Etnogjeneza e shqiptarëve”, një vështrim historik, është studimi më i ri i profesorit Kristo Frashëri. Ai mban siglën e “Botimeve M&B” dhe është një monografi, e cila trajton që në hyrje problemin e metodikës dhe metodologjisë që kanë ndjekur deri sot dijetarët e ndryshëm dhe, pasi vihen në dukje dobësitë e disave prej tyre, sugjerohen kritere më shkencore në trajtimin e albanologjisë dhe të ilirologjisë. Pastaj kalohet në trajtimin e mirëfilltë të të dy problemeve. Bëhen përpjekje për të hedhur ndopak dritë mbi popullatat e stërlashta që kanë banuar në kohët parahistorike, në trojet e sotme shqiptare dhe të gjurmëve që ato kanë lënë në formimin e etnosit shqiptar dhe të gjuhës shqipe. Flitet për popullatat paraindoeuropiane që banonin në këto vise. Trajtohet e ashtuquajtura çështje pellazgjike. Më tej, kalohet në problemin e gjenezës së ilirëve. Përfundohet me etnogjenezën e shqiptarëve. Monografia mbyllet me shfaqjen në vitin 1043 në fushën e dokumentacionit historik të emrave Arbër dhe Albani si apelativa krahinorë dhe shndërrimin e tyre më vonë në emërtime kombëtare.
Autori deklaron se në këtë trajtesë është mbështetur në kronologjinë historike që disa dijetarë mendojnë se i përshtatet parahistorisë së Europës Juglindore: Grupet njerëzore që banonin në Europën Juglindore në Paleolitin e vonë quhen në mënyrë konvencionale popullata të Cro- Magnon-it. Popullatat që këtu banonin gjatë Neolitit të hershëm dhe të mesëm (7000–4000 p.e.r.) quhen popullata paleoballkanike. Ato të Neolitit të vonë, që nga fillimi i mijëvjeçarit të katërt deri në mesin e mijëvjeçarit të tretë p.e.r. (4000–2500 p.e.s), popullata të grupit etnikogjuhësor alarodik ose mesdhetare. Ato të epokës eneolitike (2500–2000 p.e.r.), popullata protoindoevropiane, ku bënin pjesë edhe pellazgët. Për banorët e epokës së bronzit (e cila mbulon mijëvjeçarin e dytë p.e.r.), nënkuptohet se është fjala për popullatat indoeuropiane – grekët, trakët, protoilirët, dorët, ilirët…Shkëpusim pre librit, një pjesa nga kapitulli “Pellazgjishtja”, ku flitet për studimet e bëra sa i takon mbishkrimit të vetëm në këtë gjuhë.
Mbishkrimi pellazg
Dihet se përveç një mbishkrimi të dyshimtë, në ditët tona nuk ka arritur asnjë tekst në gjuhën pellazgjishte. Teksti do t’u jepte mundësi dijetarëve të ndriçonin nëpërmjet pellazgjishtes lidhjet ose ndikimet e saj në gjuhët e sotme ballkanike. Si rrjedhim, gjuha pellazgjishte, e cila lakohet vazhdimisht nga studiuesit e kohëve të reja, ka mbetur ende një gjuhë e panjohur. Megjithatë, përveç disa fjalëve dhe toponimeve të konsideruara pellazgjike, në ditët tona ka arritur vetëm një mbishkrim, i cili nuk është ende i sigurt nëse i përket gjuhës pellazgjishte.
Ky është mbishkrimi i Lemnosit. Është zbuluar në vitin 1885 në fshatin Kaminia të ishullit Lemnos të Detit Egje. Në fakt, është një stelë mortore me dy mbishkrime të shkurtra, pranë një burri të paraqitur në vizatim, i cili mban në dorë një heshtë. Mbishkrimi mendohet se i përket për disa shek. VI p.e.r., për disa të tjerë shek. VIII p.e.r. në kohën kur, sipas shkrimtarëve të vjetër grekë, Lemnosi banohej ende nga pellazgët. Ndonëse alfabeti i përdorur në këtë mbishkrim nuk paraqet vështirësi leximi, mbasi është shkruar me alfabetin grek perëndimor, gjuha e tij me gjithë përpjekjet e shumë studiuesve, ende nuk është ndriçuar. Mbisundon pikëpamja se mbishkrimi është në gjuhën lemnishte, një dialekt i pellazgjishtes që flisnin banorët e ishullit. Siç do të shihet, ka studiues që mendojnë ndryshe. Disa gjykojnë se gjuha e mbishkrimit ka lidhje me etruskishten. Nuk mungojnë studiues që e lidhin me protolatinishten apo me letonishten e hershme, gjithashtu me shqipen e lashtë, më në fund edhe me turqishten e Orhunit të Azisë qendrore, paraardhësen e turqishtes së sotme.
Hipotezat
Nga vështirësia e leximit studiuesit nuk pajtohen midis tyre as me përmbajtjen e tekstit. Shumica mendon se kemi të bëjmë me një stelë mortore (lapidar varri). Ndonjë e sheh si lapidar përkujtimor. Disa mendojnë se dy tekstet e mbishkrimit (teksti A dhe teksti B) kanë të njëjtën përmbajtje, veçse ndryshojnë nga gjuha apo dialekti. Ka gjithashtu edhe studiues, të cilët mendojnë se kemi të bëjmë me një tekst të vetëm, me ndryshim se njëri përfaqëson tekstin bazë (mbishkrimi A), tjetri tekstin shtojcë (mbishkrimi B). Heshta që mban në dorë burri i vizatuar në këtë stelë të bën të mendosh se ndoshta kemi të bëjmë me një luftëtar apo udhëheqës ushtarak, kurse disa mendojnë se kemi të bëjmë me një magjistrat të ishullit Lemnos.
Dr.Apostolidhi
Në fillim kur stela u zbulua, qarqet intelektuale greke deklaruan se mbishkrimi i Lemnosit është greqisht. Ndër ta është edhe Dr.Apostolidhi, të cilin do ta përmendim në kreun që pason. Ky zbërthim nuk u pranua mbasi nga leximi doli se teksti i takonte një gjuhe të panjohur.
C. Pauli
Ndër zbërthimet e ndryshme që i janë bërë tekstit gjatë këtyre 150–vjetëve të fundit më i besueshmi duket se është leximi i të dyja varianteve i propozuar nga gjuhëtari i njohur C. Pauli.
Për C. Paulin, mbishkrimi është një stelë varri, kurse gjuha është lemnisht, një dialekt i pellazgjishtes i banorëve të ishullit Lemnos. Radhitja e shkrimit është arkaike, sipas C. Paulit, nga e djathta në të majtë, kurse sipas të tjerëve rreshti i parë është nga e djathta në të majtë, rreshti i dytë nga e majta në të djathtë, rreshti i tretë nga e djathta në të majtë e kështu rreshtat alternohen deri në fund. Veç kësaj, mbishkrimi është shkruar në një stelë të ngushtë. C. Pauli thotë se mori guximin të zbërthente vetëm atë pjesë që ka më tepër emra njerëzish se fjalë.
Tekstin e të dyja varianteve, Pauli, pasi e transkriptoi, e përktheu në dy gjuhë: në italisht dhe në latinisht. Ne këtu po japim transkriptimin e pjesshëm të të dyja varianteve, sipas leximit të C. Paulit së bashku me përkthimin shqip.(Për lehtësi, në artikull po botojmë vetëm përkthimin shqip)
Mbishkrimi A në përkthimin shqip (nga versioni italisht i C. Paulit):
“Olaio (Focio) Sertorio, nip i Diazit, u vendos në varrin e tij kushtuar perëndeshës Sakrona, në të pesëdhjetë e njëtin vit të jetës së tij. Ky është vendi i tij mortor me altarin e Sakronës dhe i kushtuar perëndeshës”.
Mbishkrimi B në përkthimin shqip (gjithashtu nga versioni italisht i C. Paulit):
“Ky është varri i dyfishtë i Olaio Focio-s që i përket altarit të dyfishtë të Sakronës, i cili Focio (Olaio) u bë, pasi vdiq (në mënyrë të veçantë), i përkushtuar dhe i rrethit të perëndeshës së lartpërmendur (si me thënë: vdiq) në vitin e pesëdhjetë e njëtin të jetës së tij”.
Duke komentuar veprën e G. Kleinschmidtit (Klajnshmid) (këtë vepër ne nuk e njohim – K.F.), i cili e vlerësoi gjuhën e mbishkrimit si etrusko-pellazge dhe u orvat ta zbërthente përmbajtjen nëpërmjet fjalëve të gjuhës letone (baltike), C. Pauli shkruan ndër të tjera se: Pellazgjishtja dhe etruskishtja janë gjuhë motra me disa dallime dialektore. Pellazgjishtja dhe etruskishtja qëndrojnë ndaj gjuhës letone po aq larg sa edhe ndaj shqipes së sotme, takimin e së cilës, pohon C. Pauli, në gjuhët letone, e ka provuar G. Meyeri.
Me këtë rast, C. Pauli kritikon Kleinschmidtin për metodën e gabuar etimologjike që ka përdorur për të zbërthyer me anë të letonishtes mbishkrimin e Lemnosit. Metoda etimologjike, nënvizon ai, është metodë absurde, mbasi me anë të saj “mbishkrimet etruske mund të shpjegohen me çdo gjuhë dhe me rezultate të pranueshme”. Po të zbatosh metodën etimologjike, nënvizon ai, gjenden lidhje midis mbishkrimit të Lemnosit edhe me gjuhët semitike, afrikane, amerikane, egjiptiane, dravide dhe çdo gjuhë tjetër. Metoda më e sigurt e zbërthimit të një gjuhe të panjohur është, sipas tij, metoda “kombinatore”, me përjashtim të rasteve kur një tekst i shkruar në një gjuhë të panjohur shoqërohet edhe me përkthimin e tij në një gjuhë të njohur. Për këtë arsye, sipas C. Paulit, duhet hequr dorë njëherë e mirë nga metoda etimologjike, të cilën sikurse do të shohim, përveç G. Kleinschmidtit, e kanë përdorur pas tij edhe gjuhëtarë të tjerë, madje po e përdorin edhe disa gjuhëtarë shqiptarë të ditëve tona.
Sipas Kretschmerit, në ishullin Lemnos ka disa gjurmë ilire. Banorët e ishullit quheshin sintianë. Qyteti Hophaiston pranë të cilit është zbuluar mbishkrimi, ka një prapashtesë që është ilire. Sipas tij, edhe emri i perëndeshës Venè, e cila përmendet në mbishkrim, është ilire. Por këto janë elemente tepër të pakët për ta konsideruar ilirishte gjuhën e mbishkrimit, aq më tepër që emri i protagonistit të mbishkrimit Holaiez ndeshet edhe në botën etruske.
L.Pareti
Etruskologu i njohur italian L. Pareti i ka lexuar në këtë mënyrë dy mbishkrimet e Lemnosit. (Për lehtësi, në artikull po botojmë vetëm përkthimin shqip).
Përkthimi shqip. Mbishkrimi A
“Holaiez, nipi i Ziazi / ka qenë maru (magjistrat – K.F.) gjatë 39 viteve. Gjatë tërë jetës së tij pranë Zerona të këtij lokaliteti, ka qenë kryeprift i tempullit të Zeronës të Mirinas.”
Mbishkrimi B:
“Holaiez fokeani ka qenë një ndër priftërinjtë e tempullit të Zeronas të këtij vendi. Ai qe prift (mbikëqyrës) i sheshit të altarit. I qe kushtuar ndezjes së zjarrit mbi altarin e fokeanëve (të Mirinas). Në të tridhjetin vit (të jetës së tij) ai u bë maru i vitit”.
Kështu teksti B plotëson të dhënat e tekstit A: Holaiezi paraqitet si fokean. Nëse ka qenë magjistrat gjatë 39 vjetëve, kjo do të thotë se karrierën e ka filluar në moshën 30 vjeç. Kjo vërteton se nuk jetoi më pak se 69 vjeç.
Profesori rumun Nicolae Densusianu shprehu mendimin e vet se mbishkrimi është shkruar në gjuhën protolatinishte e hershme. Përmbajtja e tyre në përkthimin shqip është ky: Mbishkrimi A:
“Eolai plaku/ prehet në këtë varr/ kurrë i sëmurë, qe i shëndetshëm/ ai u varros, jetoi/ familja e tij e varrosi/ pasi vdiq ai shkoi në qiell/ i djegur në varr.”
Mbishkrimi B: “Eolai biri/ këtu prehet/ i varrosur qe ai/ varri i Arimmi i Earalia-s/ jetoi 18 vjet/ deri në fund/ jetoi, qe i shëndetshëm/ pasi vdiq u varros”.
Nermin Vlora Falaschi
Në përpjekjet për zbërthimin e mbishkrimit mori pjesë edhe një intelektuale shqiptare – Nermin Vlora Falaschi (Falaski). Në një punim të saj me titull “Antichita dela civilita mediterranee. Il l’etruscho lingua viva”. (Lashtësi të qytetërimit mesdhetar. Etruskishtja gjuhë e gjallë), Roma 1989, botuar edhe në përkthimin shqip, ajo orvatet të vërtetojë se pellazgjishtja e mbishkrimit të Lemnosit është shqipja e lashtë.
Zonjës Nermin Vlora Falaschi, ndonëse e bindur se shqipja është bijë e ilirishtes, i ka pëlqyer pohimi i gjuhëtarit rumun I. Russu, i cili ka thënë se: Shqipja, rumanishtja dhe bullgarishtja janë tri bija të së njëjtës gjuhë, trakishtes. Sipas gjuhëtarit rumun, I. Russu, shqiptarët janë trakë, të cilët e kanë ruajtur gjuhën e lashtë; rumunët janë trakë të romanizuar; bullgarët janë trakë të sllavizuar. Nuk ka dyshim, pohon N. Vlora Falaschi, se trakët bashkë me ilirët ishin fiset më të lashta pellazgjike. Raportet midis ilirishtes dhe trakishtes, ashtu si dhe ato me etruskishten, thekson ajo, mbështeten te prejardhja e tyre nga pellazgjishtja. Ajo pranon se mbishkrimi i Lemnosit ka përmbajtje vajtimi, afërsisht njësoj si vajtimet që dikur vajtoret në Shqipëri vajtonin me porosi të vdekurit. Sipas saj, leximi i mbishkrimit ka ndeshur në vështirësi nga puna e gjuhës, mbasi nuk është pasur parasysh se mbishkrimi është shkruar në gjuhën pellazgo-ilire dhe mund të kuptohet vetëm me anën e gjuhës shqipe. N. Vlora e zbërthen mbishkrimin e Lemnosit duke konsideruar zakonisht çdo Germë një fjalë. Ja për shembull zbërthimi, sipas saj, i dy rreshtave të parë të mbishkrimit: IZ = Zi / n = A / IZ = ZI / Za ÉËÌ = MARAZ / ÉÑÌ = MAF. Në shqip: ZI / A / ZI / MARAZ / MAF. Në italisht: Lutto / é / lutto / angoscia / velo nero. Në përkthimin e shqipes së sotme:
“Zi, është me të vërtetë zi,
Oh! Maraz, fatkeqësi.
Sipas saj, këto dy radhët e para tregojnë “identitetin e fjalëve pellazgjike me ato të shqipes së sotme”. Si rrjedhim, pellazgët e kohës së Lemnosit, sipas saj, e vajtonin të vdekurin afërsisht njësoj siç e vajtojnë edhe shqiptarët e kohëve të reja. Si dëshmi ajo e ka zbërthyer mbishkrimin e Lemnosit në këtë mënyrë:
Zi, është me të vërtetë zi,
Oh! Maraz, fatkeqësi.
Gratë në kokë me maf të zi!
Në zi e vure fisin, o fis.
Ai është fisi ynë, ah! Oh! Zi!
E shkëputën prej nesh, fatkeqësi, për çfarë faji, o njerëz?
Acar, si akull froni i tij i art, ah!
Për famën e tij ishim kryelart, oh!
Zi, zi, në mbarë botën,
Na u shkëput, na theri kokën!
Pa prit na rrëmbeu ky zi, ah!
Për çfarë faji, nuk e di, oh!
Fis i ynë ishte ai,
Po pse na futi kështu në zi?
Në zi e në dëshpërim, ah!
Na la fisi në vajtim, oh!
Ai e ka ruajtur farën tonë,
Po për çfar faji nuk na don?
Ah! Oh!
Oh! I art ai njeri,
Plaga thiku, mjeri,
Vuajti në heshti,
As nuk shau atje në vetmi!
Ah! Oh!
Ti, fis na there ah! Oh!
Ti, jetën me ferra na e bëre, ah! Oh!0
Shtojmë se me këtë zbërthim gjuhëtarët shqiptarë as nuk e kanë
miratuar, as kundërshtuar.
***
Polati pranon se popullatat që banonin në Lemnos në shek. VII dhe para këtij shekulli, qenë pellazgë. Sipas mbishkrimit, ata e quanin veten SAKA. Për Polatin, pellazgët ishin popull joindoeuropian, flisnin gjuhë joindoeuropiane. Mbishkrimi është në gjuhën altaike. Teksti është jo vetëm altaisht, por, thekson ai, në mënyrë të padiskutueshme, turqisht. Sipas tij, gjuha e pellazgëve ishte një formë e hershme e gjuhëve altaike, ndoshta një version i viteve 600 p.e.r. i turqishtes. Me ketë mbishkrim, vazhdon P. Kaya, dëshmohet prania e popujve turqishtfolës SAKA (skithët) dhe të afërme të tyre të quajtur pellazgë nga grekët në ishujt e Egjeut dhe në Ballkan në kohët parahistorike nga 1200–600 p.e.r. “Pellazgët turqishtfolës, – shkruan ai, – duhet të kenë qenë të afërm të drejtpërdrejtë të popullit SAKA të Azisë Qendrore – sipas tij, ata erdhën në Ballkan dhe më pas në disa prej ishujve të detit Egje në valë mërgimi nga Azia Qendrore shumë përpara shek. VI p.e.r. dhe iu përshtatën kushteve të mjedisit të kësaj zone”.
***
Sikurse shihet, me gjithë pjesëmarrjen e shumë gjuhëtarëve për zbërthimin e mbishkrimit të Lemnosit, gjuha e mbishkrimit ka mbetur ende e pandriçuar. Kjo do të thotë se pellazgjishtja deri sot ka mbetur ende një gjuhë e panjohur.
Leximet e ndryshme të mbishkrimit nga jo pak gjuhëtarë – lexime që bien në shumë raste në kundërshtim të hapur midis tyre – vërtetojnë se metoda etimologjike e përdorur në leximet e teksteve të panjohura, pa ndihmën e një përkthimi në një gjuhë të njohur, është siç theksonte C. Pauli në fund të shek. XIX, një metodë absurde, e pafrytshme, e cila jo vetëm nuk e zgjidh, por e ndërlikon edhe më keq përmbajtjen e një teksti të panjohur. Sikurse do të shohim më tej, përdorimi i metodës etimologjike në ndriçimin e lidhjes gjenetike të shqipes me pellazgjishten as nuk ka dhënë as nuk besohet se do të japë zgjidhje.
Autori deklaron se në këtë trajtesë është mbështetur në kronologjinë historike që disa dijetarë mendojnë se i përshtatet parahistorisë së Europës Juglindore: Grupet njerëzore që banonin në Europën Juglindore në Paleolitin e vonë quhen në mënyrë konvencionale popullata të Cro- Magnon-it. Popullatat që këtu banonin gjatë Neolitit të hershëm dhe të mesëm (7000–4000 p.e.r.) quhen popullata paleoballkanike. Ato të Neolitit të vonë, që nga fillimi i mijëvjeçarit të katërt deri në mesin e mijëvjeçarit të tretë p.e.r. (4000–2500 p.e.s), popullata të grupit etnikogjuhësor alarodik ose mesdhetare. Ato të epokës eneolitike (2500–2000 p.e.r.), popullata protoindoevropiane, ku bënin pjesë edhe pellazgët. Për banorët e epokës së bronzit (e cila mbulon mijëvjeçarin e dytë p.e.r.), nënkuptohet se është fjala për popullatat indoeuropiane – grekët, trakët, protoilirët, dorët, ilirët…Shkëpusim pre librit, një pjesa nga kapitulli “Pellazgjishtja”, ku flitet për studimet e bëra sa i takon mbishkrimit të vetëm në këtë gjuhë.
Mbishkrimi pellazg
Dihet se përveç një mbishkrimi të dyshimtë, në ditët tona nuk ka arritur asnjë tekst në gjuhën pellazgjishte. Teksti do t’u jepte mundësi dijetarëve të ndriçonin nëpërmjet pellazgjishtes lidhjet ose ndikimet e saj në gjuhët e sotme ballkanike. Si rrjedhim, gjuha pellazgjishte, e cila lakohet vazhdimisht nga studiuesit e kohëve të reja, ka mbetur ende një gjuhë e panjohur. Megjithatë, përveç disa fjalëve dhe toponimeve të konsideruara pellazgjike, në ditët tona ka arritur vetëm një mbishkrim, i cili nuk është ende i sigurt nëse i përket gjuhës pellazgjishte.
Ky është mbishkrimi i Lemnosit. Është zbuluar në vitin 1885 në fshatin Kaminia të ishullit Lemnos të Detit Egje. Në fakt, është një stelë mortore me dy mbishkrime të shkurtra, pranë një burri të paraqitur në vizatim, i cili mban në dorë një heshtë. Mbishkrimi mendohet se i përket për disa shek. VI p.e.r., për disa të tjerë shek. VIII p.e.r. në kohën kur, sipas shkrimtarëve të vjetër grekë, Lemnosi banohej ende nga pellazgët. Ndonëse alfabeti i përdorur në këtë mbishkrim nuk paraqet vështirësi leximi, mbasi është shkruar me alfabetin grek perëndimor, gjuha e tij me gjithë përpjekjet e shumë studiuesve, ende nuk është ndriçuar. Mbisundon pikëpamja se mbishkrimi është në gjuhën lemnishte, një dialekt i pellazgjishtes që flisnin banorët e ishullit. Siç do të shihet, ka studiues që mendojnë ndryshe. Disa gjykojnë se gjuha e mbishkrimit ka lidhje me etruskishten. Nuk mungojnë studiues që e lidhin me protolatinishten apo me letonishten e hershme, gjithashtu me shqipen e lashtë, më në fund edhe me turqishten e Orhunit të Azisë qendrore, paraardhësen e turqishtes së sotme.
Hipotezat
Nga vështirësia e leximit studiuesit nuk pajtohen midis tyre as me përmbajtjen e tekstit. Shumica mendon se kemi të bëjmë me një stelë mortore (lapidar varri). Ndonjë e sheh si lapidar përkujtimor. Disa mendojnë se dy tekstet e mbishkrimit (teksti A dhe teksti B) kanë të njëjtën përmbajtje, veçse ndryshojnë nga gjuha apo dialekti. Ka gjithashtu edhe studiues, të cilët mendojnë se kemi të bëjmë me një tekst të vetëm, me ndryshim se njëri përfaqëson tekstin bazë (mbishkrimi A), tjetri tekstin shtojcë (mbishkrimi B). Heshta që mban në dorë burri i vizatuar në këtë stelë të bën të mendosh se ndoshta kemi të bëjmë me një luftëtar apo udhëheqës ushtarak, kurse disa mendojnë se kemi të bëjmë me një magjistrat të ishullit Lemnos.
Dr.Apostolidhi
Në fillim kur stela u zbulua, qarqet intelektuale greke deklaruan se mbishkrimi i Lemnosit është greqisht. Ndër ta është edhe Dr.Apostolidhi, të cilin do ta përmendim në kreun që pason. Ky zbërthim nuk u pranua mbasi nga leximi doli se teksti i takonte një gjuhe të panjohur.
C. Pauli
Ndër zbërthimet e ndryshme që i janë bërë tekstit gjatë këtyre 150–vjetëve të fundit më i besueshmi duket se është leximi i të dyja varianteve i propozuar nga gjuhëtari i njohur C. Pauli.
Për C. Paulin, mbishkrimi është një stelë varri, kurse gjuha është lemnisht, një dialekt i pellazgjishtes i banorëve të ishullit Lemnos. Radhitja e shkrimit është arkaike, sipas C. Paulit, nga e djathta në të majtë, kurse sipas të tjerëve rreshti i parë është nga e djathta në të majtë, rreshti i dytë nga e majta në të djathtë, rreshti i tretë nga e djathta në të majtë e kështu rreshtat alternohen deri në fund. Veç kësaj, mbishkrimi është shkruar në një stelë të ngushtë. C. Pauli thotë se mori guximin të zbërthente vetëm atë pjesë që ka më tepër emra njerëzish se fjalë.
Tekstin e të dyja varianteve, Pauli, pasi e transkriptoi, e përktheu në dy gjuhë: në italisht dhe në latinisht. Ne këtu po japim transkriptimin e pjesshëm të të dyja varianteve, sipas leximit të C. Paulit së bashku me përkthimin shqip.(Për lehtësi, në artikull po botojmë vetëm përkthimin shqip)
Mbishkrimi A në përkthimin shqip (nga versioni italisht i C. Paulit):
“Olaio (Focio) Sertorio, nip i Diazit, u vendos në varrin e tij kushtuar perëndeshës Sakrona, në të pesëdhjetë e njëtin vit të jetës së tij. Ky është vendi i tij mortor me altarin e Sakronës dhe i kushtuar perëndeshës”.
Mbishkrimi B në përkthimin shqip (gjithashtu nga versioni italisht i C. Paulit):
“Ky është varri i dyfishtë i Olaio Focio-s që i përket altarit të dyfishtë të Sakronës, i cili Focio (Olaio) u bë, pasi vdiq (në mënyrë të veçantë), i përkushtuar dhe i rrethit të perëndeshës së lartpërmendur (si me thënë: vdiq) në vitin e pesëdhjetë e njëtin të jetës së tij”.
Duke komentuar veprën e G. Kleinschmidtit (Klajnshmid) (këtë vepër ne nuk e njohim – K.F.), i cili e vlerësoi gjuhën e mbishkrimit si etrusko-pellazge dhe u orvat ta zbërthente përmbajtjen nëpërmjet fjalëve të gjuhës letone (baltike), C. Pauli shkruan ndër të tjera se: Pellazgjishtja dhe etruskishtja janë gjuhë motra me disa dallime dialektore. Pellazgjishtja dhe etruskishtja qëndrojnë ndaj gjuhës letone po aq larg sa edhe ndaj shqipes së sotme, takimin e së cilës, pohon C. Pauli, në gjuhët letone, e ka provuar G. Meyeri.
Me këtë rast, C. Pauli kritikon Kleinschmidtin për metodën e gabuar etimologjike që ka përdorur për të zbërthyer me anë të letonishtes mbishkrimin e Lemnosit. Metoda etimologjike, nënvizon ai, është metodë absurde, mbasi me anë të saj “mbishkrimet etruske mund të shpjegohen me çdo gjuhë dhe me rezultate të pranueshme”. Po të zbatosh metodën etimologjike, nënvizon ai, gjenden lidhje midis mbishkrimit të Lemnosit edhe me gjuhët semitike, afrikane, amerikane, egjiptiane, dravide dhe çdo gjuhë tjetër. Metoda më e sigurt e zbërthimit të një gjuhe të panjohur është, sipas tij, metoda “kombinatore”, me përjashtim të rasteve kur një tekst i shkruar në një gjuhë të panjohur shoqërohet edhe me përkthimin e tij në një gjuhë të njohur. Për këtë arsye, sipas C. Paulit, duhet hequr dorë njëherë e mirë nga metoda etimologjike, të cilën sikurse do të shohim, përveç G. Kleinschmidtit, e kanë përdorur pas tij edhe gjuhëtarë të tjerë, madje po e përdorin edhe disa gjuhëtarë shqiptarë të ditëve tona.
Sipas Kretschmerit, në ishullin Lemnos ka disa gjurmë ilire. Banorët e ishullit quheshin sintianë. Qyteti Hophaiston pranë të cilit është zbuluar mbishkrimi, ka një prapashtesë që është ilire. Sipas tij, edhe emri i perëndeshës Venè, e cila përmendet në mbishkrim, është ilire. Por këto janë elemente tepër të pakët për ta konsideruar ilirishte gjuhën e mbishkrimit, aq më tepër që emri i protagonistit të mbishkrimit Holaiez ndeshet edhe në botën etruske.
L.Pareti
Etruskologu i njohur italian L. Pareti i ka lexuar në këtë mënyrë dy mbishkrimet e Lemnosit. (Për lehtësi, në artikull po botojmë vetëm përkthimin shqip).
Përkthimi shqip. Mbishkrimi A
“Holaiez, nipi i Ziazi / ka qenë maru (magjistrat – K.F.) gjatë 39 viteve. Gjatë tërë jetës së tij pranë Zerona të këtij lokaliteti, ka qenë kryeprift i tempullit të Zeronës të Mirinas.”
Mbishkrimi B:
“Holaiez fokeani ka qenë një ndër priftërinjtë e tempullit të Zeronas të këtij vendi. Ai qe prift (mbikëqyrës) i sheshit të altarit. I qe kushtuar ndezjes së zjarrit mbi altarin e fokeanëve (të Mirinas). Në të tridhjetin vit (të jetës së tij) ai u bë maru i vitit”.
Kështu teksti B plotëson të dhënat e tekstit A: Holaiezi paraqitet si fokean. Nëse ka qenë magjistrat gjatë 39 vjetëve, kjo do të thotë se karrierën e ka filluar në moshën 30 vjeç. Kjo vërteton se nuk jetoi më pak se 69 vjeç.
Profesori rumun Nicolae Densusianu shprehu mendimin e vet se mbishkrimi është shkruar në gjuhën protolatinishte e hershme. Përmbajtja e tyre në përkthimin shqip është ky: Mbishkrimi A:
“Eolai plaku/ prehet në këtë varr/ kurrë i sëmurë, qe i shëndetshëm/ ai u varros, jetoi/ familja e tij e varrosi/ pasi vdiq ai shkoi në qiell/ i djegur në varr.”
Mbishkrimi B: “Eolai biri/ këtu prehet/ i varrosur qe ai/ varri i Arimmi i Earalia-s/ jetoi 18 vjet/ deri në fund/ jetoi, qe i shëndetshëm/ pasi vdiq u varros”.
Nermin Vlora Falaschi
Në përpjekjet për zbërthimin e mbishkrimit mori pjesë edhe një intelektuale shqiptare – Nermin Vlora Falaschi (Falaski). Në një punim të saj me titull “Antichita dela civilita mediterranee. Il l’etruscho lingua viva”. (Lashtësi të qytetërimit mesdhetar. Etruskishtja gjuhë e gjallë), Roma 1989, botuar edhe në përkthimin shqip, ajo orvatet të vërtetojë se pellazgjishtja e mbishkrimit të Lemnosit është shqipja e lashtë.
Zonjës Nermin Vlora Falaschi, ndonëse e bindur se shqipja është bijë e ilirishtes, i ka pëlqyer pohimi i gjuhëtarit rumun I. Russu, i cili ka thënë se: Shqipja, rumanishtja dhe bullgarishtja janë tri bija të së njëjtës gjuhë, trakishtes. Sipas gjuhëtarit rumun, I. Russu, shqiptarët janë trakë, të cilët e kanë ruajtur gjuhën e lashtë; rumunët janë trakë të romanizuar; bullgarët janë trakë të sllavizuar. Nuk ka dyshim, pohon N. Vlora Falaschi, se trakët bashkë me ilirët ishin fiset më të lashta pellazgjike. Raportet midis ilirishtes dhe trakishtes, ashtu si dhe ato me etruskishten, thekson ajo, mbështeten te prejardhja e tyre nga pellazgjishtja. Ajo pranon se mbishkrimi i Lemnosit ka përmbajtje vajtimi, afërsisht njësoj si vajtimet që dikur vajtoret në Shqipëri vajtonin me porosi të vdekurit. Sipas saj, leximi i mbishkrimit ka ndeshur në vështirësi nga puna e gjuhës, mbasi nuk është pasur parasysh se mbishkrimi është shkruar në gjuhën pellazgo-ilire dhe mund të kuptohet vetëm me anën e gjuhës shqipe. N. Vlora e zbërthen mbishkrimin e Lemnosit duke konsideruar zakonisht çdo Germë një fjalë. Ja për shembull zbërthimi, sipas saj, i dy rreshtave të parë të mbishkrimit: IZ = Zi / n = A / IZ = ZI / Za ÉËÌ = MARAZ / ÉÑÌ = MAF. Në shqip: ZI / A / ZI / MARAZ / MAF. Në italisht: Lutto / é / lutto / angoscia / velo nero. Në përkthimin e shqipes së sotme:
“Zi, është me të vërtetë zi,
Oh! Maraz, fatkeqësi.
Sipas saj, këto dy radhët e para tregojnë “identitetin e fjalëve pellazgjike me ato të shqipes së sotme”. Si rrjedhim, pellazgët e kohës së Lemnosit, sipas saj, e vajtonin të vdekurin afërsisht njësoj siç e vajtojnë edhe shqiptarët e kohëve të reja. Si dëshmi ajo e ka zbërthyer mbishkrimin e Lemnosit në këtë mënyrë:
Zi, është me të vërtetë zi,
Oh! Maraz, fatkeqësi.
Gratë në kokë me maf të zi!
Në zi e vure fisin, o fis.
Ai është fisi ynë, ah! Oh! Zi!
E shkëputën prej nesh, fatkeqësi, për çfarë faji, o njerëz?
Acar, si akull froni i tij i art, ah!
Për famën e tij ishim kryelart, oh!
Zi, zi, në mbarë botën,
Na u shkëput, na theri kokën!
Pa prit na rrëmbeu ky zi, ah!
Për çfarë faji, nuk e di, oh!
Fis i ynë ishte ai,
Po pse na futi kështu në zi?
Në zi e në dëshpërim, ah!
Na la fisi në vajtim, oh!
Ai e ka ruajtur farën tonë,
Po për çfar faji nuk na don?
Ah! Oh!
Oh! I art ai njeri,
Plaga thiku, mjeri,
Vuajti në heshti,
As nuk shau atje në vetmi!
Ah! Oh!
Ti, fis na there ah! Oh!
Ti, jetën me ferra na e bëre, ah! Oh!0
Shtojmë se me këtë zbërthim gjuhëtarët shqiptarë as nuk e kanë
miratuar, as kundërshtuar.
***
Polati pranon se popullatat që banonin në Lemnos në shek. VII dhe para këtij shekulli, qenë pellazgë. Sipas mbishkrimit, ata e quanin veten SAKA. Për Polatin, pellazgët ishin popull joindoeuropian, flisnin gjuhë joindoeuropiane. Mbishkrimi është në gjuhën altaike. Teksti është jo vetëm altaisht, por, thekson ai, në mënyrë të padiskutueshme, turqisht. Sipas tij, gjuha e pellazgëve ishte një formë e hershme e gjuhëve altaike, ndoshta një version i viteve 600 p.e.r. i turqishtes. Me ketë mbishkrim, vazhdon P. Kaya, dëshmohet prania e popujve turqishtfolës SAKA (skithët) dhe të afërme të tyre të quajtur pellazgë nga grekët në ishujt e Egjeut dhe në Ballkan në kohët parahistorike nga 1200–600 p.e.r. “Pellazgët turqishtfolës, – shkruan ai, – duhet të kenë qenë të afërm të drejtpërdrejtë të popullit SAKA të Azisë Qendrore – sipas tij, ata erdhën në Ballkan dhe më pas në disa prej ishujve të detit Egje në valë mërgimi nga Azia Qendrore shumë përpara shek. VI p.e.r. dhe iu përshtatën kushteve të mjedisit të kësaj zone”.
***
Sikurse shihet, me gjithë pjesëmarrjen e shumë gjuhëtarëve për zbërthimin e mbishkrimit të Lemnosit, gjuha e mbishkrimit ka mbetur ende e pandriçuar. Kjo do të thotë se pellazgjishtja deri sot ka mbetur ende një gjuhë e panjohur.
Leximet e ndryshme të mbishkrimit nga jo pak gjuhëtarë – lexime që bien në shumë raste në kundërshtim të hapur midis tyre – vërtetojnë se metoda etimologjike e përdorur në leximet e teksteve të panjohura, pa ndihmën e një përkthimi në një gjuhë të njohur, është siç theksonte C. Pauli në fund të shek. XIX, një metodë absurde, e pafrytshme, e cila jo vetëm nuk e zgjidh, por e ndërlikon edhe më keq përmbajtjen e një teksti të panjohur. Sikurse do të shohim më tej, përdorimi i metodës etimologjike në ndriçimin e lidhjes gjenetike të shqipes me pellazgjishten as nuk ka dhënë as nuk besohet se do të japë zgjidhje.
