Prof.dr. Mustafa IBRAHIMI
Sporti sot është shndërruar në një retorikë dhe sjellje që bazohet në urrejtje nacionale dhe fetare, që rrezikon marrëdhëniet ndërnacionale, por edhe vetë ekzistencën e shtetit. Në fakt, hu¬li¬ga¬niz¬mi nëpër objektet sportive por edhe jashtë është një pro¬blem mjaft i rëndë, që i kanoset jo vetëm frymës së vërtetë të spor¬tit për miqësimin e njerëzve, por edhe të shkatërrimit të vetë shtetit.. Një publicist pohon se garat e ndryshme spor¬tive janë një pasqyrim i garave luftarake të kohërave të lashta. Tragjedia e mbytjes së kundërshtarit është shndë¬rruar në shkaktim të tragjedisë emocionale te tjetri dhe kënaqësi vetjake. Kjo vlen si në aspektin individual, ash¬tu edhe në atë kolektiv. Prandaj, paraqitjet e tilla të tifozëve bëhen kryesisht "nën kujdesin e patriotizmit të rremë dhe të urrejtjes dhe jo tolerancës kombëtare, me çka e kërcënojë paqen dhe sigurinë në vend, dhe mund të shkaktojë konflikte të rënda në një shoqëri shumetnike si e jona.
Sporti si trajnim paraushtarak
Duke analizuar shtetet e shek.XX, është konstatuar se ata për sportin dhe kulturën fizike janë interesuar, sikur bëhej për njëfarë trajnimi paraushtarak. Kjo më së shumti vlen për shtetet me tipare totalitare dhe për shtete të cilët përgatiten për luftë. Para fillimit të Luftës së parë Anri Degranzh, drejtor i revistës sportive “Auto” dhe njeriu që e themeloi garën e njohur me biçikleta “Tour de France”, e mbron tezën se “lufta marrë në përgjithësi është vetëm sport, një ndeshje e madhe midis dy kombeve”. Në vendin e tij, mësimi i kulturës fizike deri në vitin 1926, ka qenë nën përkujdesjen e Ministrisë së Luftës. Historiani Erik Hobsbaum, i cili ka theksuar se, “ideja për krijimin e idhujve nacional sportiv dhe lidhja e simpatizuesve ndaj klubeve sportive mund të shfrytëzohen në momentet kur i nevojiten mobilizime psikologjike ose ushtarake të qytetarëve. Ai më tutje thekson, se midis dy luftërave, sporti ndërkombëtar u shndërrua në luftë nacionale, kurse sportistët përfaqësues të popullit ose shtetit të tyre, madje edhe tifozi shndërrohet në pjesë e kombit të vet”. (Hobsbawn 1993:156).
Italia fashiste, konsiderohet si shteti i parë që e instrumentalizoi futbollin për qëllime politike. Për këtë qëllim, nga ana e Musolinit u shfrytëzua Kampionati i dytë botëror në futboll, i cili u mbajt më 1934 në Itali. Me atë rast, Musolini lojtarët e kombëtares italiane i quajti “ushtarë në shërbim të kombit” (Milza 1990:164).
Viteve të fundit, hulumtuesit e sportit dhe publikut sportiv, sidomos sjellja e dhunshme e tifozëve në ndeshjet futbollistike, e cila në vitet e 80-ta solli në incidente të shumta të përgjakshme, prej të cilëve më të rëndë dhe me numër më të madh viktimash ndodhën në stadiumet e Hejselit në Bruksel (29 maj 1985, 39 të vdekur) dhe në Hilsboro të Shefildit (15 prill 1989, 95 të vdekur), tërheqin vëmendjen e lidhjes së grupeve të tifozëve më agresiv në Evropë me të djathtën ekstreme. Sipas Didije Pazhe “grupe fashistësh shumë shpesh veprojnë në fushat e futbollit”. Të gjitha ekipet evropiane kanë grupet e tyre fashiste. Këta fashistë, shumë mirë e kanë kuptuar se futbolli është aktivitet i njëjtë si lufta, dhe e përjetojnë me entuziazëm... Çdo javë stadiumet janë përplot me kandidatë potencial fashist, aq sa spektakli ofron urrejtje ndaj tjetrit. Futbolli është luftë dhe stadiumet futbollistike janë fusha për trajnim të nazistëve të vegjël të cilët ëndërrojnë për hapësirat e gjera. (Pages 1990: 137-139). Edhe sipas kriminologut belg “Kris van Limbergen “Vandalizmi i futbollit, është fushë e përshtatshme për regrutimin e pjesëtarëve të së djathtës ekstreme”. Limbergeni përshkruan, para së gjithash rrjedhat në Belgjikë “skenat futbollistike karakterizohen me racizëm, seksizëm, rajonalizëm ekstrem dhe antisemitizëm” (Limbergen 1990: 80-81). Bindja të tillë ka ekzistuar edhe në shtetet komuniste, duke pohuar se sporti është mjet i fuqishëm për propagandë politike dhe përgatitje për luftë eventuale. Ideja se me anë të përkrahjes sportive bëhet përgatitja për luftë (nëse nevojitet) e gjejmë edhe në ish-Jugosllavi gjatë dhe pas vdekjes së Titos. Shumë këngë që këndoheshin në ndeshjet sportive nxitnin urrejtje dhe nacionalizëm në baza etnike, që më vonë u dëshmua edhe në luftërat e viteve 90-ta, ku shumë grupe tifozësh u shndërruan grupe paraushtarake.
Huliganë apo patriotë?
Simpatizuesit më fanatik, sidomos ato futbollistik bëjnë pjesë në familjen e simpatizuesve botëror – të ashtuquajtur huliganët. Sipas shembujve të simpatizantëve evropian, sidomos atyre italian dhe anglez, edhe simpatizuesit e vendit vëmendjen e tërheqin me sjelljen e tyre të dhunshme dhe agresive. Amigoizmi ekstrem është një fe¬nomen që ka depërtuar edhe nëpër rrethet më të ngri¬tura, ku mund të hasni një grupim maniakësh sportivë, që veten e quajnë “hordhia e së keqes”, “bad blue boys”, “de¬lije” (të marrët), “maniacs” (maniakët), “devils” (djaj¬të), “hooligans” (huliganët) e tjerë. Edhe në Maqedoni, janë kopjuar këto emërtime, por duke i dhënë më tepër ngjyrë nacionale, kështu në palën maqedonase janë tifozët me emërtimet: “Komitët”, “Luanët”, “Vojvodi”, “City Park Boys”, “Çkembarët”, kurse në palën shqiptare janë tifozët: “Ballistët”, “Ilirët”, “Shvercerat”, “Skifterat” etj.
Këto “bashkësi”, na¬ty¬risht edhe sjelljet i kanë paralele me emrat që mbajnë, ja¬në mbjellës të farës së të keqes, vjellin vrer ndaj lojtarëve dhe tifozëve të ekipeve kundërshtare, thyejnë, prishin, dje¬gin, ndonjëherë madje edhe vrasin. Pothuajse para çdo ndeshjeje të rëndësishme futbolli organet e sigurimit kon¬fiskojnë sasi të konsiderueshme të mjeteve dhe veg¬la¬ve, që e vënë në rrezik jetën e njeriut (brisqe, thika të ma¬dhësive të ndryshme, lëndë shpërthyese etj.). Hu¬li¬ga¬niz¬mi nëpër objektet sportive por edhe jashtë është një pro¬blem mjaft i rëndë, që i kanoset frymës së vërtetë të spor¬tit për miqësimin e njerëzve.
Pjesën më të madhe të përkrahjes folklorike të tifozëve e përbëjnë këngët me karakter “huliganizmi”, gjegjësisht këngët me të cilët tifozët me qëllim, për shkaqe provokuese, pranojnë role të tipave asociale, renegatë shoqëror, alkoolist, të çmendur. P.sh. ja si duket një këngë e gruptitëi tifozëve “Komiti” nga Shkupi:
Ne jas ne mo`am ovde da sedam,
(jo unë nuk mund këtu të rij,
ne jas ne mo`am [iptari da gledam,
(jo unë s’mund shqiptarë të shikoj
dajte ni alkohol sega da pieme,
(na jepni alkool tani të pimë
a posle nadvor [iptari da bieme.
(e pastaj jashtë shqiptarë të rrahim)
Si të ndalet histeria nacionaliste nëpër arenat sportive në Maqedoni?
Nëpër arenat sportive të Maqedonisë hasim edhe his¬te¬rinë nacionaliste, ku tifozllëku më i lezetshëm konsiderohet fy¬er¬ja e pjesëtarëve të kombit tjetër. Si fjalë që më tepër përdoret gjatë këtyre fyerjeve është fjala “vdekje”. Kjo zakonisht ndodh në ndeshjet që luhen në Tetovë, ku nikoqir janë ekipet e Teteksit (klub maqedonas) dhe Shkëndija dhe Renova (klube shqiptare). Në këto ndeshje rregullisht ka ofendime në baza nacionale, fetare dhe racore.
Zakonisht tifozët nga Shkupi, të njohur si “Luanët” dhe “Komitët”, për të shprehur mllefin e disfatave të shumta që ndodhin në mes të Shkupit, shahen shqiptarët me thirrjet: “Za Siptari Gasna Komora” (për shqiptarët komorë gazi), “Mrtov Siptar Dobar Siptar”, (Shqiptar i mirë shqiptar i vdekur), “Za vas samo Brodec” (Për ju vetëm Brodeci), “Neka razberat kletite shiptari, makedonsko ime nema da zagine” (Le ta kuptojnë shqiptarët e mallkuar, emri maqedonas nuk do të vdesë) dhe shumë fjalë të tjera ofenduese. Brohoritja kryesore e tifozëve shqiptarë është: “Karpallak”, me çka tifozët “Vojvodi” ua kthejnë me “Planinska Bura” ( Stuhi Malore).
Në brohoritjet e tifozëve rivale, të ndara në baza nacionale shpesh herë ka edhe brohoritje me fjalë pornografike. “Ballistët”- tifozët e klubit “Shkëndija” nga Tetova ndaj kundërshtarit këndojnë këngën „ Makedonsko devoj~e “, por me ndryshim të vogël të fjalëve, versioni i tyre është: „ Makedonsko devoj~e, kurva golema “.(Vajza maqedonase, kurvë e madhe).
Ndaj këtij slogani, tifozët e grupit “Komiti” e këndojnë këngën:
“Radosen sum koga tepam [iptari, (I gëzuar jam kur rrah shqiptarë,
radosen sum koga e... bri~eni“...(I gëzuar jam kur është ..... e rruar).
Ndryshime të vogla të këngëve bëjnë edhe tifozët „Vojvodi“ të klubit rival „Teteks“të Te¬tovës, të cilët në vend „ neka razberat kletite fa[isti “(le të kuptojnë fashistët e ma¬llkuar), këndohet „ neka razberat kletite [iptari (le të kuptojnë shqiptarët e mallkuar) “.
Irra¬cionalizmi i tifozllëkut di të shkojë aq larg, saqë pre¬ket edhe në “shenjtërit” e popullit tjetër, si figurat e më¬dha historike etj. Kështu, tifozët maqedonas shpeshherë brohorisin sloganin “Avio Impex”, duke përkujtuar dy rrëzimet e avionëve të kësaj kompanie, ku humbën jetën shumë shqiptarë, gjë e cila i irriton pa masë tifozët kundërshtarë, të cilët kthejnë me brohoritjen “Toshe – peder”, duke ua ofenduar ikonën e muzikës së tyre këngëtarin e ndjerë Toshe Proevski.
(Autori është profesor universitar)
Sporti sot është shndërruar në një retorikë dhe sjellje që bazohet në urrejtje nacionale dhe fetare, që rrezikon marrëdhëniet ndërnacionale, por edhe vetë ekzistencën e shtetit. Në fakt, hu¬li¬ga¬niz¬mi nëpër objektet sportive por edhe jashtë është një pro¬blem mjaft i rëndë, që i kanoset jo vetëm frymës së vërtetë të spor¬tit për miqësimin e njerëzve, por edhe të shkatërrimit të vetë shtetit.. Një publicist pohon se garat e ndryshme spor¬tive janë një pasqyrim i garave luftarake të kohërave të lashta. Tragjedia e mbytjes së kundërshtarit është shndë¬rruar në shkaktim të tragjedisë emocionale te tjetri dhe kënaqësi vetjake. Kjo vlen si në aspektin individual, ash¬tu edhe në atë kolektiv. Prandaj, paraqitjet e tilla të tifozëve bëhen kryesisht "nën kujdesin e patriotizmit të rremë dhe të urrejtjes dhe jo tolerancës kombëtare, me çka e kërcënojë paqen dhe sigurinë në vend, dhe mund të shkaktojë konflikte të rënda në një shoqëri shumetnike si e jona.
Sporti si trajnim paraushtarak
Duke analizuar shtetet e shek.XX, është konstatuar se ata për sportin dhe kulturën fizike janë interesuar, sikur bëhej për njëfarë trajnimi paraushtarak. Kjo më së shumti vlen për shtetet me tipare totalitare dhe për shtete të cilët përgatiten për luftë. Para fillimit të Luftës së parë Anri Degranzh, drejtor i revistës sportive “Auto” dhe njeriu që e themeloi garën e njohur me biçikleta “Tour de France”, e mbron tezën se “lufta marrë në përgjithësi është vetëm sport, një ndeshje e madhe midis dy kombeve”. Në vendin e tij, mësimi i kulturës fizike deri në vitin 1926, ka qenë nën përkujdesjen e Ministrisë së Luftës. Historiani Erik Hobsbaum, i cili ka theksuar se, “ideja për krijimin e idhujve nacional sportiv dhe lidhja e simpatizuesve ndaj klubeve sportive mund të shfrytëzohen në momentet kur i nevojiten mobilizime psikologjike ose ushtarake të qytetarëve. Ai më tutje thekson, se midis dy luftërave, sporti ndërkombëtar u shndërrua në luftë nacionale, kurse sportistët përfaqësues të popullit ose shtetit të tyre, madje edhe tifozi shndërrohet në pjesë e kombit të vet”. (Hobsbawn 1993:156).
Italia fashiste, konsiderohet si shteti i parë që e instrumentalizoi futbollin për qëllime politike. Për këtë qëllim, nga ana e Musolinit u shfrytëzua Kampionati i dytë botëror në futboll, i cili u mbajt më 1934 në Itali. Me atë rast, Musolini lojtarët e kombëtares italiane i quajti “ushtarë në shërbim të kombit” (Milza 1990:164).
Viteve të fundit, hulumtuesit e sportit dhe publikut sportiv, sidomos sjellja e dhunshme e tifozëve në ndeshjet futbollistike, e cila në vitet e 80-ta solli në incidente të shumta të përgjakshme, prej të cilëve më të rëndë dhe me numër më të madh viktimash ndodhën në stadiumet e Hejselit në Bruksel (29 maj 1985, 39 të vdekur) dhe në Hilsboro të Shefildit (15 prill 1989, 95 të vdekur), tërheqin vëmendjen e lidhjes së grupeve të tifozëve më agresiv në Evropë me të djathtën ekstreme. Sipas Didije Pazhe “grupe fashistësh shumë shpesh veprojnë në fushat e futbollit”. Të gjitha ekipet evropiane kanë grupet e tyre fashiste. Këta fashistë, shumë mirë e kanë kuptuar se futbolli është aktivitet i njëjtë si lufta, dhe e përjetojnë me entuziazëm... Çdo javë stadiumet janë përplot me kandidatë potencial fashist, aq sa spektakli ofron urrejtje ndaj tjetrit. Futbolli është luftë dhe stadiumet futbollistike janë fusha për trajnim të nazistëve të vegjël të cilët ëndërrojnë për hapësirat e gjera. (Pages 1990: 137-139). Edhe sipas kriminologut belg “Kris van Limbergen “Vandalizmi i futbollit, është fushë e përshtatshme për regrutimin e pjesëtarëve të së djathtës ekstreme”. Limbergeni përshkruan, para së gjithash rrjedhat në Belgjikë “skenat futbollistike karakterizohen me racizëm, seksizëm, rajonalizëm ekstrem dhe antisemitizëm” (Limbergen 1990: 80-81). Bindja të tillë ka ekzistuar edhe në shtetet komuniste, duke pohuar se sporti është mjet i fuqishëm për propagandë politike dhe përgatitje për luftë eventuale. Ideja se me anë të përkrahjes sportive bëhet përgatitja për luftë (nëse nevojitet) e gjejmë edhe në ish-Jugosllavi gjatë dhe pas vdekjes së Titos. Shumë këngë që këndoheshin në ndeshjet sportive nxitnin urrejtje dhe nacionalizëm në baza etnike, që më vonë u dëshmua edhe në luftërat e viteve 90-ta, ku shumë grupe tifozësh u shndërruan grupe paraushtarake.
Huliganë apo patriotë?
Simpatizuesit më fanatik, sidomos ato futbollistik bëjnë pjesë në familjen e simpatizuesve botëror – të ashtuquajtur huliganët. Sipas shembujve të simpatizantëve evropian, sidomos atyre italian dhe anglez, edhe simpatizuesit e vendit vëmendjen e tërheqin me sjelljen e tyre të dhunshme dhe agresive. Amigoizmi ekstrem është një fe¬nomen që ka depërtuar edhe nëpër rrethet më të ngri¬tura, ku mund të hasni një grupim maniakësh sportivë, që veten e quajnë “hordhia e së keqes”, “bad blue boys”, “de¬lije” (të marrët), “maniacs” (maniakët), “devils” (djaj¬të), “hooligans” (huliganët) e tjerë. Edhe në Maqedoni, janë kopjuar këto emërtime, por duke i dhënë më tepër ngjyrë nacionale, kështu në palën maqedonase janë tifozët me emërtimet: “Komitët”, “Luanët”, “Vojvodi”, “City Park Boys”, “Çkembarët”, kurse në palën shqiptare janë tifozët: “Ballistët”, “Ilirët”, “Shvercerat”, “Skifterat” etj.
Këto “bashkësi”, na¬ty¬risht edhe sjelljet i kanë paralele me emrat që mbajnë, ja¬në mbjellës të farës së të keqes, vjellin vrer ndaj lojtarëve dhe tifozëve të ekipeve kundërshtare, thyejnë, prishin, dje¬gin, ndonjëherë madje edhe vrasin. Pothuajse para çdo ndeshjeje të rëndësishme futbolli organet e sigurimit kon¬fiskojnë sasi të konsiderueshme të mjeteve dhe veg¬la¬ve, që e vënë në rrezik jetën e njeriut (brisqe, thika të ma¬dhësive të ndryshme, lëndë shpërthyese etj.). Hu¬li¬ga¬niz¬mi nëpër objektet sportive por edhe jashtë është një pro¬blem mjaft i rëndë, që i kanoset frymës së vërtetë të spor¬tit për miqësimin e njerëzve.
Pjesën më të madhe të përkrahjes folklorike të tifozëve e përbëjnë këngët me karakter “huliganizmi”, gjegjësisht këngët me të cilët tifozët me qëllim, për shkaqe provokuese, pranojnë role të tipave asociale, renegatë shoqëror, alkoolist, të çmendur. P.sh. ja si duket një këngë e gruptitëi tifozëve “Komiti” nga Shkupi:
Ne jas ne mo`am ovde da sedam,
(jo unë nuk mund këtu të rij,
ne jas ne mo`am [iptari da gledam,
(jo unë s’mund shqiptarë të shikoj
dajte ni alkohol sega da pieme,
(na jepni alkool tani të pimë
a posle nadvor [iptari da bieme.
(e pastaj jashtë shqiptarë të rrahim)
Si të ndalet histeria nacionaliste nëpër arenat sportive në Maqedoni?
Nëpër arenat sportive të Maqedonisë hasim edhe his¬te¬rinë nacionaliste, ku tifozllëku më i lezetshëm konsiderohet fy¬er¬ja e pjesëtarëve të kombit tjetër. Si fjalë që më tepër përdoret gjatë këtyre fyerjeve është fjala “vdekje”. Kjo zakonisht ndodh në ndeshjet që luhen në Tetovë, ku nikoqir janë ekipet e Teteksit (klub maqedonas) dhe Shkëndija dhe Renova (klube shqiptare). Në këto ndeshje rregullisht ka ofendime në baza nacionale, fetare dhe racore.
Zakonisht tifozët nga Shkupi, të njohur si “Luanët” dhe “Komitët”, për të shprehur mllefin e disfatave të shumta që ndodhin në mes të Shkupit, shahen shqiptarët me thirrjet: “Za Siptari Gasna Komora” (për shqiptarët komorë gazi), “Mrtov Siptar Dobar Siptar”, (Shqiptar i mirë shqiptar i vdekur), “Za vas samo Brodec” (Për ju vetëm Brodeci), “Neka razberat kletite shiptari, makedonsko ime nema da zagine” (Le ta kuptojnë shqiptarët e mallkuar, emri maqedonas nuk do të vdesë) dhe shumë fjalë të tjera ofenduese. Brohoritja kryesore e tifozëve shqiptarë është: “Karpallak”, me çka tifozët “Vojvodi” ua kthejnë me “Planinska Bura” ( Stuhi Malore).
Në brohoritjet e tifozëve rivale, të ndara në baza nacionale shpesh herë ka edhe brohoritje me fjalë pornografike. “Ballistët”- tifozët e klubit “Shkëndija” nga Tetova ndaj kundërshtarit këndojnë këngën „ Makedonsko devoj~e “, por me ndryshim të vogël të fjalëve, versioni i tyre është: „ Makedonsko devoj~e, kurva golema “.(Vajza maqedonase, kurvë e madhe).
Ndaj këtij slogani, tifozët e grupit “Komiti” e këndojnë këngën:
“Radosen sum koga tepam [iptari, (I gëzuar jam kur rrah shqiptarë,
radosen sum koga e... bri~eni“...(I gëzuar jam kur është ..... e rruar).
Ndryshime të vogla të këngëve bëjnë edhe tifozët „Vojvodi“ të klubit rival „Teteks“të Te¬tovës, të cilët në vend „ neka razberat kletite fa[isti “(le të kuptojnë fashistët e ma¬llkuar), këndohet „ neka razberat kletite [iptari (le të kuptojnë shqiptarët e mallkuar) “.
Irra¬cionalizmi i tifozllëkut di të shkojë aq larg, saqë pre¬ket edhe në “shenjtërit” e popullit tjetër, si figurat e më¬dha historike etj. Kështu, tifozët maqedonas shpeshherë brohorisin sloganin “Avio Impex”, duke përkujtuar dy rrëzimet e avionëve të kësaj kompanie, ku humbën jetën shumë shqiptarë, gjë e cila i irriton pa masë tifozët kundërshtarë, të cilët kthejnë me brohoritjen “Toshe – peder”, duke ua ofenduar ikonën e muzikës së tyre këngëtarin e ndjerë Toshe Proevski.
(Autori është profesor universitar)
