Mungon deri sot një histori e gjuhës së shkruar shqipe që nga fillimet, çka e vështirëson nxjerrjen e përfundimeve të sigurta për lëvrimin e shqipes së shkruar në shekuj. Po kjo sigurisht nuk do të thotë aspak që nuk ka studime. Përkundrazi janë të shumtë studiuesit shqiptarë, po edhe të huaj, që i janë ofruar kësaj problematike, si edhe studimet e artikujt e botuar prej tyre për këto probleme. Po gjithsesi këndi i vështrimit vetëm pjesërisht ka qenë në funksion të ndërtimit të një historie të shqipes së shkruar . Mendoj se ende nuk kemi arritur të përvijojmë një linjë të qartë studimesh me një metodë të përcaktuar mirë për historinë e shqipes së shkruar. Megjithatë kjo nuk i ka penguar studiuesit të japin mendimet e tyre për lëvrimin e shqipes së shkruar në përgjithësi dhe asaj të letërsisë artistike në veçanti në periudhën ndërmjet shekujve XVI – XX.
Do të veçoja kontributin Sh. Demirajt. Ai ka sjellë të dhëna me vlerë për historia e lëvrimit të shqipes në shekujt XVI-XVIII dhe XIX-XX si edhe për kontributin e autorëve kryesor të shekujve XIX – XX për përmirësimin dhe unifikimin e alfabetit, për përmirësimin dhe unifikimin e normave drejtshkrimore e gramatikore, për pastrimin dhe pasurimin e fjalorit të gjuhës shqipe dhe për zhvillimin e shqipes si një gjuhe kulture .
Synimi ynë në këtë ligjëratë nuk është sigurisht të rrokim tërësinë e problemeve që dalin në këtë fushë, po të evidentojmë disa pikëpamje që kanë tërhequr vëmendjen tonë dhe të japim gjykimin tonë për to.
Rreth të ashtuquajturit « bipolarizim » i forcave kombëtare në demokratike dhe antidemokratike
Përfaqësuesit e gjuhësisë zyrtare të pasluftës, lidhur me lëvrimin e shqipes së shkruar, kanë mbrojtur pikëpamjen se forcat kombëtare pas vitit 1912 ishin ndarë në demokratike dhe antidemokratike. Pra, sipas tyre, në njërën anë, u radhitën forcat demokratike, fryt i përpjekjeve të të cilëve ishte lëvrimi i gjuhës shqipe me synime konvergjente. Kundër tyre, nxorën krye disa pikëpamje divergjente, lokaliste e partikulariste, antikombëtare e antidemokratike e njëkohësisht edhe antihistorike. Flamurin e këtyre forcave reaksionare e morën sidomos krerët e urdhrave katolike .
Dhe ne shtrojmë pyetjen: A është e vërtetë që në lëvrimin e shqipes pas vitit 1912 kemi dy drejtime të kundërta, një konvergjent nga të ashtuquajturat forca demokratike dhe një tjetër divergjent nga të ashtuquajturat forca reaksionare të kryesuara nga krerët e urdhrave katolike.
Përgjigjen e kësaj pyetjeje e kanë dhënë prej kohësh E. Çabej dhe Namik Resuli.
E. Çabej në asnjë rast dhe për asnjë periudhë nuk bën aluzion për kundërvënie, po për prirje konvergjente në njësinë nacionale. Kjo është, sipas tij, prirja e përgjithshme që ka karakterizuar gjuhën dhe letërsinë shqipe në periudhën kombëtare dhe në mënyrë të veçantë në gjysmën e parë të shekullit XX. E. Çabej, duke dashur të bëjë periodizimin e letërsisë shqiptare, shkruante se
« Brenda literaturës shqipe unë shoh të jenë formuar katër qarqe kulturore e letrare: Qarku katolik i Shqipërisë Veriore, Qarku italo shqiptar, Qarku ortodoks i Shqipërisë Jugore, dhe së fundi Literatura kombëtare e shekullit XIX.
Të tri të parat janë qarqe të veçuara kombëtare, pasqyra letrare, ku ne shohim fuqitë dalluese të historisë shqiptare. Këto qarqe veprojnë krejt pavarësisht njeri nga tjetri, dhe sado pothuaj të një kohe, veprojnë çuditërisht pa njohur fare shoqi-shoqin. Këto janë dhe qarqe parakombëtare» . Në shekullin XIX, vazhdon Çabej, tre qarqet letrare parakombëtare, Qarku katolik i Shqipërisë veriore, Qarku italo-shqiptar dhe Qarku ortodoks i Shqipërisë Jugore « më në fund u derdhen të gjitha në lumin e literaturës nacionale të shekullit XIX » .
Pra, E. Çabej dallonte brenda literaturës shqiptare dy periudha kryesore, periudhën parakombëtare (që nga fillimet deri në shekullin XIX) dhe periudhën kombëtare që fillon në shekullin XIX me Rilindjen tonë kombëtare . Për E. Çabejn « Më së pari na dalin në dukje trajtat e ndryshme, pastaj këto konvergojnë në njësinë letrare ». Komponentja fisnore - regjionale dhe komponentja fetare me gjithë jetën kulturore e sociale përkatëse na « japin së fundi rezultanten nacionale » .
Edhe N. Resuli, duke dashur të karakterizojë prodhimin letrar të periudhës para Lidhjes së Prizrenit, shkruante se është sporadik e krejt krahinor, lindur e zhdukur në qendra katolike, ortodokse e myslimane të Shqipërisë pa njësi, pa qëllime të caktuara e sidomos pa « pasoja ». Sipas tij, me Shoqërinë e Stambollit nis literatura jonë e vërtetë, literatura e përbashkët. Prej asaj kohe katolikë, ortodoksë, myslimanë nuk shkruan më vetëm për bashkëfshatarët e tyre, por për mbarë Shqipërinë, për mbarë shqiptarët ». Megjithatë pranon se edhe gjatë kësaj periudhe u përvijuan dy rryma të cilat i përfytyron si dy ingranazhe sahati të cilat edhe pse lëviznin secili për hesap të vet, kishin një qëllim të vetëm shënimin e orëve.
Qarku ku lëviz ingranazhi i parë, sipas tij, përfshinë krahinat « më të largëta të jugës gjer përtej Fushës së Krujës ». Ajo përfaqësoi në fillim kombin shqiptar pa dallim fisi a feje, d.m.th. gjithë toskët e gegët që gjendeshin brenda qarkut..., myslimanë e të krishterë. Është pra lëvizja e parë e leteratyrës sonë e nisur dhe e përfaqësuar vetëm prej toskësh... Edhe dialekti që zotëron, i pakontestuar në tërë fushën kulturore është toskërishtja. E ai besonte se po të mos kishin qenë priftërinjtë e fretërit katolikë, po të mos kish nisur të lëvizte edhe ingranazhi i dytë...toskërishtja me njësimin e Shqipërisë, me zgjerimin e komunikimit, me hapjen e shkollave do të kishte arritur gjer në bjeshkët e malësisë duke u zgjidhur kështu edhe problemi i gjuhës së përbashkët »
Qarku i lëvizjes së ingranazhit të dytë nuk del përtej kufijve të Shkodrës. Po, pohon ai, edhe ky ingranazh frymëzohej nga të njëjtat ndjenja, parime e qëllime . Kjo provohet edhe nga ata që ka shkruar Engjëll Radoja, njëri nga autorët fetar shkodranë i përfolur se shkruante në dialektin shkodran pa u kujdesur as për mënjanimin e turqizmave: « jam mundue me shkrue, tuj çalltis, nderi (deri) kû kam mujtë, m’u shporrë fjalve të gjuhëve të huajve, e tuj bâ gajret edhé, ***** fjalët ***** këndohen këtu, të jenë marrun vesht prej Shqyptarit të soçëm » . Pra, nuk është e vërtetë se u bë bipolarizimi i forcave, në njërën anë, u radhitën forcat demokratike, fryt i përpjekjeve të të cilave ishte lëvrimi i gjuhës shqipe me synime konvergjente dhe në anën tjetër forcat reaksionare me pikëpamje divergjente, lokaliste e partikulariste, antikombëtare e antidemokratike dhe antihistorike, flamurin e të cilave e mbanin krerët e urdhrave katolike .
Rreth aspektit sasior të problemit
Përfaqësuesit e gjuhësisë zyrtare shqiptare të pasluftës, kanë insistuar që nga Rilindja e gjer më 1944, dialekti më i shkruar e mi përhapur me shkrim në vendin tonë ka qenë gjatë gjithë kohës dialekti i jugut.
Sipas tyre koineja letrare jugore, jo vetëm gjatë Rilindjes, por edhe në dhjetëvjetorët e mëpastajmë, ka pasur një përhapje më të gjerë në shkrim se sa dy bashkëvariantet veriore .
Po kërkimet më të reja në fushën e gjeografisë dhe sociologjisë së letërsisë shqiptare çfarë të dhënash statistikore ofrojnë lidhur me përdorimin e toskërishtes letrare dhe të gegërishtes letrare në letërsinë artistike?
Për këtë po i referohemi studimit « Prijës për gjeografinë dhe sociologjinë e letërsisë shqiptare » të botuar më 1997 nga S. Çapaliku.
S. Çapaliku, duke bërë vlerësimin e përgjithshëm të të dhënave statistikore të publikuara nga përfaqësuesit e gjuhësisë zyrtare të pasluftës lidhur me rolin e dialekteve në gjuhën e shkruar shqipe, ka shkruar se opinioni shqiptar i pesëdhjetë viteve të fundit ka qenë tejet i dezinformuar në lidhje me raportet e vërteta në mes dy dialekteve bazë të shqipes... . Kështu, që në vitin 1952, janë bërë përpjekje për t'i mbushte mendjen lexuesit shqiptar se dialekti jugor ishte dialekti m'i shkruar shqip, duke sjellë shifra të falsifikuara. Kjo frymë ka zgjatur deri në ditët tona në Shqipëri, ose duke besuar apriori të dhënat e pavërteta, ose duke pasur dëshirë për t'i deklaruar si të vërteta.
Nisur që prej librit të parë të gjuhës shqipe "Mesharit" të Buzukut, kryedialektet e shqipes, shkruan Çapaliku, rezultojnë të dallueshme. Shkrimi shqip fillon me gegërishten dhe pak dekada më vonë, me Matrëngën në Itali, nis edhe shkrimi në toskërisht. Shkrimin në toskërisht, sa i takon numrit të veprave, e ndihmon kontributi letrar i bashkësisë arbëreshe të Italisë. Përndryshe, raportet në mes dy dialekteve të shqipes, nxjerrë prej librash të botuara e të shkruara brenda Shqipërisë, rezultojnë në favor të gegërishtes letrare .
Duke bërë vlerësimin statistikor të prodhimit letrar shqiptar ai ka shënuar se « shekulli XVII është shekulli i gegërishtes (6 vepra në gegërisht dhe 1 vepër në toskërisht). Për shekullin XVIII ka shkruar se rritet ndjeshëm numri i veprave në toskërisht (15 vepra në toskërisht dhe 8 vepra në gegërisht). Për shekullin XIX ka shkruar se i përket toskërishtes (131 vepra toskërisht dhe 43 gegërisht), kurse për shekullin XX jep shifrat 412 vepra gegërisht dhe 318 toskërisht, çka flet për superioritet të gegërishtes në këtë shekull në raport me toskërishten .
Pra, mund të thuhet, pa frikë se gabojmë, se të dhënat statistikore të sjella për të vërtetuar mbizotërimin e njërit dialekt mbi tjetrin janë të diskutueshme, për të mos thënë të manipuluara nga pozita krahinore e politike të caktuara. Gjithsesi në përcaktimin e të dhënave statistikore janë përdorur metoda krejt të pasigurta që as për së largu nuk mund të vlerësohen si objektive. E dyta insistimi në të dhënat statistikore dhe vënia e këtyre të dhënave pastaj në bazë të argumentimit të procesit të formimit të shqipes letrare, flet për mungesë argumentimesh të tjera, çka i vë krejtësisht në dyshim edhe përfundimet e arritura. Së treti, bërja objekt analizash statistikore herë e letërsisë publicistike herë e librit etj. është subjektive dhe nuk krijon mundësi për njohjen e tërësisë së problemeve që dalin në këtë drejtim. Nuk bëhet asnjë dallim ndërmjet publicistikës dhe letërsisë artistike për sa i përket rolit që kanë luajtur në kristalizimin e shqipes letrare. I jepet një rol ekskluziv mbizotërimit të publicistikës së shkruar në toskërishten letrare sikur ajo të përbënte çelësin e art të zgjidhjes së problemit. Gjithçka, pra, niset e përcaktohet nga parapëlqimet subjektive të studiuesit. E vërteta është se gegërishtja letrare dhe toskërishtja letrare deri më 1944 janë zhvilluar paralelisht me dallime sigurisht edhe sasiore, po këto kurrsesi nuk kanë luajtur rol përcaktues për zgjidhjen përfundimtare të problemit.
Mbi të ashtuquajturën koine letrare gjithëjugore
Sipas përfaqësuesve të gjuhësisë zyrtare të pasluftës, toskërishtja deri në gjysmën e dytë të shekullit XX u zhvillua si një gjuhë letrare e vetme për të gjithë toskët. Ndërkohë nuk u shkrua një gegërishte, po u shkruan dy: ajo e Shkodrës e ajo e Elbasanit. .
Pra, insistohet se deri më 1912 “u krijuan dy variante letrare : a) një koine letrare gjithëjugore me një bazë të gjerë e prandaj edhe të hapur për të thithur elemente nga dialekti tjetër; kjo koine mbizotëroi jo vetëm nga përhapja, por sidomos nga niveli mjaft i lartë i njësimit; b) varianti letrar verior, i shprehur në dy bashkëvariante në bashkëvariantin e mesëm e në atë veriperëndimorin...
Si duhet vlerësuar pikëpamja se në periudhën deri më 1912 ishte krijuar një koine letrare gjithëjugore që prej kohësh i kishte pacaktuar trajtat e saj dhe kishte përforcuar, plotësuar e zgjeruar më tej tiparet e njësimit .
I parë në vetvete ky pohim duket i drejtë. Është fjala për evolucion të një dialekti të shqipes që zhvillohet në kohë e që normalisht shkon drejt unifikimit e normalizimit. Mirëpo, në të njëjtën kohë, për gegërishten ata pohonin të kundërtën, thoshin shprehimisht se nuk u krijua dot një gegërishte e vetme e shkruar . Bëhet aluzion i hapët sikur në Shqipëri funksiononin dy politika e praktika gjuhësore të kundërta, një në jug me prirje të forta njësimi dhe një në veri me prirje jo unifikuese. Në të vërtetë, në Shqipëri ka pasur një politikë dhe praktikë të vetme gjuhësore, pra të gjitha forcat kombëtare, qofshin këto jugore ose veriore, katolike myslimane ose ortodokse frymëzoheshin nga të njëjtat ndjenja, parime e qëllime, kishin, pra, një qëllim të vetëm.
Është tjetër gjë se si paraqiteshin objektivisht dy dialektet e shqipes dhe problemet që duheshin përballuar nga përfaqësuesit e njërit ose tjetrit variant të gjuhës së shkruar. Ne kemi bindjen se në periudhën kombëtare patriotët shqiptarë i kanë parë problemet e zhvillimit gjuhësor si të tilla, pra jashtë interesave të ngushta krahinore.
E parë me këtë sy, pikëpamja që e dallon toskërishten letrare nga gegërishtja letrare nga pikëpamja e prirjeve të tyre drejtë njësimit, duhet të merret me shumë rezervë . Pa dashur të hyjmë në hollësirat e këtij diskutimi mendojmë se analizat që ka bërë N. Resuli për veçoritë e gjuhës së shkruar të autorëve me origjinë jugore hedhin dritë të mjaftueshme mbi këtë problem.
N. Resuli theksonte se :”Rregulla që ka dominuar në shekuj ndërmjet toskëve ka qenë, secili të shkruajë në të folmen e tij...”. Kështu Perikopea e Ungjillit është shkruar në toskërishte jugore, Kavalioti dhe Danieli kanë shkruar në të folmen e Voskopojës (zona e Korçës), Muhamet Çami në të folmen e Çamërisë, vëllezërit Frashëri, Samiu dhe Naimi dhe nipi tyre Mithati kanë shkruar në të folmen e zonës Frashër - Korçë, Çajupi në atë të Zagorisë .
Po të dhënat nga gjuha e letërsisë artistike e gjysmës së parë të shekullit XX a e mbështesin pikëpamjen mbi praninë në letërsinë shqipe të shkruar të « një koineje letrare gjithëjugore me një bazë të gjerë » dhe me « një nivel të lartë të njësimit » ?
Për këtë do t’i drejtohemi të dhënave të sjella nga N. Resuli për gjuhën e Frashërllinjve dhe të Konicës.
« Pavarësisht se edhe Konica ishte shprehur në favor të një gjuhe të përbashkët shqipe, që duhej të formohej nëpërmjet shkrirjes së dialekteve kryesore, ashtu siç kishin menduar letrarë të tjerë të Rilindjes, shkruan Resuli, megjithatë në praktikë, ai mendoi që t’i afronte atij që shkruante, së pari një toskërishte të përbashkët në vend të një shqipeje të përbashkët. Për të arritur këtë ai i ktheu krahët nëndialektit toskë juglindor të Frashërillinjve dhe zgjodhi dialektin veriperëndimor, e më saktësisht të folurën që dëgjohet në Berat e në rrethinat e tij ».
Qe një zgjedhje e drejtë, vazhdon Resuli, me të cilën Konica tregoi një intuitë të rrallë filologjike, sepse kjo e folme edhe në se fonetikisht është larg gegërishtes, në disa pika themelore i afrohet shumë së parës .
N. Resuli jep tetë tipare gjuhësore të së folmes së Dangëllisë që karakterizojnë toskërishten e shkruar të Frashërllinjve dhe që e dallojnë nga dialekti veriperëndimor, ose më saktësisht nga e folura që dëgjohet në Berat e në rrethinat e tij.:
1. -l + në > lë: sindëkur çel trëndafilë ( = trëndafilnë) (Bag. 278), u sulë ( = u sulnë) (Shqip. 99), u ngjallë (u ngjallnë) (Bag. 75)
-n + në > - në: jaseminë (jaseminin) kur e pashë (Bag. 312); Si Siman- Pasha që ka marrë Jemenë (= Jemenin) (Shqip.)
-r + në > rë ose rrë: Bir'e vetëm e mer në gji ( = Birnë) (Bag. 54); rrahën të hedhin murrë (=murnë), të han bimën e barrë (=barnë) (Bag. 187);
-r + ni > rri: i mirri ( = i mirni)
-s + në > -zë: në sythit t'ënt e shoh gazë ( = gasnë) (Bag: 36);
-t + më > -më: neve pas pse mbemë ( = mbetmë) (Lulet).
-t + në > -në: u hodhë përtej den'Adriatik ( = detnë), dhe e gjenë më Perëndinë (gjetnë)
-t + të > -të: për lotë (= lottë)2) Formimi i kallëzores së shquar njëjës të emrave që mbarojnë me bashkëtingëllore duke i shtuar temës drejtpërsëdrejti mbaresën -në: manë (= manin)
3) Përdorimi i rasës gjinore, dhanore dhe rrjedhore shumës pa elementin -v- kur emri në shumës nuk merr mbaresat. -a, -e, -ë.
4) Ruajtja e -ë- në mbaresën e shumësit të së kryerës së thjeshtë: Turqit gjetnë në Shqiptarët një shok të luftësë (Shqip. 27); lithnë fjalë e kuvënt (Shqip. 101).
5) Dalja e vetës së parë dhe të tretë shumës e së tashmes së dëftores shumës me mbaresën ëmë, ënë e jo –im, in si në Berat: puthëmë e joputhim, puthënë e joputhin
6) E pakryera e lidhores në -nj- dhe jo në -j -: E të vinja në gjit t'uaj nj'ujë të ftohtë të pinja (dhe jo të vija, të pija)
7) Forma e vetës së dytë shumës e urdhërores pësore me reduktimin ose asimilimin e pjesëzës -u- e cila vjen pas temës: mos dehi, mos zëmërohi / mos u zini, mos u shani, mos lëvdohi, mos qertohi ( mos u dehni, mos u zëmeroni... mos u lëvdoni, mos u qertoni).
8) Përdorimi i - ë - fundore edhe kur fjala është ose bëhet proparaoksitone.
Resuli jep gjashtë tipare themelore të së folmes së Beratit të dëshmuara në veprën e Konicës:
1) Kallëzorja e emrave të gjinisë mashkullore njëjës me mbaresat -in, -un dhe jo me -në, pra: manin, fikun dhe jo manë, fiknë etj.
2) Gjinorja, dhanorja dhe rrjedhorja shumës me mbaresën -ve: të turqve dhe jo të turqet ose të turqvet.
3) Përdorimi i formave të lidhores: të më rrëfësh, kur të vish, të shkojë, të më rrëfejë.
4) Përdorimi i formave me mbaresën -im, -in dhe jo -ëmë, -ënë për vetën e parë dhe të tretë shumës të foljeve në kohën e tashme të mënyrës dëftore: dalim, dalin dhe jo dalëmë, dalënë.
5) Rënia e ë-së fundore në fjalët proparoksitone.
6) Përdorimi i j-së dhe jo i nj-së në të pakryerën e foljeve: rroja mirë dhe jo rronja mirë.
Në këto rrethana është e vështirë të përligjet pretendimi i përfaqësueseve të gjuhësisë zyrtare shqiptare të pasluftës mbi praninë e « një koineje letrare gjithë jugore me një bazë të gjerë » dhe me « një nivel të lartë të njësimit » . Përkundrazi të dhënat nga gjuha e veprave të letërsisë artistike provojnë se në periudhën deri në vitin 1944, në sistemin e toskërishtes letrare ishin përvijuar dy variante themelore të toskërishtes letrare, ai i Frashërllinjve dhe ai i Konicës.
Edhe K. Cipo ka pranuar se « Naimi shkroi në dialekt të kulluar dhe bëri mirë, se dialekti është gurra e gjallë e popullit, se aty janë fshehur thesaret e gjuhës » . « Proza e Naimit bashkë me atë të Vretos, të Mitkos e të tjerëve shkrimtarë toskë të Rilindjes, shkruante A. Xhuvani, formon toskërishten e vjetër, kurse ajo e mbas kësaj periudhe formon toskërishten e re » .
Edhe pohimet për « një nivel të lartë të njësimit » të toskërishtes letrare janë të diskutueshme. Për veprën e Naimit kjo mund të quhet e provuar. Kështu për shembull studiuesit e Naimit në veprën e tij kanë vërejtur shumë lëkundje lëkundje në gjuhën e Naimit. Kështu p. sh. në formimin e trajtës së shquar të emrave të njerëzve që mbarojnë me -o: Katlloja, Petroja, Pavlloja, Ferdinandoja, por Lodovikua, Llodhovikua, Agamnenua, Kolombua etj.; në formimin e gjindores e dhanores së shumësit të emrave: pun’ e të vegjlet, u thosh barinjet, epuni të varfëret , gjuhërat e të huajet, por fëlliqjet e ligësivet, të mjerëvet, udhëtarëvet, bijt’ e Pellasgëvet; në formimin e kallëzores: gjaknë, trupnë, por shpirtin, Ahmetin, atënë e atin, kalënë, kalnë, kalë dhe kalin; në trajtat foljore: mblerojnë e zbukurojnë, por edhe gjelbëronjënë, lulëzonjënë, nxjerëmë, dhe nxjerimë, të rrosh dhe të rronç,mbeç e mbeta .Të tjerë kanë vërejtur në veprën e Naimit praninë e dukurive të tilla dialektore si shurdhimi i bashkëtingëlloreve të zëshme në fund të fjalës: m’i math, vënt, u tremp etj.; formimi i vetës së parë të kohës së tashme të foljeve me temë në zanore me anë të mbaresës -nj: lëshonj, mejtonj, këthenj, kujtonj etj.; të ashtuquajturën rasë dhanore: në faltoret, në Iljadhët, në memëdhet; formimin e kallëzores së shquar njëjës të emrave të gjinisë mashkullore me mbaresën -n(ë): Ibrahimnë, trimnë, veshnë, Skënderbenë etj.; përdorimin paralel të mbaresave -im, -ni, -in dhe -ëm, -në, -ën për formimin e vetës së parë shumës të kohës së tashme të foljeve: shohim, njohim, marrim nxjerrim, por humbasëm, shohënë, marrënë, vdesënë etj.; përdorimin në veten e tretë njëjës të së pakryerës paralelisht të formave foljore ai dil, zij, pij, doj, rrij, lij, këndoj, haj, po edhe ai pinte, tepronte, ikënte, mbaronte etj.; po kështu përdorimin paralel në trajtat e pësores të formave: bëhet, kthehet, mundohenë dhe ndritonet, bënem, të bënet, mbaronen, trashëgonen etj.; përdorimin e aoristit sigmatik: s’undodhçë, kur arçë, mbeçë, vajçë etj. . Të gjitha këto nuk flasin për « një nivel të lartë njësimi » të toskërishtes letrare. Edhe të tjerë kanë pranuar se në bazë të gjuhës së Naimit është nëndialekti i Dangëllisë. Mbeten për t’u parë me këtë sy veprat e të gjithë autorëve jugorë. Ne, pa dashur të hymë në detajet e kësaj problematike e cila do të kërkonte shumë vend, do të lejohemi të sjellim vetëm dy fragmente të shkurta nga dy autorë toskë të së njëjtës kohë afërsisht :
Mithat Frashëri (Lumo Skendo) (1880-1949)
Të mukëtit
Brënda në t'errët shikoj nga finestra perëndimnë. Drita humbet, ca nga ca t'errëtit shtohetë, botën e mbulon një mjegull e zezë: n'atë kohë që tfaqetë nga perëndimi një flak' e hollë majë malevet, pandeh njeriu se drita, dita po vdesën për gjithënjë.T'errëtit si tym i zi më hyn' në shpirt dhe në zëmrë.
Mejtohem; pse lint dielli çdo mëngjes dhe pse shuhetë çdo natë! Them: pse pas dritësë na vjen kjo cip' e zezë!
Ca nga ca pushimi bëhetë m'i thellë, çdo gjë bje më një qetim. Ahere syt'e yjvet çelen dhe shikojnë dhen'e nxirë, të pikëlluarë.
Them: pse shikojnë kështú këtá yj? a po duanë të hedhinë pak' gaz mi dhet të nxirë, mi njerëzit. Këta sy ngjajnë më syt' e tu, o njeri. Po të tutë qeshin, qajnë, gëzohen, helmohen, çkëlqejnë, dhe shuhenë. Ata sipër atje në qiell, ata janë gjithënjë të çkëlqyerë.
Faik Konica (1875 -1942)
Letërsia e shekullit njëzet (Fragment)
Në shekullin njëzet, kemi disa vepra të dalluara që mund të cilësohen si letërsi e vërtetë, nëse me letërsi kuptojmë një zgjedhje artistike të fjalëve për të shprehur mendime dhe ndjenja. Para së gjithëve do të përmendja Gjergj Fishtën, një frat françeskan i lindur në Zadrimë, i cili është shumë më shumë se poet: për një çerek shekulli ai ka qenë një prijetar impresiv intelektual. Atë Fishta ka provuar të gjitha degët e letërsisë dhe gjithnjë me sukses poezinë, dramën, komedinë. Por, jashtë Shqipërisë, ai është i njohur vetëm si autor i Lahutës së Malcisë, një epi pastoral dhe heroik, për të cilin përkthimi gjerman i botuar në Laipcig, para disa vjetësh, jep një mbresë të kufizuar, meqë muzika e ritmit të Fishtës dhe ngjyra e tij e fjalëve, nuk mund të përkthehen.
Në Jug, Anton Zako, në një libër të quajtur « Baba Tomorri » (Tomorri është mali më i lartë në Shqipëri), ka përmbledhur një varg të vjershave të tij lirike. Sikur kur shkruan për bariun, duke i rënë fyellit pas stuhisë, sikur kur kredhet në mendime mbi kalueshmërinë e jetës dhe afrimin e vdekjes, vargu i tij ka gjithmonë një ritëm të butë magji pushtuese. Zako, që ishte njeri i kamur, kaloi njëzet vjetët e fundit të jetës së vet në Heliopolis, Egjipt, në vetminë e një vile, pa asnjë mik tjetër pos një dashnoreje dhe librave të tij.
Rreth të ashtuquajturave « bashkëvariante letrare veriore »
Sipas përfaqësuesve të gjuhësisë zyrtare të pasluftës që « nga Rilindja e këndej nuk u krijua dot një gegërishte e vetme e shkruar, po dy: ajo e Shkodrës e ajo e Elbasanit » ose që varianti letrar verior ishte i përbërë nga dy bashkëvariante, bashkëvarianti letrar verior i mesëm, që ishte bashkëvarianti mbizotërues, dhe bashkëvarianti skajor (veriperëndimor) ose, siç është quajtur nganjëherë, « shkodranishtja » letrare me një përhapje mjaft të ngushtë Për të provuar këtë pikëpamje është sjellë si argument që gjatë viteve 1878 1910 janë botuar 234 libra, nga të cilat 60,60% në toskërisht (pa arbërishten) e 33,75% shkodranisht (pa të folmet e ndryshme gege, të cilat përfaqësohen me l%) » . Vështroni me kujdes këtë shifër (1%). A nuk vërteton ajo se nga Rilindja e këtej nuk funksiononin dy gegërishte, ajo e Shkodrës dhe ajo e Elbasanit. Po kështu për periudhën 1800-1910 jepet shifra prej 4.33% për shkallën e përdorimit të të folmeve të tjera të gegërishtes, përjashtuar shkodranishten (rreth 33%) . Po kjo shifër çfarë tregon? Është e qartë, pra, se statistikat e sjella nga vetë përfaqësuesit e gjuhësisë zyrtare të pasluftës provojnë se në Shqipëri deri në vitin 1910 funksiononte vetëm një gegërishte ajo veriore a veriperëndimore.
Këtu është me interes të shënohet gjithashtu që E. Çabej, kur shënon që letërsia jonë kombëtare vjen si rrjedhojë e derdhjes në lumin e letërsisë kombëtare të shekullit XIX e tri qarqeve parakombëtare siç janë Qarku katolik i Shqipërisë Veriore, Qarku italo-shqiptar dhe Qarku ortodoks i Shqipërisë Jugore, nuk lë kurrfarë dyshimi për mundësinë e pranisë së një qarku të Shqipërisë së Mesme apo të Elbasanit. Kjo besoj se është me rëndësi për të vërtetuar që në Shqipëri, përveç letërsisë së Qarkut katolik të Shqipërisë veriore të shkruar mbi bazën e gegërishtes veriore a më mirë veriperëndimore nuk ka pasur letërsi të një qarku tjetër të shkruar në elbasanishte.
Janë sinjifikative lidhur me këtë problem diskutimet e bëra në mbledhjet e Komisisë Letrare Shqipe në Shkodër më 21 nëntor 1916, pra tre muaj pas fillimit të aktivitetit të KLSH.
Sipas Sotir Pecit, sot për sot të shkruem janë vetëm dialekti i Shkodrës edhe i Toskënis". Për Fishten mungonte një letërsie në dialektin e Elbasanit, kurse për Gurakuqin letërsia e shkruar në dialektin e Elbasanit përfaqësohej nga shkrimet e Kristoforidhit. Kurse Gjergj Pekmezi e Sotir Peci mendonin se shkrimet e Kristoforidhit ishin ndë nji gjuhë gegnishte të përzime etj
Po më mirë le t’i drejtohemi edhe një herë statistikave. Numri i shkrimtarëve me origjinë nga Shqipëria veriore në raport me ata me origjinë nga Elbasani është për shekujt XVI-XIX, 24/2. Po të fusim në një grup me shkrimtarët me origjinë nga Elbasani edhe ato me origjinë nga Tirana dhe Durrësi raporti do të ishte 22/4. Në shekullin XIX qendrat e tjera gege, përveç Shkodrës, ishin shuar. Pra, duhet pranuar që në Shqipëri në periudhë 1860-1912, po edhe më vonë funksiononin dy variante të shqipes së shkruar toskërishtja në jug dhe gegërishtja veriore a veriperëndimore në veri. Sigurisht që brenda tyre, pra të gegërishtes dhe toskërishtes letrare vihen re dallime. Ne deri tani kemi arritur të veçojmë brenda toskërishtes letrare dy variante themelore atë të Naimit dhe atë të Konicës, po edhe këto pohime kërkojnë vështrime të tjera më të përafërta. Prania e dy bashkëvarianteve veriore nuk del e vërtetuar. Kështu që duhen të dhëna të tjera për të vërtetuar tezën e pranisë së dy bashkëvarianteve veriore. Pra, të dhënat e letërsisë artistike të gjysmës së parë të shekullit XX nuk i konfirmojnë pohimet e përfaqësueseve të gjuhësisë zyrtare të pasluftës që « nuk u shkrua një gegërishte, po... dy: ajo e Shkodrës e ajo e Elbasanit... » ose se varianti letrar verior ishte i shprehur « në dy bashkëvariante - në bashkëvariantin e mesëm e në atë veriperëndimorin » .
Rreth të ashtuquajturave « tipare veriore » në strukturën e koinesë letrare jugore
Sipas përfaqësuesve të gjuhësisë zyrtare të pasluftës në pragun e çlirimit koineja letrare jugore kishte thithur e bluar në strukturën e saj një varg elementesh të bashkëvarianteve letrare veriore dhe që kjo ishte bërë një dukuri e vetëdijshme .
Është e vërtetë që në veprën e Naimit, për shembull, janë vënë re disa elemente nga dialekti i veriut ose edhe ndonjë shkodranizëm, po kjo nuk mund të interpretohet kurrsesi si « thithje » e aq më pak « bluarje » në strukturën e toskërishtes letrare « të një vargu elementesh të bashkëvarianteve letrare veriore » për një arsye fare të thjeshtë që ato edhe në rastin më të mirë nuk janë bërë pronë e toskërishtes letrare. Kështu për shembull janë me interes shfaqjet e paskajores gege të tipit me+pjesore në veprën e Naimit në funksione të pjesëve të nënrenditura shkakore, qëllimor etj. , po ato nuk janë bërë pronë e toskërishtes letrare në përgjithësi, pra nuk e gjejmë në mënyrë sistematike tek asnjë autor me origjinë jugore para dhe pas Rilindjes. Kur flasim për elemente të bashkëvarianteve letrare veriore, kemi parasysh ata elemente që vlerësohen nga studiuesit si tipare dalluese të dy dialekteve të shqipes dhe jo fjalë a forma me shtrirje të kufizuar dialektore që nuk mund të vlerësohen si raste të bashkëveprimit të dy dialekteve të shqipes. Pra, është për t’u marrë me rezervë ose më mirë nuk qëndron pretendimi i përfaqësueseve të gjuhësisë zyrtare të pasluftës se « Në pragun e çlirimit koineja letrare jugore kishte thithur e bluar në strukturën e saj edhe një varg elementesh të bashkëvarianteve letrare veriore » ose se « Thithja e këtyre elementeve, që filloi të dukej pak a shumë qartë sidomos aty nga mesi i viteve 30 të shekullit tonë si një dukuri e vetëdijshme në hallka të veçanta të gjuhës së shkrimit, në vitet 40 u zgjerua më shumë .
Variantet letrare të shqipes së gjysmës së parë të shekullit XX
drejt afrimit dhe modernizimit të tyre
Të dhënat e letërsisë së gjysmës së parë të shekullit XX provojnë se në Shqipëri funksiononin gegërishtja letrare dhe toskërishtja letrare. Në themel të gegërishtes letrare ishte gegërishtja veriperëndimore me shfaqjet e veta specifike nga njeri autor tek tjetri. Pra në bazë të gjuhës së shkruar të Fishtës, të Koliqit, të Migjenit, të Mekulit po edhe të të tjerëve më të hershëm si D. Nd. Nikajt, Nd. Mjedës, Prenushit ishte gegërishtja veriperëndimore e cila pas vendimeve historike të Komisisë letrare të Shkodrës synonte gjithnjë e më shumë drejt formave më të përgjithshme, po gjithmonë brenda makrosistemit dialektor të gegërishtes.
Edhe për toskërishten letrare mund të thuhet pa frikë se gabojmë e njëjta gjë. Pra, edhe toskërishtja e Konicës, e M. Frashërit, e Nolit, e A. Asllanit, e Poradecit, e Kutelit, e Spasses etj. po shkonte drejt formave gjithnjë e më të përgjithshme po gjithmonë brenda makrosistemit dialektor të toskërishtes pa thithur e bluar siç pretendojnë përfaqësuesit e gjuhësisë zyrtare të pasluftës në strukturën e saj elemente të bashkëvarianteve letrare veriore . Pra, në gjysmën e parë të shekullit XX deri në prag të Luftës « në Shqipëri funksiononin dy variante letrare themelore, gegërishtja letrare me bazë të folmet veriperëndimore të shqipes dhe toskërishtja letrare me bazë toskërishten veriore të cilat shkonin paralelisht drejt formave më të përgjithshme po gjithnjë secila brenda kuadrit të makrosistemit të vet dialektor. Duke qenë se baza dialektore e gegërishtes së shkruar ishte më e përthyer dhe me më shumë inovacione, sidomos fonetike, të zhvilluara në periudhën pas shek. XV, autorëve veriorë iu desh të bënin dhe bënë një punë të veçantë të vetëdijshme për mënjanimin nga gegërishtja letrare e shkruar të formave nëndialektore në të mirë të formave më të përgjithshme e më të vjetra, po gjithnjë në kuadrin e makrosistemit të gegërishtes, të cilat praktikisht ishin ose të njëjta ose të afërta me toskërishten letrare të shkruar. Vendimet e Komisisë Letrare të Shkodrës më 1916-1917 kanë qenë vendimtare në këtë proces. Ata, edhe pse pranuan si parim themelor që "orthografia e gjuhës të jetë, për sa të mundet fonetike" dhe që si bazë për të të merrej "dialekti i Elbasanit me disa përmirësime", me vendimet që morën u larguan mjaft prej këtij parimi . Pas këtyre vendimeve që u morën në sajë të largpamësisë, të kompetencës dhe të tolerancës së personaliteteve të tilla të shquara, do të theksoj, shumica dërrmuese e të cilëve ishte nga Shqipëria e Veriut, si Gj. Pekmezi, A.Xhuvani, L. Gurakuqi, Gj. Fishta, N. Mjeda, H. Mosi etj. u mënjanuan pothuajse përfundimisht variantet nëndialektore sidomos në sistemin fonetik të gegërishtes së shkruar. Pas këtyre vendimeve dallimet në sistemin fonetik po edhe morfologjik të dy varianteve të shkruara të gjuhës letrare paraqiteshin minimale dhe nuk krijonin asnjë vështirësi për komunikim. Kjo ishte vetëm njëra anë e problemit. Ana tjetër, ndoshta edhe më e rëndësishmja ishte se të dy variantet, duke u ushqyer secili nga gurra e vet popullore kishin përpunuar e po përpunonin gjithnjë e më shumë mjete të posaçme shprehëse përmes zhvillimit sidomos të letërsisë artistike. Pra, në mënyrë krejt të natyrshme të dy variantet e gjuhës letrare të shkruar po shkonin drejt niveleve të reja, pra po modernizoheshin. Një letërsi moderne, siç po emërtohet me të drejtë letërsia shqipe e gjysmës së parë të shekullit XX, nuk mund të konceptohet pa një gjuhë moderne. Pra, paralelisht me modernizimin e letërsisë shqiptare po modernizohej edhe gjuha shqipe e shkruar në dy variantet e saj themelore . Për të ilustruar për shembull evolucionin e gegërishtes së shkruar po sjellim një fragment nga vepra Shkodra e rrethueme (1913) e Ndoc Nikajt (1862-1951) dhe një fragment nga tregimi i mirënjohur i Millosh Gjergj Nikollës, Migjenit (1911-1938) Legjenda e misrit(1936) :
Ndoc Nikajt
KNDOISIT
Pershkimet e ktyne diftimeve ***** po çfaqim janë teper t'shpeita e nen kuitim t'gjith atyne ***** kan per t'i kndue n'mnyrë ***** se i cilli mundet me dhanë gjikimin e vet per mîi dreitii t' tyne .
Mêrret vesht prejë vedit se êmnat e gjindve t' permendun janë t' ndryshuem aq saa mos me zblue çiltas raasa t'nollme n'gjytet ku se i cilli kishte me mûitë me daa me gisht atê e ktê t'permêndun, pse ndoshta s'kishte me i pasë ânde m'u diit saa do ***** nderim e jo poshtnim kishin me pasë prejë komtarve per shkase t'komsiis t'diftueme nder kohë t' vshtira aq saa me bâa flii vehten e dashtniin e zmrave veta per komsii e lirii Shqyptare.
N' kioftë se ndonji randsii munden me pasë kta diftime faqe t'komtarve t' onë, nji t'vetme kan e kio âsht ndoshta e vetme ***** nên tingllim t'topave, nên vishkullim t'gjyleve ***** kaluene mîi krye e nên ushtimë t' pushkve ***** krisne per rreth saa Shkodra met n'rrethim t'gjitha u shkruene.
Nji t'falun komtarve
Migjeni
LEGJENDA E MISRIT
Misër! Misër!
Në shekullin e njëzet s'ka apoteoza perëndish, por ka apoteoza misri. Bjeshkët tona, që dikur qenë lterët e apoteozave perëndish, sod janë lterët e apoteozës së misrit.
Një kokërr misri asht kokërrz dhimbje kur ka shumë u e aspak misër.
Fjala misër përmban në vete legjenda të linduna nga dëshira për jetë. Dëshira për jetë asht e madhe dhe e mahnitëshme sa edhe malet tona që hapin gjitë për me varrosë njerzit e unshëm. E në lartësinë e malevet vigane, legjendë asht dhe lindja, legjendë asht dhe jeta, legjendë asht dhe vdekja. Dhe kjo legjendë i idhtë dhe plot vuejtje historike në shekullin e njëzet asht e thekshme, zemërbrese dhe të ban të qajsh.
Misër! Misër!
Thirrja për shpëtimin e jetës. Apoteozë e shekullit të njëzetë! Emën perëndish sot nuk zejnë me gojë fëmitë që posa kanë fillue të belbëzojnë por misër! misër! asht fjala e ditës, asht sinonim i jetës për banorët legjendarë të këtyre malevet të egra.
Ushtojnë luginat e malevet nga fjalët e malsorëvet t'unshëm, që varg, njeni tjetrit, ecin të ngarkuem me ka një gjysëm thesi misër. Vargu i tyne asht i gjatë, pa fund, si asht e gjatë e pa fund vuejtja e tyne. Mbi kurriz të vet barin ka një gjysmë thesi misër, barin jetën e vet, barin perëndin'. Perëndi i vërtetë misër i dëshiruem!
Pikërisht zhvillimi e përpunimi i tyre i mëtejshëm duhej të ishte dhe duhej të bëhej edhe pas luftës problem themelor i një politike gjuhësore që pretendonte se ishte shkencore e kombëtare. Po të vazhdohej në këtë rrugë vetvetiu, në mënyrë të natyrshme e në kohën e duhur do të shtrohej e zgjidhej edhe problemi i mënjanimit përfundimtar të atyre pak dallimeve që kishin mbetur në sistemin fonetik e morfologjik të tyre. Po çfarë ndodhi? Në të vërtetë me rrugë administrative ju pre rruga zhvillimit të natyrshëm variantit verior ose gegërishtes letrare të shkruar. Si pasojë e kësaj strategjie, si edhe e gjenocidit që u vendos ndaj një pjese të mirë të trashëgimisë letrare e gjuhësore të shkruar nga autorë veriorë, gradualisht u shkëputën pothuajse plotësisht lidhjet me pasurinë gjuhësore e kulturore të shkruar në gegërishten letrare çka nuk mund të ishte pa pasoja në zhvillimin e përparimin e shqipes letrare.
