Lleshanaku: Shkrimtarët përballen me problemet e mbijetesës

"Child of nature" është libri i dytë i Luljeta Lleshanakut që botohet në Amerikë. Një bisedë për çështjet e përkthimit, përballjen në një kulture tjetër, për modelet njerëzorë në poezinë e saj, për çmimet kombëtare të letërsisë dhe gjendjen ku ndodhen krijuesit shqiptarë

"Child of nature" është libri i dytë poetik i Luljeta Lleshanakut që botohet pas "Fresco"-s në Amerikë, nga e njëjta shtëpi botuese, New Directions. Autorja është kthyer nga SHBA ku pati dy lexime të "Fëmija e natyrës" në fund të janarit, një në Nju Jork dhe tjetri në Las Vegas, ku Lleshanaku po ndjek studimet në Black Mountain Institute.

Ajo pohon se tek "Fëmijët e natyrës" 2006, është përpjekur të risjellë një përvojë personale të modeleve njerëzore që kanë ndikuar në formimin e saj. Në këtë kuptim poezia e saj është një lëndë e pasur jetësore që përpunohet nga mjete të një intuite akoma jo e nënshtruar nga dija dhe kultura.

"Lleshanaku nuk jeton në të shkuarën e ashpër dhe klimën brutale e fëmijërisë. Përkundrazi, ajo i thur lavde larmive të përvojave të reja, duke mbushur vjershat e saj me një figuracion të fuqishëm dhe vizione të befasueshme.

Kjo nuk do të thotë se ajo e shpërfill botën e shëmtuar jashtë derës së vet; ajo e tejkalon atë dhe e transformon në imazhe universale të së bukurës, të së vërtetës dhe të shpresës.", thuhet në pasthënien e botimit anglisht.

Me këtë rast biseda me Lleshanakun shtyhet edhe në temat e ditës për letërsinë, çmimet kombëtare, gjendjen e prodhimit dhe gjykimit të krijimtarisë.

Cila është historia e botimit anglisht të këtij libri?

Libri i cili sapo u promovua ne Shtetet e Bashkuara quhet "Child of nature" ("Fëmija i natyrës" ne shqip), një përkthim i vëllimit tim "Fëmijët e natyrës" i botuar në shqip në 2006 dhe i një grupi poezish të reja, të cilat i kam shkruar gjatë dy viteve të fundit.

Libri botohet nga i njëjti botues, i cili botoi edhe vëllimin tim të parë "Fresco". Në të vërtetë, të gjashtëdhjetë poezitë e librit, janë tashmë të botuara në revistat amerikane gjatë viteve të fundit; më e fundit është revista "American poetry review", e cila do të botojë së shpejti poemën "E hëna në shtatë ditë".

Kështuqë, e kisha kaluar njëlloj testi para se botuesi të vendoste për librin e dytë. Por gjithsesi, duke pasur parasysh krizën ekonomike në SHBA, rënien drastike të numrit të botimeve deri në falimentim të botuesve, druhesha se ishte momenti i gabuar për aplikim, ose së paku, e dija se zgjedhja do të ishte shumë selektive. Megjithatë, nëse libri do të refuzohej, nuk kisha ndërmend të kërkoja ndonjë botues tjetër. Refuzimi do të ishte një shenjë që botuesi priste diçka më cilësore prej meje.

Por siç u pa, gjërat shkuan mirë dhe në fund të janarit libri u promovua në Las Vegas nga Black Mountain Institute dhe në New York City.

Një nga gjërat që më bën të ndjehem mirë me këtë libër nuk është një botim tjetër amerikan, por një botim tjetër nga Neë Directions, që është një nga botuesit më të njohur, me një traditë shumë të respektuar botimesh, duke filluar nga Ezra Pound dhe William Carlos Williams e deri tek Neruda, Bei Dao, Eliot Weinberger, Octavio Paz, Michael Palmer, Denise Levertov, etj.

Me çfarë vështirësish ndeshet një poet gjatë përkthimit në një "gjuhë të madhe" si anglishtja?

Të dy librat e mi në anglisht nuk janë përkthyer nga një përkthyes i vetëm. Në librin e parë kanë bashkëpunuar një grup përkthyesish, (ndër ta Uk Zenel Buçpapaj) dhe Henry Israeli.

Ndërsa libri i dytë është bashkëpunim midis dy përkthyesish: nga shqipja në anglisht është përkthyer nga Shpresa Qatipi (pedagoge në Universitetin e Tiranës) dhe nga Henry Israeli, i cili le të themi që bën redaktimin poetik në Anglisht, duke u bazuar në përkthimin literal (ose fjalë për fjalë).

Duket pak e çuditshme, por është zgjidhja e vetme në kushtet kur është e pamundur të gjendet një përkthyes që është anglishtfolës i lindur, i cili të njohë shqipen po kaq mirë në të njëjtën kohë.
Megjithatë përkthimet janë pëlqyer deri tani.

Në leximin në New York fjala vjen, kishte edhe shqiptarë, të cilët i dëgjuan të dy variantet, dhe më dhanë të kuptoj se përkthimi është mjaft i mirë. Megjithatë unë besoj se në të ardhmen, nuk do të jetë kaq problem, pasi një brez i ri studentësh të cilët janë larguar pas '90-ës, do të jenë pikërisht ata që do të jenë përkthyesit e ardhshëm të letërsisë shqipe.

Fjala vjen, më bëri përshtypje shumë të mirë Ani Gjika e cila erdhi në leximin tim nga Bostoni, një poete e rritur atje, që studionte për master në një universitet amerikan, e cila kishte zgjedhur poezinë shqipe të shkruar nga gratë, si temë diplome. Shumë inteligjente, ambicioze dhe e vetëdijshme për kulturën nga vjen.

Cilat janë sfidat e përballjes me një kulturë tjetër?

Është një pyetje me vend, sepse në një farë mënyre, kjo është edhe domethënia e këtij botimi. Një botim në SHBA do të thotë konkurrencë brenda një kulture treqind milionëshe. Kemi të bëjmë me një shtet multikulturor, i cili nuk kuptohet ndryshe vetëm si sintezë kulturash.

Madje edhe mjeshtërit e letërsisë së Europës Lindore, i kam lexuar në botimin e tyre në Anglisht. Flas për Mendelshtamin, Herbertin, Ricosin, Shimborskën, Ahmatovën, Pasternakun. Atëherë shtrohet pyetja se çfarë mund të ofrosh të re ose ndryshe për një kulturë të mbingopur të kësaj natyre?

Ose si mundet të përballësh me sukses këtë sfidë përballë një audience që është kaq e informuar. Dhe ta mendosh pastaj që vetëm 4% nga letërsia e huaj, përkthehet në Amerikë.
Ajo që kam kuptuar është se botuesi amerikan kërkon autorë të cilët sjellin një perceptim origjinal të botës.

Audienca kërkon një mesazh, ide të qarta, të cilat arrijnë të kapërcejnë eksperiencën individuale. Shkurt, ne nuk mund të habisim më lexuesin perëndimor me historinë tonë; natyrisht që ajo ka peshën e vet, por, vetëm kur përmes saj zbulohet një ide origjinale, e cila përputhet me konkluzionet e njeriut në të gjithë botën. Arti është konkurrencë idesh, jo eksperiencash ose impresionesh.

Nga ana tjetër, duke qenë në një kontakt intensiv me letërsinë amerikane, jam përpjekur që mos të asimilohem nga shijet apo preferencat e mia. Në prezantimin tim të fundit thashë: po mësoj shumë nga letërsia angleze dhe amerikane, por kur shkruaj, përpiqem të shkruaj si shqiptare. Është çështje personaliteti, të cilin pa e kuptuar e reflektojmë dukshëm edhe në gjërat që shkruajmë.

Duke e rilexuar sot këtë libër të vijnë të gjalla portretet e prindëve, burrat dhe gratë, shtëpitë dhe komunitetet e vogla që mbanin bashkë njerëzit. Një koment për "të afërmin" që zë kaq vend në poezinë tënde.

Shkrimtari, për mendimin tim, nuk mund të shpikë një realitet tjetër me imagjinatë, sepse do të dështojë. Jam përpjekur pikërisht të risillja në poezi atë që unë njoh, përvojën time. Dhe nuk ka realitete artistikë dhe realitete banalë.

Çdo gjë mund të konvertohet në art, duke nxjerrë idetë, mesazhin, rregullat-nervin që na mban të lidhur me të shkuarën dhe të ardhmen, po aq sa edhe më njerëzit dhe shoqëritë paralele. Dhe "Fëmijët e natyrës" të cilit ju po i referoheni konkretisht, është tamam një gjë e përafërt: risjellje e gjithë karaktereve të cilët kanë ndikuar dukshëm në formimin tim.

Por qëllimi nuk është ky; qëllimi është për të treguar gjithë atë vitalitet njerëzor që ka ky popull, të dëshmuar brenda një periudhe të gjatë izolimi, kur nuk kishte mbetur asnjë pikë referimi për t'u mbajtur ose ngushëlluar (as fe, as e nesërme), i cili e gjente motivimin vetëm në dinjitetin njerëzor.

Të mbetesh njeri i mirë, të mos thyhesh, të rezistosh, vetëm për hir të dinjitetit njerëzor-një test i vështirë për t'u përballur por shumë kuptimplotë. Unë besoj se lexuesi në të gjithë botën frymëzimin e kërkon në modelin njerëzor, në gjithë atë forcë që fshihet brenda njeriut, e që shfaqet në disa situate të caktuara. Në një rrafsh më të gjërë, secili nga karakteret përfaqëson një aspekt të jetës njerëzore: lindja, vdekja, martesa, dashuria, mbijetesa, ndarja, etj.

Në këto poezi ka një fëmijë vëzhgues, një fëmijë që rritet, një vajzë që bëhet grua. Si do ta përkufizoje ndryshe këtë personazh tëndin introvert?

E gjithë poezia është një metamorfozë, një kthim në gjenezë, jo në kuptimin kohor, por në kuptimin metafizik-si një kthim në formulat bazë që përbëjnë modelet e sjelljes njerëzore.

Duket sikur nuk ka mbetur më asgjë për të shkruar, pasi qoftë edhe vetëm mitologjia klasike, i ka ezauruar gjithë modelet e sjelljes dhe ka krijuar sistemin e tyre të klisheve. Por, sidoqoftë, këtë ofron arti: një riformulim të asaj që ne tashmë e njohim, duke iu referuar përvojës sonë personale. Ose le të themi, një konfirmim i vazhdueshëm i historisë dhe kodit të sjelljes njerëzore.

E kthimi i herëpashershëm në fëmijëri, që sa vjen dhe bëhet më i dukshëm, është një përpjekje për të sjellë të pastër formën e parë të perceptimit të botës, të pandikuar nga shtresat e përvojës apo edukimit. Është vlerësimi në shikim të parë, i cili edhe pse intuitiv, me sa duket është më i sakti. Dhe në art intuita nganjëherë është pothuajse gjithçka.

Në janar u mbyll procesi i vlerësimit të letërsisë shqipe i një viti të tërë. Ministria e Kulturës dha çmimet. Keni ndonjë koment mbi këtë situatë që i përket krijimit dhe gjykimit?

Prej vitesh, është krijuar një precedent shumë i dëmshëm i modelit të jurive letrare: nga pesë anëtarë, vetëm dy prej tyre janë shkrimtarë. Prej vitesh, juritë letrare drejtohen nga të njëjtët njerëz, që ose janë përkthyes, ose i përkasin botës akademike. Nuk e di se ku e kanë gjetur këtë model kaq cinik dhe fyes.

Si mundet një përkthyes apo një pedagog (qoftë edhe i letërsisë) të gjykojë shkrimtarin pa pasur asnjë kontribut personal si shkrimtar, pa dhënë as edhe një provë letrare? Si mundet t'i besohet një gjykimi të tillë?

Në të gjithë botën juritë përfaqësohen nga prozatorë shumë të suksesshëm kur gjykohet proza, dhe poetë, kur gjykohet poezia. Kaq, dhe gjykimi është i padiskutueshëm! Nëse flitet për kritikë, atëherë unë do të mbetem në pohimin e po këtyre individëve, që akoma nuk kemi një kritikë të re në gjendje të përcjellë zhvillimet letrare. Por atëherë çfarë përfaqësojnë ata?

Nuk po e vë në dyshim nivelin e njohurive të tyre mbi letërsisë, por të drejtën legjitime për të "bërë zotin në shtëpinë e tjetrit". Kështuqë, qoftë edhe vetëm nga ky fakt, vendimet e jurive paragjykohen.

Pastaj nuk na vjen çudi që gjatë dhënies së çmimeve dëgjojmë motivime të tilla nga më absurdet për një çmim kombëtar, si "këtë vit nuk do t'ua japim atyre që tashmë janë të afirmuar e të pranuar nga audienca, por atyre që kanë qenë jashtë vëmendjes" - që dëgjuam para katër vjetësh prej kryetarit të jurisë. Ou! Çfarë do të thotë kjo?

Cila është ajo juri e cila del mbi tregun, median, vlerësimin publik, suksesin letrar? Me ç'kritere u matka atëherë vlera letrare? E deri tek mungesa e transparencës, kur nuk përmenden as kandidatët midis të cilëve zgjidhet fituesi, nga frika e një "auto-goli" para opinionit publik.

Për të mos thënë pastaj atë të fundit fare, por jo më pak të rëndësishme: drejtimi i jurive letrare nga njerëz të politikës, që do s'do, mund të deshifrohet si kontroll i politikës mbi kulturën, e papranueshme për një shtet demokratik.

Pra, në vend që çmimet letrare të luanin një rol nxitës dhe paraprirës të zhvillimeve letrare, në të kundërt, kanë ruajtur një rol regresiv.

Si mund t'u prijnë çmimet zhvillimeve letrare?

Në Shqipëri zakonisht çmimet nuk merren seriozisht dhe kthehen në objekte batutash. Do të ishte në nderin e jurive në radhë të parë, të ishin serioze dhe të kthenin emocionin konkurrues tek krijuesit. Megjithatë, jemi vend i vogël, dhe siç e kam thënë edhe më parë, një libër i mirë qarkullon, diskutohet dhe kthehet në ngjarje, pavarësisht këtyre mekanizmave të cilët duket se po konsumojnë vetveten.

Por, ajo që doja të theksoja si të rëndësishme dhe madje urgjente, është orientimi i politikave kulturore drejt prodhimit letrar. Nuk është rastësi dhe as krizë krijimtarie, fakti që ka rënë ndjeshëm numri i botimeve letrare. Nuk është botimi apo promovimi hallka e dobët e gjithë procesit, por është prodhimi.

Shkrimtarët duhet të përballen me problemet e mbijetesës, një sfidë e përditshme, që u merr krejt energjinë dhe kohën krijuese. Kjo çështje në vende të tjera është zgjidhur në mënyra të ndryshme: ose ngritja e departamenteve të shkrimit kreativ pranë universiteteve (që është një mundësi dinjitoze punësimi për shkrimtarët), ose fondacionet kulturore, të cilët ofrojnë forma konkurruese mbështetjeje financiare.

Aplikimi nga shteti i një programi grantesh apo bursash, qoftë edhe në shkëmbim të një lloj kontributi të shkrimtarit në edukimin artistik (fjala vjen), do t'i jepte atyre një shans që së paku, disa muaj në vit t'i kushtohej letërsisë. Dhe nuk më duket pretendim i ekzagjeruar, kur dihet që letërsia ndoshta është pjesa më pak fitimprurëse e kulturës.

Na trego diçka për atë që keni në dorë, jo vetëm për krijimtarinë, edhe për studimet letrare që po kryen në Amerikë.

Konkretisht po punoj me një grup poezish të reja, shumë të afërt me konceptin e poemave. Libri besoj se do të jetë gati për botim nga muaji shtator. Tjetra, po marr një program Master për Artet e Bukura në SHBA, me orientim krijimtarinë letrare, që nuk është gjë tjetër veçse një shkollë për kritikën letrare.

Mësuesit e mi janë shkrimtarë dhe kritikë shumë të njohur e që shkruajnë për revista të nivelit të "New Yorker", kështuqë pa dyshim që kam se ç'të mësoj prej tyre. Është një lloj studimi që duhet ta kisha bërë me kohë, por, këto programe janë një eksperiencë e re, e cila nuk aplikohet në përgjithësi në Europë. Dhe lajmi më i ri është se tamam sot, m'u tha se një shtëpi botuese austriake ka vendosur botimin e një libri timin në gjermanisht, që do të thotë një bashkëpunim tjetër përkthimi.

Elsa Demo