Shkruan Prof.dr.sc.Eshref Ymeri
Modele
nga më të shquarat të letërsisë memorialistike janë vepra të tilla, si
“Rrëfimet” e Zhan Zhak Rusoit, “Nga jeta ime. Poezia dhe e vërteta” e
Gëtes, “Historia e bashkëkohësit tim” e Korolenkos, “Pasqyra e
shekullit” e Henrih Mann-it e shumë të tjera.
Kujtimet
janë një nga llojet e letërsisë dokumentare, janë një rrëfim letrar i
autorit të tyre për jetën shoqërore, për jetën letrare, për ngjarje
historike, për jetën personale dhe për njerëz të tjerë, bashkëkohës i të
cilëve ai ka qenë relativisht gjatë. Në kujtime mund të përmblidhen
ditarë, vëzhgime vetjake, biografi dhe autobiografi, të cilat përbëjnë
atë që quhet letërsi memorialistike. Kujtimet përfaqësojnë në vetvete
një burim të dhënash me mjaft interes, i cili ndihmon të zbulohen
rrethana nga më të ndryshmet që lidhen me ndodhi historike të
rëndësishme.
Të
botosh kujtimet e tua nuk është gjë e lehtë. Mendoj se këtë privilegj e
kanë vetëm ata syresh që kanë lënë pas një jetë shumë të pasur me
ngjarje, të cilat paraqesin shumë interes jo vetëm për bashkëkohësit,
por edhe për brezat e ardhshëm. Këtë privilegj e gëzojnë vetëm ata që
kanë jetuar sa për vetveten, aq edhe për të tjerët.
Në
Shqipëri letërsia memorialistike, si një nga llojet e rrëfimtarisë
artistike, tani për tani vazhdon të jetë në hapat e parë, është në
pasurim e sipër. Nga të paktat vepra të këtij lloji që më ka qëlluar t’i
lexoj, mund të përmend kujtimet e zonjës Vera Ibrahimi me titull
“Vikama e tingullit” (Tiranë, 1999), kushtuar shokut të saj të jetës,
artistit të popullit Feim Ibrahimi, “Intervistë me vetveten (Retë dhe
gurët)” e Petro Markos (Tiranë, 2000), si edhe librin “Sikur të isha
vetëm…” (Vlorë, 2002), në të cilin inxhinieri ushtarak, nënkolonel Guri
Shyti, i përcjell lexuesit “përjetimet” e veta nga jeta ushtarake, të
shoqëruara këto me uljengritjet e rënda shpirtërore që iu desh të
përballonte në vitet e rënda të diktaturës komuniste.
Libri
me kujtime i “gjeneralit” Novruz Dervishaj (fjalën gjeneral e vë në
thonjëza se gradën e gjeneralit rastësisht nuk e mori, meqenëse te ne
heqja dhe vendosja e gradave ishin një imitim nga të tjerët ose një
detyrim politik) me titull “Jeta e një oficeri”, që është vënë në dorën e
lexuesve ca kohë më parë, është një tjetër botim interesant që jep
ndihmesën e vet në pasurimin e serisë së veprave të letërsisë
memorialistike në vendin tonë. Por para se të parashtroj disa mendime
për këto kujtime, e quaj të arsyeshme ta sqaroj lexuesin e respektuar se
kush është autori i tyre. Autori i këtyre kujtimeve ka lindur në vitin
1936, në fshatin Ramicë të rrethit të Vlorës. Pas përfundimit të arsimit
7-vjeçar, në vitin 1949, në moshë fare të njomë, pranohet në shkollën
ushtarake “Skënderbej”, të cilën e përfundon në vitin 1953. Studimet e
larta i vazhdon si student ushtarak në Shkollën e Bashkuar gjatë viteve
1953-1956, në degën e topografisë. Në vitin 1956 del oficer, me
specialitet topograf. Për rezultate të shkëlqyera në mësime, merr një
gradë më lart. Pasi punon 5 vjet në Tiranë si oficer-topograf, emërohet
në Drejtorinë Operative të Ministrisë së Mbrojtjes, ku për 6 vjet u mor
me përgatitjen e shtabeve të ushtrisë. Gjatë viteve 1964-1966 përfundon
studimet në Akademinë Ushtarake. Në vitin 1969 emërohet Komandant i
Brigadës së Këmbësorisë në Mirditë, ku qëndroi deri në korrikun e vitit
1974. Ndërkohë, gjatë viteve 1971-1972, vazhdoi Shkollën e Lartë të
Partisë, ku kreu kursin e lartë të filozofisë. Gjatë vitit 1974 u emërua
për disa muaj në detyrën e shefit të shtabit të Korpusit të Pukës. Po
në vitin 1974 (më 9 korrik) emërohet Komandant i Korpusit të Këmbësorisë
në Gjirokastër, ku qëndroi për 12 vjet. Në tetor të vitit 1985 emërohet
Komandant i Divizionit të Këmbësorisë në Fier. Në këtë detyrë qëndroi
deri në vitin 1989, kur u transferua për në Tiranë. Këtu punoi pranë
Rajonit nr.1, ku u mor me problemet dhe detyrat e mbrojtjes civile. Pas
38 vjetësh shërbimi në ushtri, në mars të vitit 1991, “gjeneral” Novruz
Dervishaj doli në pension. Ndryshimet demokratike e gjetën në Tiranë.
Nga viti 1998 deri në vitin 2000, bashkë me të shoqen e vet, zonjën
Ramije, punoi në një familje greke në qytetin Kardhicë të Greqisë. Tani
banon herë në Tiranë, herë në vendlindje. Pas daljes në pension, ka
vazhduar të shkruajë. Përveç shënimeve të shumta që ka hedhur në letër,
ka të sistemuara mbi 450 poezi, të shkruara në kohë të ndryshme. Ka dy
vëllime poetike të botuara - njëri para disa vjetësh, kurse tjetri doli
nga shtypi pak kohë më parë. Pasioni i tij i përhershëm ka qenë piktura.
Ka të përfunduara 800 tablo me bojë vaji dhe 1000 skica me laps dhe me
bojë kine. Përveç kësaj, është mjaft i dhënë pas gdhendjes në dru. Deri
tani ka 12 objekte të gdhendura. Leximi ka qenë pasioni i tij i
përhershëm, i cili nuk i është shuar për asnjë çast, që nga bankat e
Shkollës “Skënderbej”, në fushimet gjatë stërvitjeve ushtarake në terren
e deri tani, në moshën e pensionit. Poetët e tij më të parapëlqyer janë
Jesenini, Bernsi, Petëfi, Migjeni dhe Poradeci. Nga shkrimtarët
parapëlqen Gëten, Balzakun dhe Kadarenë. Mes piktorëve, e tërheqin më
shumë Vangjush Miho, Van Gogu, Rembrandti etj. Nga moria e
personaliteteve të shquara të artit ushtarak, adhuron veçanërisht
Zhukovin dhe Petrit Dumen. Nga këto të dhëna të shkurtra nga biografia e
tij shihet se ai ka një të kaluar, të pasur me ngjarje sa të bukura aq
edhe tronditëse, të cilat, nga sa del nga faqet e këtyre kujtimeve, ai,
me plot të drejtë, mund t’ua bëjë të njohura si brezave të sotëm, ashtu
edhe atyre që do të vijnë. Që në faqet e para të këtyre kujtimeve, të
bie në sy menjëherë çiltërsia befasuese e autorit, i cili, përmes të
vërtetave që ka regjistruar në kujtesë që në moshën e pararinisë si
nxënës, më pas si student ushtarak dhe më vonë si oficer deri i rangjeve
të larta, del para lexuesit si një vrojtues fort i kujdesshëm. Ai
largon mënjanë perden e rëndë që kishte mbuluar shumë ngjarje të jetës
ushtarake në vendin tonë, duke e njohur lexuesin me disa të vërteta
tragjike, sidomos me ato të viteve ’70-të të shekullit të kaluar, kur
sëpata e diktatorit Enver Hoxha u lëshua pa mëshirë mbi lulen e ushtrisë
shqiptare. Prandaj, kur po i lexoja këto kujtime, vetvetiu më erdhi
ndër mend një thënie e shkëlqyer e Hegelit:
“Në
qoftë se dikush të vërtetën e thotë vetëm për të ngulur këmbë në
mendimin e vet, pa shënuar arritje të mëtejshme, atëherë kjo është, së
paku, një gjë e tepërt, sepse e vërteta duhet jo vetëm sa për t’u
shprehur për një çështje të caktuar, por duhet edhe për faktin që
çështja në fjalë të jetë e mishëruar në jetë”.
Mendoj
se autori i këtyre kujtimeve i përket asaj kategorie njerëzish, të
cilët jo vetëm e kërkojnë dhe punojnë për të vërtetën, por, së pari,
vetë jetojnë me të vërtetën. Dhe të vërtetën e do dhe e mbron, para së
gjithash, vetëm ai që do punën, që i pëkushtohet asaj me të gjitha
forcat e shpirtit të tij. Pikërisht dashuria për punën përbën tiparin
themelor të karakterit të autorit të kujtimeve në fjalë. Pikërisht
dashuria për punën përbën fillin e kuq të jetës së tij, duke filluar që
nga bankat e shkollave ushtarake, jeta e tij si oficer-topograf i
thjeshtë, deri në majat e karrierës ushtarake, si komandat korpusi dhe
divizioni. Përkushtimi ndaj punës ka qenë edhe ai themel i shëndoshë,
mbi të cilin janë ndërtuar edhe marrëdhëniet me vartësit, deri tek
ushtari më i fundit atje poshtë, në terren. Nëpër faqet e këtyre
kujtimeve del fare qartë natyra e dashur, e pastër, atërore e komandat
Novruzit për ushtarin e thjeshtë, përvijohen më së miri tronditjet e
thella që përcillen nëpër honet e shpirtit të tij poetik nga dhimbja që
ndien kur ndonjërin prej tyre e godit fatkeqësia. Humanizmi i tij në
raste të tilla merr me të vërtetë një shkëlqim verbues që duhet të jetë
bukur i lakmueshëm për çdo komandant me të vërtetë dinjitoz, i cili
jetën e tij e ka të lidhur fort me nderin e atdheut të vet. Komandant
Novruzi është tërësisht i bindur se jeta dhe karriera e tij si oficer
madhor nuk mund të kuptohet dot pa përkujdesjen e përhershme për jetën e
ushtarit të thjeshtë. Pra, në faqet e këtyre kujtimeve interesante,
tërthorazi, del më së miri në pah një tjetër tipar karakteristik i botës
së brendshme të komandant Novruzit - humanizmi, një humanizëm i pastër
ky, që nuk ka asgjë të përbashkët me frymën e lëshimeve, me shkeljet e
disiplinës ushtarake. Stendali, në veprën e vet “Jeta e Napoleonit”, pas
një disfate që pësuan në Spanjë trupat franceze, të komanduara nga
gjenerali Dypon, shkruan për Napoleonin: “Ai klithi në tërbim e sipër: E
ç’mund të jetë një ushtri pa disiplinë?.. Këtë edhe mund ta
përfytyrosh. Por si mund ta pranosh një gjë të tillë?”. Prandaj
disiplinën në ushtri komandat Novruzi e shikon si kushtin kryesor për
sigurimin e fitores në rast lufte. Dhe këtu ai është i prerë. Frymën e
kërkesës së rreptë ndaj vetvetes ai mundohet me gjithë shpirt t’ua
edukojë edhe kolegëve vartës. Kur komandanti është i rreptë ndaj
vetvetes, ushtarët e tij mund të bëjnë çudira. Një dukuri e tillë
shpaloset fare qartë në këto kujtime kur ai përshkruan me një frymëzim
lirik shpirtin e sakrificës së trupave të tij gjatë stërvitjeve të
shumta në acarin e dimrit apo në pikën e vapës, nën vëzhgimin e eprorëve
të ardhur nga lart. Me këtë rast, Stendali, po në veprën e sipërcituar,
shkruan përsëri për Napoleonin: “Energjia e këtij njeriu, fryma e
qëndresës, me të cilën ai… përballonte të gjitha vështirësitë, ushtarëve
të tij u dukeshin si diçka që i kalonte caqet e së pamundurës. Këtu
fshihet njëra nga arsyet e frymëzimit të papërshkrueshëm që ai ngjallte
në radhët e trupave të tij”.
Një
pjesë mbresëlënëse të këtyre kujtimeve e përbëjnë përshtypjet e autorit
për figura të shquara të artit tonë ushtarak. Natyra e punës në
Drejtorinë Operative të Ministrisë së Mbrojtjes i pati dhënë mundësinë
të komunikonte me shumë kuadro të larta të ushtrisë sonë. Ai është një
vëzhgues i hollë i botës së tyre të brendshme, i formimit të tyre
profesional. Ka midis atyre kuadrove jo pak syresh që dallohen për
horizontin e gjerë në lëmin e artit ushtarak, të cilët ai i përmend me
emër dhe për të cilët ushqen ndjenja të një respekti të thellë. Por, me
kalimin e viteve, kur autori, si një oficer i përgatitur tashmë, krijoi
personalitetin e tij si kuadër i lartë dhe si specialist i talentuar i
artit ushtarak, në kujtimet e veta nuk e kursen edhe ndonjë notë kritike
për ndokënd që dikur e pati përfytyruar më të armatosur nga ana
profesionale.
Faqe
jo më pak emocionuese të këtyre kujtimeve janë ato ku autori përsiat
për gjëmën që goditi ushtrinë shqiptare në mesin e viteve ’70-të. Duke
kryer detyrën e komandantit të korpusit të këmbësorisë për 12 vjet me
radhë, ai ka qenë dëshmitarë i shumë ngjarjeve të frikshme, kur shpata e
diktatorit Enver Hoxha bëri kërdinë në radhët e elitës së ushtrisë
shqiptare. Dhe autori s’resht së shtruari pyetjen gjithandej: “Përse?”
Dhe lexuesi, nga ana e vet, përsërit me vete pyetjet torturuse: “Përse?
Cila qe arsyeja që duhej të zhdukej lulja e ushtrisë shqiptare? Cili
ishte shkaku që gjithë ato kuadro të larta ushtarake, me përgatitje
akademike, duhej të përfundonin para skuadrës së pushkatimit, apo që të
tjerë të dergjeshin ose të vdisnin nëpër burgjet e diktaturës
komuniste?” Kam përshtypjen se zoti Novruz Dervishaj është i pari
oficer madhor dhe specialist i artit ushtarak që i kthehet në një libër
kujtimesh kësaj njolle të zezë në historinë e ushtrisë shqiptare. Ai
është dëshmitar i depersonalizimit të figurës së oficerit në ushtri dhe
kjo e bën që në qenien e vet të ndiejë një dhembje të thellë që ia
gërryen shpirtin ca nga ca. Ai e shikon me sytë e vet se si diktatura e
detyron oficerin të gënjejë, të mashtrojë, të vetëposhtërohet për forcë
të mbijetesës, vetëm e vetëm për të shpëtuar vetveten, familjen,
njerëzit e gjakut dhe farefisin nga orteku i furishëm i murtajës që ka
mbjellë diktatori. Atij i sëmbon në zemër kur vëren se si oficeri
degjeneron si figurë ushtaraku, kur servilizmi fillon të lulëzojë me një
turr të paimagjinueshën në formimin e tij botëkuptimor. Ai, në heshtje,
përjeton një ndjenjë të pakëndshme ndaj gjithë atyre që u vunë në
shërbim të diktatorit, të cilët, siç thotë një proverb i bukur lab “i
hoqën nga dhitë për t’i vënë zabitë”. Vendosja e funksionit të
sekretarit, krahas asaj të komisarit asokohe në ushtri, ishte një
poshtërim që diktatori u bënte komandave, ishte një demonstrim i hapur i
injorancës mbi artin ushtarak, ishte ligjësim i degradimit të
pandalshëm të ushtrisë në tërësi. Komisarët e diktatorit, këta
“kujdestarë” të komandave, s’ishin gjë tjetër veçse ca “dado” me të
vërtetë injorante, siç i quante njëri nga komandantët e shquar të
Ushtrisë së Kuqe pas Revolucionit të Tetorit, që nuk kishin fare haber
nga arti ushtarak. Por këta “injorant të shkolluar dhe të pashkolluar” i
duheshin diktatorit se ata përbënin shtyllat e diktaturës për ta pasur
ushtrinë nën një kontroll të rreptë, paçka se misioni i saj është dhe
duhet të jetë vetëm mbrojtja e atdheut.
Për shkak të detyrave të rëndësishme që ka kryer, që nga Drejtoria
Operative në Ministrinë e Mbrojtjes e deri në postet e komandantit të
korpusit e të divizionit të këmbësorisë, autorit të këtyre kujtimeve i
pati qëlluar jo rrallë të kishte kontakte edhe me figura të larta të
shtetopartisë shqiptare. Nga biseda me ndonjërin prej tyre, autori madje
kuturisi deri aty, saqë t’i fliste për gjendjen e fshatarëve të Ramicës
dhe të krejt Smokthinës se këta nga ana ekonomike kishin mbaruar. Nga
kjo ndërhyrje e shkurtër e tij para një personaliteti të lartë të
udhëheqjes së Tiranës, lexuesi e kupton fare lehtë se çfarë humnere e
thellë i ndante masat e thjeshta të popullit të varfër nga elita e
shtetopartisë shqiptare.
Së
fundi, në këto kujtime lexuesi nuk mund të mos vërejë se me sa respekt
dhe dashuri flet autori për vendlindjen dhe përgjithësisht për anët e
veta. Atë e brengos tej mase varfëria e njerëzve të tyre të
mrekullueshëm. Ajo ishte një varfëri revoltuese që e bën lexuesin të
përsiasë: “Këta njerëz bujarë dhe zemërhapur, që dikur u bënë streha e
luftës për liri, tani, me sa duket, nuk i duhen më elitës
shtetopartiake!” Domosdo: komunizmi kishte si qëllim pasurimin e elitës
sunduese dhe varfërimin e pandalshëm të masës së gjerë.
Këto
kujtime të rrëmbejnë edhe për stilin e tyre origjinal. Autori nuk i
përmbahet rendit kronologjik të përshkrimit të ngjarjeve, në mënyrë që
lexuesin të mos e mërzisë. Përkundrazi, ai bën kapërcime të tyre,
kthehet prapa në kohë ose u paraprin ndodhive që do të tregojë më pas.
Ky është një stil interesant në letërsinë memorialistike që e bën
lexuesin ta lexojë veprën me një kërshëri të veçantë.
Megjithëse
në pension, autorit të këtij libri me kujtime interesante nuk i ndahet
shpirti nga puna. Përkushtimi i zotit Novruz Dervishaj ndaj punës të
kujton një fjalë të artë të Volterit: “Puna na shpëton nga tri të këqija
të mëdha: nga mërzia, nga vesi dhe nga hallet ekonomike”. Ai vazhdon
të punojë, qoftë atje, në Tiranë, qoftë në vendlindje, e cila e mbush me
frymëzim për bukurinë e saj të rrallë. Ai e do vendlindjen dhe njerëzit
e saj si jetën e vet. Vendlindja dhe mbarë trevat labe ia kanë mbushur
zemrën cep më cep. Atyre ai u ka kushtuar rreth 800 këngë të bukura,
vargjet e të cilave përcjellin bukurinë e shpirtit të njeriut atje te
punon mes maleve hijerënda që aq ëmbël i përkund në pranverë aroma e
trëndelinës. Atë nuk e përkul dot pesha e viteve që mban mbi supe, paçka
se i ka laluar të shtatëdhjetat. Por atë nuk e përkul dot as
shpërfillja e shtetit, i cili e largoi nga ushtria dhe s’u kujtua më
kurrë për përvojën e tij 38-vjeçare në radhët e ushtrisë, si oficerë i
elitës ushtarake dhe si specialist i kualifikuar. Prehjen, gëzimin e
jetës, frymëzimin e përditshëm ai e gjen në punë dhe mes njerëzve të
dashur dhe miqve që e kanë respektuar dhe vazhdojne ta respektojnë.
