sa zbrita në Mars më diktuan, më arrestuan, më pyetën, më shanë, më rrahën dhe pastaj erdhën këta njerëzit me bluza të bardha. Këta e kanë punën me injeksione dhe, kur heqin dorë nga ato, vinë ata të tjerët pa bluza dhe të gjitha fillojnë nga e para.
-----------------------------------------
Ashtu si në rrëfimin tradicional, kapitulli i parë na njeh me personazhin kryesor që quhet Odin Moldvalsen. Por që në këtë kapitull, që është dhe i dyti dhe i treti, autori na prezanton me një kod të ri leximi: raportet njerëzore deri në absurd, nga njëra anë dhe ruajtja e disa shenjave orientuese, nga ana tjetër. Këto "shenja orientuese", si p.sh., "Kisha një emër, kurse tani më quajnë", " Bre, sa u bënë qiqrat atë vit!", "Harizit të Dajlanit i kishte humbur gomari", "njerëzit me bluza të bardha vijnë vërdallë" etj., bëjnë që imazhet, qofshin edhe të përmbysura, janë realiste. Madje imazhet që krijon autori në këtë mënyrë fitojnë një ekspresivitet të fuqishëm.
----------------------------------------------------

KAPITULLI I KATËRT
që merret me zbritjen time në botën e re.

Më 37 Gusht më arrestuan ngaqë kisha zbritur në Mars.
Më rrethuan një numër i madh njerëzish me uniforma dhe më arrestuan në vend. Kur erdhën autoritetet e shtetit, më mbyllën në dhomë dhe filluan hetimet.
Bre, sa bukur!...
- Kur je nisur nga Zabotinlanda?
- Prej nga? - pyeta unë i çuditur.
- Ti mos më shiko si i çuditur! - tha rëndë Hetuesi. - Po e përsëris pyetjen: kur je nisur nga Zabotinlanda?
Ngrita supet.
- Qëllimi i udhëtimit?
- Të vij këtu në Mars.
- Ku?
- Në Mars.
- Ku?
- Të vij këtu ku jam dhe ku më mirë të mos isha...
- Shkruaj! - urdhëroi Hetuesi sekretarin e tij. - Erdha në Botën e Re për qëllime të dobëta spiunimi.
- Zotëri, unë nuk e thashë një të tillë!
- i pandehur, vetëm përgjigju! Cila ishte detyra juaj e veçantë?
Atë ditë nuk e di si vazhdoi puna më tej, por kur shfaqja filloi të përsëritej, m`u kujtua puna e gomarit dhe thashë:
- Ne u nisëm që të gjenim gomarin e Harizit të Dajlanit...
Sekretari nisi të shkruante, por Hetuesi i bërtiti me të madhe:
- Mos e shkruaj!
Dhe i urdhëroi rojet të më shtrojnë në dru.
Nuk e di sa herë u përsërit kjo gjë dhe sa herë më përcollën hetuesit tek mjekët dhe mjekët tek hetuesit, se injeksionet dhe fjalët u ngatërruan aq keq, sa edhe djalli vetë nuk i ndante dot si u bënë.


KAPITULLI I PESËMBËDHJETË
Ku tregohet se Gjergj Mullaga me thënien e tij të famshme "fundi daltë hair" kishte të drejtë. Dasma!
Këngë, valle, raki... Gëzim!...
Dasma!... Gëzim për ata që martohen, gëzim edhe për ata që shikojnë!... Më e madhja nga të tri ngjarjet kryesore të jetës. Sikur të mundja, do të merresha vetëm me përshkrimin e dasmave... Ashtu gjersa të vdisja!... Kur lindim nuk mund ta shijojmë gëzimin e të lindurit dhe më mirë që nuk e shijojmë. Veç të tjerave, kush e di se sa vështirësi gjejnë mushkëritë kur mundohemi të marrim frymë!... Nuk mund t`i hamë as petullat dhe as bukëvalen që bëhet për nderin tonë. Edhe kur vdesim nuk mund të hamë gjë dhe nuk mund të hidhërohemi për vdekjen tonë... Po martesën e mbajmë mend mirë për gjithë jetën që mundim të jetojmë. Atë e kemi ëndërruar, menduar, përgatitur... Pa çka në mos daltë ashtu si e kemi ëndërruar në ëndjet e moshës sonë të kaltëruar!... Martesa përfaqëson të vetmin gëzim tek i cili vemi me vetëdije, ndaj dhe në dasmë të gjithë dehen pa pirë. Moshataret e pamartuara ia kanë zili nuses, moshatarët e pamartuar dhëndrit. Të vegjlit dhe të voglat duan të rriten sa më parë... Pse?!... As ata s`e dinë, po nxitojnë që të jetojnë. Duan të rriten që duan të rriten, se dasma i magjeps me magjinë e saj të fortë sa vetë jeta, të bukur sa vetë jeta, të pa kuptuar sa vetë jeta me madhërinë e saj!...
Si e bashkon jeta gjithë këtë mrekulli?!...
Asnjë nuk mund t`i përgjigjet kësaj pyetjeje për këtë zjarr të ndezur te shkretëtirat e panjohura kozmike. Asnjë...
Aty më lart e krahasova dasmën me një premierë të bukur, të madhe, të mrekullueshme... Mund që krahasimi është i drejtë. Kuptohet, fjala ishte për një premierë që nuk është parë në skenë dhe nuk do të shihet, se në mrekullinë e saj ia kalon edhe vetë mrekullisë!... Këtu është fjala për një shfaqje që jetohet vetëm një herë, që ti e shikon në gjatësinë e një mbrëmjeje dhe pastaj të mbetet në mendje për të gjithë jetën si ëndrra e një ëndrre që as ti vetë nuk je i sigurt në e ke parë ose jo. Kush nuk ua ka zili atyre që lozin rolet e para në një kryevepër? Kur për një shfaqje lindin dëshira të tilla, atëherë çfarë dëshirash mund të lindin kur jemi të pranishëm në një martesë?... Në ato çaste dhe vetëm në ato çaste djem dhe vajza, pa e kuptuar as vetë si dhe pa qenë të vetëdijshëm për kufijtë e forcës së njeriut, arrijnë dhe shkrijnë në hapësirat kozmike që nuk kanë fund, anë dhe fillim!... Në ato çaste dhe vetëm në ato çaste gjithë hapësirat dhe njeriu përbëjnë një të tërë të vetme, ndaj shpirti i ri, që kërkon të çelë, rrëmbehet nga një ndjenjë e perëndishme, hapet së bashku me pafundësitë...
Dhe pastaj?!...
Ai fluturim nuk mund të përsëritet më!... Dhe ne të shtytur nga një ndjenjë hyjnore mundohemi të arratisemi përsëri qiejve për t`u sjellë rrotull vezullimeve të yjeve.
Më duket i ngatërrova të gjitha! S`ka dyshim që i ngatërrova E qullosa keq dhe mos më keq!... S`ka dyshim, për derisa lashë fshatin mbi shtatë kodrinat dhe fillova të merrem me dasma, kështu do të ndodhte!... Megjithatë, kam dhe s`kam faj. Kam faj se dola nga fjala që dhashë në fillim dhe s`kam faj se në dasmë shkova i mbushur me historitë e Rrapo Hardhisë dhe m`i mori pakëz mendtë atmosfera e dasmës.
Ç`t`i bësh! Kujtimet...
Prapa malit… Bile prapa tri malesh... Ose më mirë, "prapa malit në një fushë"... Dhe pa e kuptuar erdhën kujtimet... Puna është se në dasmë e kaluam si në dasmë. Rrapua këndoi dhe piu si nuk kishte kënduar dhe pirë ndonjëherë me parë. Dajua ia mbante këngët si nuk ia kishte mbajtur ndonjëherë më parë. Me një fjalë, e nderuam fshatin dhe gjithë anët e tyre. Kush e di sa u rrokullisë -kur e ktheu Rrapua dollinë me tasin e çorbës! Kur e panë keq, njëri nga ata miqtë thirri:
- A shkon bedeli, o vëllezër?
Rrapua ishte zemërgjerë: kur e pa se ata donin të mbro-nin një mik të largët, tha:
- Bedeli pranohet!
Dhe ai burri që foli piu për mikun një tas çorbe me raki. Do të thoni, zotëria juaj, pse e ktheu Rrapua me tasin e çorbës? Po Rrapua ashtu e kishte. Ishte i përpjekur në raki. Pastaj ata edhe e rënduan një çikëz atë mbrëmje, e rënduan për ato dyfeqisjet që ishin bërë në kohën e Luftës së Parë Botërore, të asaj luftës që nuk merrej vesh si bëhej në këto anë...
Ja si kishte qenë puna. Rrapua, fshatarët e tij dhe gjithë ajo anë, duke qenë zonë e Italisë, ishin regjistruar komitë me Italinë. Ai miku përkarshi Rrapos, duke qenë në zonë të Austrisë, kishte qenë regjistruar komit me Austrinë. Në raki e sipër, ai tjetri ia hodhi një herë fjalën Rrapos për një sulm që kishin bërë ata të Austrisë tek Tenda e Lisave, duke i vënë përpara ata te Italisë.
Rrapua e pa një herë atë mikun dhe iu drodh maja e mustaqes së majtë. Dukej që ishte zemëruar. Pastaj, duke shkuar dorën faqes si për të rregulluar mustaqen, foli rëndë-rëndë.
- Ashtu është, si thua zotrote. Tek Tenda e Lisave na vutë përpara, se nja tri ditë më parë ju kishim ndjekur ne gjer në malet përtej. Ti ke hak që nuk i di këto gjëra, se duket sikur s`kishe lindur akoma në atë kohë!...
Të gjithë mbetën në heshtje. Ai komiti i Austrisë kishte parë të tjerët dhe kishte pyetur i çuditur:
-Si nuk kisha lindur?!... Kaq i vogël të dukem?!...
Rrapua tha:
- Kam frikë se ti edhe tashti nuk ke lindur mirë... Gjynah që nuk erdhi yt atë në dasmë!...
- Babai, dritë pastë, më ka vdekur!...
- Paska nxituar pa të lindur mirë!...
Te tjerët, kur e panë se fjalët po shkonin larg, hynë në mes për ta mbyllur këtë të plasur sa pa u bërë e madhe.
- Dale, Rrapushka!...
- Prit, o Malo, dhe ti i uruar!...
- E morët me valë, o burra!...
Dajua qe ngrysur, po nuk foli. E kuptova se qe zemëruar shumë dhe mund të merrte flakë nga çasti në çast. Por në kohën e duhur, një plak i moçëm, ai që rrinte në krye të vendit, bëri shenjë dhe, kur të gjithë heshtën, foli kështu:
- Ti, Rrapo, kishe të drejtë. Po Malua i ka nganjëherë ato. E nis shakanë pa e menduar si del shakaja. Një pjesë nga ne këtu kemi qenë burra dhe me armë në dorë në Luftën e Parë Botërore. Siç qe koha bëmë edhe ne. Mbaj mend, ne me Kapedan Sefën u shkruam me Austrinë... jo për të luftuar, xhanëm, se nuk na hante malli për Austrinë... Po ashtu qe koha!... ju andej u shkruat me Italinë. U bë tre vjet luftë dhe nuk u vra asnjë njeri. Nuk u vra asnjë njeri, as nga ne dhe as nga ju!... Si bëhet kjo punë?!... "Pse nuk u vranë?" - do thoni ju. Po neve, more vëllezër,, nuk na kishte marrë Perëndia mendtë që të vriteshim për Austrinë, për Italinë, apo për Francën !... Nga halli kishim marrë nga një dyfek, po me njeri-tjetrin ishim marrë vesh si do të bënim se vëllezër kemi qenë dhe vëllezër do të jemi. Kur jepte Austria urdhër për sulm, ne e lajmëronim anën tuaj: "Thyhuni sonte, se do të sulmojmë ne!" Kur urdhëronte Italia për sulm, na vinte lajmi: "Sonte duhet të thyheni, se do të sulmojmë ne me urdhër të Italisë." Kështu ishin punët, prandaj dhe në ato luftëra nuk u vra njeri. Po ty, o Malo të bredh gjuha para mendjes!
Me kaq e mbylli ai plaku, pa Malua tha:
- Amani, more vëllezër, po unë bëra shaka!...
- Koka e falur s`pritet - thirrën të tjerët dhe me kaq u mbyll kjo punë.
Po Rrapos i hipën dhe e lidhi në gisht këtë. Sa gjeti rastin si dollibash, kërkoi tasin e çorbës. Atëherë të shihje të pirë!... Rrapua sokëllinte dhe thërriste:
- Derrat në misër!... Bjerini matarasë!...
Pastaj ia merrte një kënge më të bukur nga të gjithë të tjerat që kishte kënduar. Këngë , o këngë!... Kush do t`u këndojë juve tashti që ka vdekur Rrapo Hardhia?!...
Eh, Rrapo, Rrapo! Ti këndoje mbarë e prapë, ashtu si të vinin në gojë, këndoje ato lashtësira të shtrenjta për ne që kemi lindur në këtë vend... Këndoje ato gëzime të tërbuara, ato dhimbje të heshtura, ato trimëri të flakura me dorë të lëshuar dhe pa kujdes, të mbjella poshtë e lart dhe ku mund!...
Tashti kanë dalë disa këngë më të bukura dhe rinia i këndon ato si jo më mirë. Nuk ke ç`u thua, Rrapo!... Na i kaluan. Po prapë, ato këngët e tua monotone mbeten çuditërisht të mrekullueshme në eter... Madhështore si malet tona, me melodi të njëllojtë si gurrat tona, si ujërat që çajnë shkëmbinjve dhe zallishteve. Me një aromë të thjeshtë si ajo e trëndelinës në livadhet malore... Të trishtuara, të ëmbla, të përmallshme si varret e humbura të trimave, si pirgjet e gurëve në vendet ku ranë të parët tanë. Të shtrenjta sa vetë Shqipëria.
Hej!... Përsëri zuri të flasë përçart... Edhe një herë më rrëmbyen kujtimet. Duket se sevdaja për këtë vend se, kur i thonë fjalës, sevda dhe dashuri është e njëjta gjë dhe të gjithë e dinë se sevdaja është më e rëndë... Edhe nga plëndësi, edhe nga plumbi! Si të doni zotëria juaj, qoftë nga plënci, qoftë nga plumbi...
Eh, pleqëri, pleqëri! Duket dashurinë po na e kthen në zakon dhe zakonin në ligj më të fortë se vdekja. Megjithatë, do t`ia lidh grykën thesit të mbushur me kujtime dhe, më vonë, do ta vazhdoj këtë histori ashtu siç kam dhënë fjalën në fillim.

-Promemorie për Enver Hoxhën, Komitetit Qendror të P.P.Sh., Tiranë-

Ngjarjet e fundit më kanë bërë të mendohem seriozisht, sa për faktin që ndodhën, aq edhe për shkaqet që bënë të ndodhnin. Mendoj se edhe ju duhet të mendoheni për këto gjëra dhe, më shumë akoma, se ato nuk duhet të ndodhin në një shoqëri socialiste.
Këtu nuk është fjala se u bënë veprime të shëmtuara kundër meje, kundër një shkrimtari, nga një Lidhje Shkrimtarësh dhe në mënyrë të organizuar. E keqja është se këto sulme të këtyre shkrimtarëve u bënë të drejtuar nga ju dhe në emër të një shoqërie të ndërtuar idologjikisht dhe politikisht nga ju, në mënyrë që nuk mund të pranohet që është socialiste.
Kështu sa më sipër, del se problemi konkret na paraqitet në dy pamje të përcaktuara mirë. Njëra nga pamjet na paraqitet përmes atyre rrjedhimeve që vijnë drejtpërsëdrejti nga qëndrimi juaj teorik në lidhje me letërsinë, qëndrim që ju e keni paraqitur në formën e një ligji, që nuk mund të diskutohet; kurse pamja tjetër paraqet, gjithashtu, në formën e diçkaje absolute pikëpamjen tuaj politike për ndërtimin e shtetit dhe të shoqërisë. Duhet të pranojmë sinqerisht se në të dyja rastet ndeshim në mënyrë të pagabueshme me absolutizmin e Luigjit të Katërmbëdhjetë.

Në këtë fillim tetori dhe duke u nisur nga dëshira e mirë që ju të mos shkelni në rrugë të gabuara, që do të kishin pasoja tragjike si për vendin tonë, ashtu edhe për ju personalisht, vendosa që ta shkruaj këtë "promemorje" dhe ta nis pa humbur kohë.
Tashti le të shikojmë veças secilën nga pikëpamjet tuaja kryesore, atë lidhur me artin dhe atë që ka të bëjë me këtë realitet të ndërtuar prej jush. Kam bindjen se ju nuk e keni vetëdijen e rreziqeve që vijnë prej këtij realiteti të ndërtuar në mënyrë të tillë.

I:
Problemi në shfaqjen e tij ideologjike. Të gjithë këtu në Lidhje, në harmoni edhe me ata përfaqësues tuaj, që sollën këtu porosinë tuaj, këndojnë në mënyrë të përsëritur një himn për një realizëm të quajtur "socialist". Pa qenë nevoja të jesh shumë i zgjuar, këtu arrin në përfundimin e pashmangshëm se, ose ekziston një "realizëm" ose, që prej momentit që ai ka nevojë t` vihet një bisht, ai pushon së ekzistuari. Realizmi ose është realizëm, ose nuk është fare i tillë! Që këtej del se kjo rrymë letrare, që në fillim të saj, niset shtrembër dhe kuptohet se çfarë gjëje e përbindshme do të dalë më tej.

Vetë emri realizëm socialist bëhet garanci për shtrembërime të përbindshme që edhe tashti kanë nisur të duken me tërë qartësinë e formës dhe të përmbajtjes së tyre.
Le të shikojmë konkretisht ç`përmbajnë veprat letrare të realizmit socialist, qoftë edhe ato më të mirat. Një inxhinier i mirë, një inxhinier i keq dhe një i gabuar që ndreqet!… Një fshatar i mirë, një i keq dhe një që ndreqet!… e kështu me radhë. Një i mirë, një i keq dhe një që ndreqet!…
Komunistët janë gjithmonë heronj të situatave, ata vijnë në faqet vetëm për të na recituar monologë me përmbajtje heroike!…
Le të kthehemi prapa në histori dhe le të shohim se si qëndronin punët në kohën e Luigjit të Katërmbëdhjetë. Aty ishin ndarë punët në mënyrën më të qartë . Mbretërit dhe Princat e kishin siguruar pjesëmarrjen e tyre në veprat më serioze. Ata lëviznin vetëm nëpër tragjeditë, kurse populli, të gjithë ata që ishin më poshtë se mbretërit dhe princat, e kishin vendin e tyre në veprat qesharake. Ata ishin objekt gazi, përqeshjeje dhe fyerjesh të të gjitha llojeve.
Tani a mund të pranohet si e drejtë që një gjë e tillë të zbatohet në shekullin e njëzetë dhe në një shoqëri që pretendon se është socialiste?
Mesa më sipër, del qartë se realizmi socialist ka lidhje të drejtpërdrejtë me idetë e absolutizmit francez, qoftë si teori, qoftë si praktikë. Megjithatë gjëja më e keqe nuk na shfaqet në praktikën e shkarravitjeve letrare, se ato si vepra të dobëta do të zverdheshin në vitrinat e librarive dhe shumë shpejt do të harroheshin edhe nga vetë autorët e tyre. Gjëja më e keqe, sipas mendimit tim, vjen nga fakti se e gjithë puna letrare po organizohet sipas modeleve mesjetare të urdhrave fetare të murgjve.
Kështu Lidhja e Shkrimtarëve është e organizuar si një urdhër murgjish mesjetarë. Në krye të Lidhjes është një Mjeshtër i Madh dhe të gjithë janë të detyruar ta dëgjojnë, përderisa vazhdon funksionin e Mjeshtrit të Madh.
A nuk e kuptoni se është një koncept dhe veprim mesjetar të ndash në këtë mënyrë "funksione" dhe "privilegje"
Le ta shikojmë si keni vepruar ju gjatë këtyre viteve.
Ju vendosni në Komitetin Qendror që Kolë Jakova të jetë një shkrimtar i madh dhe të gjithë përposh aprovojnë mendimin tuaj. Kritika thërret e çirret që "Halili dhe Hajrija" e Kolë Jakovës është një vepër e madhe!… Pastaj vëmendjen tuaj, së bashku me favoret i fiton Dhimitër Shuteriqi, si kryetar i Lidhjes dhe si…
Më mirë le ta lëmë këtë pikë!…
Shkrimtarët janë qytetarë me të drejta të barabarta me gjithë të tjerët dhe nuk është e drejtë që në mënyrën më të paligjshme t`i përgjigjen një censure nga më të çuditshmet. Në qoftë se për një arsye ose për një tjetër ju ngulni këmbë që të ketë censurë, atëherë ajo të krijohet si një institucion dhe t`i ushtrojë hapur funksionet e saj. Këtu nuk është fjala për një ose dy shkrimtarë, për mua ose për ndonjë tjetër, këtu del në shesh fakti se, pa u kuptuar , po ndërtoni një letërsi mesjetare, me koncepte mesjetare të trashëguara nëpërmjet absolutizmit francez. Ka ardhur koha që të kuptohet se një letërsi si ajo që po kërkoni ju, na kthen mbrapa në kohën e Luigjit të Katërmbëdhjetë. Prandaj ka ardhur koha të hiqet dorë nga praktikat si këto që po vihen në jetë në shoqërinë tonë dhe të kuptohet një herë e mirë se arti, duke qenë i një natyre specifike nuk mund të përfshihet në format organizative të partisë. Ai, arti, megjithëse është superstrukturë dhe lind në një dhe nga një strukturë e caktuar, nga vetë forma e paraqitjes merr vlera dhe forca të tilla që e bëjnë të jetojë në mënyrë të habitshme edhe pasi të ketë vdekur struktura që e lindi!… Shoqëria e vjetër greke ka vdekur me kohë, por përjetësisht të gjalla janë veprat e Homerit, Eskilit, Sofokliut e të tjerëve. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për Danten që nuk pësoi ndonjë gjë me vdekjen e Mesjetës.
Që këtej del se nuk janë të pranueshme ndërhyrjet brutale në punët e artit, sidomos nga njerëz që nuk kanë asnjë kuptim më të vogël rreth natyrës së tij të veçantë. Formave monarkike të ndërhy-rjeve të ndryshme duhet t`u jepet fund dhe të lihen të qetë shkrim-tarët që kërkojnë nëpër shtigje të vështira rrugët e vërteta të artit. Nuk është mirë që të ndërhyni, duke u shtuar vështirësive reale në art vështirësi të tjera artificiale me anë të funksionarëve të huaj, që njohin vetëm, praktikën e përditshme burokratike, se arti nuk mund të jetë një ushtrim zyrtar i disa veprimeve të planifikuara nga një qendër e plotfuqishme. Prandaj ju nuk duhet ta trajtoni Li-dhjen e Shkrimtarëve të Shqipërisë si një zgjatje organizative të hallkave të ndryshme që ka organizuar PPSH.

Lidhja e Shkrimtarëve është një organizatë njerëzish të lirë, por jo një hallkë në një shoqëri feudale, ku ushtrohen në mënyrën më të çuditshme të drejta dhe detyra feudale. Lidhur me këto të drejta dhe detyra do t`ju jap më poshtë një, shembull që nuk duhej të kishte vend në shoqërinë tonë.

Dihet se romani im "Rinia e kohës sonë" është shkruar që më 1948, kurse romani tjetër "Mbarimi i një mbretërie" është shkruar më 1951. Por nuk duhet harruar se romani "Harbutët" i Sterjo Spasses është shkruar që më 1946!... Atëherë pse Partia vë këmbën dhe i ndal këto shkrime më të hershme dhe i jep kohë Dhimitër Shuteriqit që të shkruajë në 1952 romanin e tij pa asnjë vlerë "Çlirimtarët"?…

Pse Partia ia boton me një zhurmë shurdhuese këtë roman? Pse mobilizon gjithë kalorësit feudalë të kritikës për t`a trumbetuar si ro-manin e parë në gjuhën shqipe?... Dhe jo vetëm si romanin e parë, por si një roman të letërsisë shqipe.... Dhe dihet se në Shqi-përi janë shkruar edhe më parë, edhe shumë më parë romane... Edhe në gjuhën shqipe!… A është e denjë që të merrej një, parti e tërë në-përmjet funksionarëve të saj kryesorë me gjëra të tilla?

Historia ka ligjet e saj të pashkruara dhe nuk i ka dhënë ndonjë njeriu të drejtën që të sillet si të dojë me artin. Edhe Luigji i Katërmbëdhjetë nuk e gëzoi ndonjë të drejtë të tillë. Prandaj veprimet e bazuara në një strukturë feudale nuk mund të kenë vend në shoqërinë tonë dhe ju duhet t`i braktisni. Duhet t`i varrosni kohët e errëta dhe të ktheheni në shekullin e njëzetë, për idealet e të cilit u bë një luftë e madhe dhe u sakrifikuan gjërat më të. shtrenjta.

II:
Problemi në shfaqjen e tij politike. Është pranuar nga të gjithë se, sado i mençur dhe i zoti që të jetë një njeri, ai kurrë nuk mund t`i dijë të gjitha. Shoqëria është një grumbullim individësh me mendime të ndryshme, që plotësojnë një të tërë në lëvizje. Po qe se një njeri i vetëm kërkon t`i zhvendosë të gjithë të tjerët, atëherë rruga të çon në mënyra të pashmangshme tek pushteti një-dorësh. Besoj se ju nuk keni për qëllim që të arrini një gjë të tillë, prandaj duhet të merrni të gjitha masat, duke ndërprerë të gjitha ato veprime organizative që çojnë në drejtimin që thamë më sipër.
Së pari, një parti që merr urdhra të prera dhe të padiskutueshme nga lart nuk është më një parti, por një repart kazerme. Në parti është një gjë e pamohueshme e drejta për të diskutuar gjerësisht për të gjitha problemet që ka shoqëria. Vetëm kur t`a kemi diskutuar çështjen gjer në fund, ajo mund të vihet në votë dhe pas votimit do të vihet në jetë vendimi i shumicës.
Po si veprohet praktikisht tek ne?
Le të kapim rastin e fundit lidhur me luftën kundër meje ve-tëm gjatë këtij viti. Të gjithë të deleguarit që nga prokurori Njazi Shehu, që erdhi në fillim, dhe gjer te sekretari i KQ. Manush Myftiu, ishin njerëz që nuk merrnin vesh fare nga arti dhe letërsia, Atë-herë si erdhën këta njerëz të diskutonin çështje, për të cilat nuk ishin fare të përgatitur?
Në një numër shumë të madh anëtarësh partie ekziston mendimi pa bazë se nuk ka kala që nuk e marrin komunistët, por këta njerëz harrojnë faktin e thjeshtë se ata nuk mund të bëjnë , bie fjala, një filxhan të thjeshtë kafeje!… Megjithatë duke u nisur nga bindja se mund të marrin çdo kala, vijnë në Lidhje të Shkrimtarëve si "nënoficerë" dhe "oficerë" dhe na kujtojnë se jemi "ushtarë të partisë".
Në këtë qëndron një gabim shumë i rëndë. Në qoftë se ne do të pranonim se jemi ushtarë të partisë, siç bëjnë me mburrje shumë njerëz, pa u thelluar në një gjë që shkon shumë larg, atëherë do të na duhej të pranonim se ka oficerë… Pastaj do të shkonim më larg, ne do të pranonim se ka edhe gjeneralë dhe, mbi të gjitha, një kryegjeneral!…Dhe ç`do të bënin të gjithë këta njerëz të mbyllur në këtë piramidë të çuditshme?
Kuptohet!… Do të asgjësonin njëri-tjetrin!… Dhe për këtë duhet të mendoheni ju, që jeni në krye të piramidës!
Duke qenë se e njëjta gjë ndodh edhe me ndërtimin e pushtetit, që nga qendra e gjer në bazë, do të kërkohet gjithnjë e më shumë shtypja e çdo mendimi, gjer sa të arrihet që të mos ketë më asnjë mendim, përveç mendimit tuaj. Kjo do të ishte një gjë shumë e rrezikshme për ju personalisht dhe për të gjithë popullin.
Thuhet se financat e Francës i ngriti sistematikisht kardinali Risheljë dhe i shkatërroi me luftërat e jashtme Luigji i Katërmbëdhjetë. Shqipëria nuk është në gjendje që të luftojë me ndonjë shtet, rrjedhimisht do të luftojë në mënyrë të çuditshme me veten e saj dhe në këtë mënyrë financat e saj do të shkatërrohen plotësisht.
Megjithatë, unë mendoj se shkatërrimi më i madh do të ndodhë në botën shpirtërore shqiptare. Njerëzit do të humbasin besimin te shteti dhe te udhëheqja, do të mbyllen në veten e tyre dhe, që të bëhet i mundshëm sundimi mbi ta, do të lindë nevoja për të krijuar një shtet të ashpër policor.
Dhe ky nuk do të jetë veçse fillimi. Prandaj duhet hequr dorë, dhe sa më parë, nga rruga e Luigjit të Katërmbëdhjetë, nga Versaja dhe shtypja e mendimit, edhe brenda radhëve të partisë.
Nuk është çështja për fëmijët e varfër që ne i shohim nëpër rrugë, por për atë shtypje të mendimit që po bëhet sistem dhe që do të sjellë si përfundim lindjen e një monarkie të re. Kur të arrijë puna aty, varfëria do të bëhet e tmerrshme dhe vetëm regjimi i një terrori të pashembullt mund të bëjë që të qëndroni në pushtet. Por ai regjim do të jetë shumë më i rrezikshëm për atë vetë. Ftohja dhe largimi i popullit do të sjellë një lëkundje edhe brenda radhëve të udhëheqjes, që do të transformohet dalëngadalë në një kastë të mbyllur në kornizën e një monarkie pa kuptim në realitetin historik të shekullit të njëzetë.
Në përfundim të këtij procesi historik ju do të detyroheni të vrisni njëri-tjetrin dhe populli do të mbytet në gjak.
Mendoj se jemi plotësisht në kohë që ta shmangim një të keqe kaq të madhe dhe kjo është arsyeja që po ua dërgoj këtë "Promemorie" të shkruar në mënyrë të ngutshme.
Duke shpresuar se ju do të më kuptoni drejt dhe nuk do t`i keqinterpretoni mendimet e mia.

Mbetem me respekt
Kasëm Trebeshina

Tiranë, 5 tetor 1953

Mendimi

Bie mendimi në mendjet e njerëzve dhe duket nuk ndalet,
s`e merr dot era s`e lag shiu që bie rrëmbimthi.
N`er` dhe në shi, as në mendjet e njerëzve nuk mbetet mendimi…
Ne nuk do vemi më pas , kur vdekja vdekje të bëhet?!…
1953