Martin Heidegger - Ferr-Parajsa e filozofisë së shekullit XX

Mira Meksi

In memoriam në njëqind e dhjetëvjetorin e lindjes së filozofit

U mbushën plot njëqind e dhjetë vjet që nga dita kur mbërriti dhe afro njëzet e pesë vjet që nga dita kur u largua fizikisht nga kjo jetë Martin Heidegger-i - një prej mendimtarëve më të mëdhenj të të gjitha kohërave. Vetëm pak muaj pas ardhjes së tij në jetë, në Messkirch, do të merrte fund edhe kalvari nëpër terrin e “çmendurisë” i një tjetër mendimtari të madh, Friedrich Nietzsche, pas zërit dhe mendimit të të cilit e tërë jeta dhe shqetësimet filozofike të Heidegger-it do të qëndronin pazgjidhshmërisht të lidhur deri në fund.

Pavarësisht thellësisë së hulumtimeve dhe rëndësisë së padiskutueshme të prurjeve që solli në domenin e mendimit filozofik dhe në mendësinë e shekullit XX, vetë figura dhe vepra e Heidegger-it kanë qenë vazhdimisht në epiqendër të një morie debatesh dhe diskutimesh të ethshme, madje, edhe pasionante. Një pjesë e mirë e debateve dhe diskutimeve në fjalë i kanë kapërcyer paq, madje, në jo pak raste, jo vetëm qarqet akademike, por edhe thellësinë, mprehtësinë dhe seriozitetin që lyp studimi i një vepre tejet të shtrirë, tejet komplekse dhe tejet të vështirë si ajo e Heidegger-it; ato kanë arritur deri aty sa të përvijojnë deri edhe një lloj “folklori heideggerian”, për të sjellë në vëmendje një shprehje të goditur të Jürgen Busche-s, një “folklor” i karakterizuar së shumti nga doza të forta paragjykimesh, humoresh, qëndrimesh emotive, cektësi mendimi dhe, natyrisht, edhe nga një masë mjaft e ngjeshur thashethemesh, apo, për t’u shprehur me fjalët e vetë filozofit, nga një “ligjërim pavetësor dhe pavetësues”. Ky “folklor” është një formë ligjërimore prej atyre që kanë të njëjtën natyrë me ligjërimin që gjallon sot internetin nëpër faqet telematike apo nëpër blog-ët e sajuar nga njerëz që jo vetëm janë të paaftë dhe të pavaditur në suazat e njohjes, ndonëse hiqen e tunden-shkunden si opinionistë të mbaruar (subversioni që sjell ‘rebelimi i masave’, na kujton frikshëm Ortega y Gasset-i), por shfaqin edhe një patologji tjetër, atë që në psikologji njihet si autofobia, frika acaruese nga vetvetja, e cila përkon pikë më pikë me një krizë të thellë identitare. Duke pasur frikë nga ‘fytyra’ dhe ‘identiteti’ i tyre, një pjesë e mirë e sajuesve a përdoruesve të këtyre blog-ëve, ndërsa shfrytëzojnë ligsh e në mënyrë abuzive mundësitë ‘demokratike’ që u krijon hapësira telematike, rendin pa një pa dy të fshihen pas një emri të sajuar, një emër që nuk mbart asnjë ‘vetë’ (për rrjedhojë, as edhe një ‘gjini’, prej nga vjen edhe lehtësia e sjelljes transvestite me të cilën syresh ndërrojnë shpeshtas deri edhe gjininë e emrit), për të zbrazur jo vetëm ndjesitë e inferioritetit dhe perversitetit, por edhe gjepura të tipit “Borges-i nuk ka ide... nuk ka personazhe... nuk ka ngjarje...”, siç broçkulliste një transvestit emëror (apo një deli opinionist me “maskë” fytyrës) në faqet e një prej këtyre blog-ëve (me një emër si me peshk a me nuk di me ç’zgjyrë) në gjuhën shqipe (edhe kjo e përçudnuar në atë shkallë, sa dukej një qenie transvestite), ku të tjerë transvestitë emërorë broçkullisnin gjithfarësoj gjepurash, duke vrarë e prerë ide sa majtas-djathtas, duke plaçkitur dhe përbaltur e përdhosur mendime të mendimtarëve, me “maska” fytyrës (njëlloj si “maskat” bandite udhëve të Shqipërisë viteve ‘97), madje duke vjellëritur dhe sharë edhe vetë Heidegger-in.

Sidoqoftë, të kuptohemi drejt: në këto radhë, në suazën e këtij lloj ligjërimi, e këtij “folklori heideggerian”, nuk kam aspak parasysh transvestitët emërorë të blog-ut në fjalë me emër peshku, por syresh që janë treguar, në mos të paaftë (si në rastin e Victor Farías-it, “leximi i të cilit - shprehet Derrida - është i pamjaftueshëm dhe lehtësisht i rrëzueshëm, madje, hera-herës, është aq i përciptë, sa të krijohet përshtypja se autori nuk e ka lexuar Heidegger-in më tepër se një orë”), le të themi anashkalues, apo, për një arsye apo tjetrën (sidomos nga një pjesë e studiuesve me prejardhje hebraike), janë prirë që të mos e trajtojnë mendimin filozofik të Heidegger-it të ndarë nga prirjet, qëndrimet apo veprimet e tij politike. Ndërkaq, me këtë “ndarje”, s’kam parasysh thjesht dhe vetëm dallimin e ngushtë mes filozofit dhe politikanit, sipas një qasjeje platonike; po ashtu, s’kam parasysh as edhe vetëm atë “ndarje” që përdorim përgjithësisht në suazat e letërsisë, më konkretisht këtu, dallimin mes “veprës”, që na jep një autor ideal, dhe “personit”, që na përball me një autor real, çka përbën edhe një nga prurjet më të vyera të atyre poetikave strukturaliste që përvetësuan shumëçka nga prurjet e psikanalizës (sidomos atyre prurjeve që lidhen me “krizën e subjektit” dhe me “pavetëdijen e strukturuar si një gjuhë”), një pjesë të të cilëve lexuesi shqiptar ka pasur mundësinë t’i njohë përmes faqeve të revistës Mehr Licht. Jo, në këto radhë e kam fjalën më së tepërmi për “dallimin” mes “fakteve” dhe “tekstit”, vetë “mendimit” të Heidegger-it, dhe jo vetëm “interpretimin që do të shërbente si pikëlidhje mes ‘fakteve’ dhe ‘tekstit’, vetë ‘mendimit’ të Heidegger-it”, siç shprehet Derrida. Një lexim të tillë, nën dritën e këtij “dallimi”, besoj se kërkonte edhe vetë Heidegger-i, kur shprehet: “Dita më ditë dhe gjithnjë e më tepër flasin për Heidegger-in dhe... Përse nuk rrahin të thonë më së fundmi: ‘Heidegger’!” Një shprehje dhe një kërkesë metodologjikisht tejet kuptimplote, që na sjell në vëmendje një nga prurjet e Heidegger-it në domenin e filozofisë, më konkretisht këtu, dallimin në rrafshin ontologjik mes të “Qenëshmes” dhe “gjësendit”, ku fjalët e tij në faqet e Qenia dhe Koha tingëllojnë fuqishëm dhe në formë sfide: “Deri më sot, filozofia (metafizika) perëndimore e ka shprehur të Qenëshmen gjithnjë në raport me, dhe në varësi të gjësendit, dhe asnjëherë s’ka mëtuar që ta trajtojë të Qenëshmen si të Qenëshme”. E përkthyer nën dritën e kësaj shprehjeje, kërkesa “metodologjike” që na parashtron Heidegger-i në fjalët që cituam më sipër, besoj se përkthehet lehtësisht; gjithë sa lypte, ishte kërkesa për ta lexuar Heidegger-in si Heidegger, si mendimtar, si një njeri i mendimit (njeriut si kategori natyrore, domethënë, në raport me vetveten dhe me përgjegjësi ndaj vetvetes) dhe jo si qytetar (njeriut si kategori shoqërore, domethënë, në raport me të tjerët dhe me përgjegjësi ndaj të tjerëve). Porse, mjerisht, kjo kërkesë e Heidegger-it për ta lexuar si Heidegger, nuk u plotësua përpos se pjesërisht, dhe shumë vite më pas.

Pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, nisur më së tepërmi nga arsye emotive, nga gjendja shpirtërore e mendimtarëve me prejardhje hebraike, Heidegger-i nisi të lexohej jo si një njeri i mendimit, por si qytetar, prej nga ku mendimi i tij filozofik filloi të sitej nën dritën e flirtit që pati pasur për një farë kohe me partinë nacionalsocialiste. Falë këtij emotiviteti, dhe nën dritën e një lloj “viktimizmi”, siç mund të ishte shprehur vite më pas Julia Kristeva, Heidegger-i sa erdhi dhe u shndërrua në “ferri i vërtetë i filozofëve”, siç pohon Derrida-ja në një intervistë. Një pjesë e mirë e ish-studentëve të tij, sikundërse edhe mendimtarë të tjerë të pasluftës, ku rasti më i famshëm është ai i Paul Celan-it, po kërkonin të deshifronin arsyet e flirtit të tij me nacionalsocializmin, duke lënë shpeshherë mënjanë pjesën më të rëndësishme të tij: veprën. Sakaq, ndjesia e “ferrit” sa vinte dhe bëhej akoma edhe më shtypëse dhe acaruese, për shkak të heshtjes nga ana e vetë Heidegger-it, madje, edhe në ato raste kur kishte studiues, siç ishte Gadamer-i, që shpreheshin me tone shumë më të buta në lidhje me këtë flirtim, duke pohuar se Heidegger-i kishte kaluar një përvojë të ngjashme me atë që pati kaluar Platoni në Oborrin e Sirakuzës; njëlloj si Platoni me Dionisin II, pas zhgënjimit nga Rajhu i Tretë, aso çastesh kur i kishin kërkuar të pushonte nga puna tërë profesorët hebrenj, Heidegger-i ishte distancuar nga politika, duke dhënë dorëheqjen si rektor i Universitetit të Friburg-ut, si dhe duke mos pranuar propozimin që i pati ardhur nga Führer-i për të marrë drejtimin e Universitetit të Berlinit, çka e gjejmë të dëshmuar qartë në një shkrim që Heidegger-i që pati botuar aso ditësh, më 1934-n, në Schopferische Landschaft - Përse zgjodhëm të qëndrojmë në Provincë?

Porse, a ishte vallë e nevojshme që Heidegger-i të jepte një shpjegim? Këto pyetje vijojnë të ngrihen nga studiues të veprës dhe jetës së Heidegger-it edhe sot e gjithë ditën, kur kanë kaluar afro njëzet e pesë vjet nga koha kur u nda nga jeta, aq sa të krijohet përshtypja se ka syresh që po kërkojnë një përgjigje të tij nga përtej-jeta, ndërkohë që vetë Heidegger-i e kish dhënë përgjigjen brenda veprës që la pas.

Fjala është për një përgjigje të përvijuar sipas një larmie perspektivash, për të cilat është e nevojshme të mbahet parasysh dallimi që përmendëm më lart, ajo mes “fakteve” dhe “tekstit”, apo, siç e përvijuam mëtejshëm, në një kuptim më të ngushtë, ajo mes njeriut si kategori natyrore (domethënë, në raport me vetveten dhe me përgjegjësi ndaj vetvetes), dhe njeriut si kategori shoqërore (domethënë, në raport me të tjerët dhe me përgjegjësi ndaj të tjerëve). Heidegger-i e kishte shprehur tashmë idenë se ishte për njeriun si kategori natyrore, për njeriun e mendimit. Madje, këtë ide e kishte shprehur në mënyrë të qashtërt përmes metaforës mjaft domethënëse - të huazuar nga Apokalipsi - të “mendimtarëve të kohëve të fundit”, të “të zgjedhurve të paktë”, të cilët shkojnë dhe gjejnë strehë diku gjetkë, “jashtë qytetit”, për të jetuar në gjirin e natyrës dhe si pjesë e natyrës, çka e lidhte kësisoj me grekët e lashtë dhe me romantizmin. Ndërkaq, duke shmangur me vetëdije jo pak ide të tjera të Heidegger-it, siç shfaqen syresh në lidhje me etikën e të Qenëshmes, shkrirjen e tëhuajtësisë dhe ndryshueshmërisë mes “Un”-it dhe “Ti”-së (mes “Unë-vetë” dhe “Ti-vetë” që hasim të analizuar në faqet e Identiteti dhe dallueshmëria) në suazat e bashkëpranisë dhe bashkëbotës, çka solli një riformatim rrënjësor të konceptit të përgjegjësisë, lipset të themi se, njëlloj si Nietzsche, Heidegger-i mëtoi të lëvronte një mendim thelbësisht të patanishëm, një “udhë-mendim që nuk të shpinte askund”, por qëndronte si një vesh i zgjatur nga ardhmëria, nga zanafilla e një epoke të re, e një mendimi të ri, e një shkëputjeje jo vetëm nga e tanishmja, por edhe nga e shkuara dhe tradita metafizike perëndimore, e cila që nga Platoni e këndejmi nuk kishte bërë gjë tjetër përpos se e kish interpretuar të Qenëshmen nën dritën e, dhe në varësi të gjësendit, duke lënë në harresë të vërtetën e saj. Duke qenë një i patanishëm, i pangulur në të tashmen, mendimi që mëtoi të lëvronte Heidegger-i qëndronte përtej çdo utilitarizmi. Njëlloj si Nietzsche, Heidegger-i shprehej se nuk është më koha që të mendojmë për gjëra të “parafundme”, domethënë, të vihemi në kërkim të virtyteve më të përshtatshme për njeriun, apo të vihemi e të përvijojmë një etikë më të mundshme për njeriun; përkundrazi, për Heidegger-in, “zaret” tashmë ishin hedhur, dhe njeriu perëndimor po jetonte në kohët e “fundit”, çka e afron mjaft ndjeshëm me tezat eskatologjike që pati parashtruar vite më parë René Guénon. Ndaj njeriut teknokratik dhe të teknologjizuar, ndaj njeriut që ende besonte se mund të ishte faktori dhe aktori kryesor e përcaktues i shpëtimit të vetvetes, Heidegger-i i lëshon si sfidë shprehjen e famshme: “Tashmë vetëm një zot mund të na shpëtojë!” Por, nëse nuk mëtoi të lëvronte një mendim të dobishëm, atëherë, për çfarë mëtoi vallë Heidegger-i? - Mëtoi të hidhte dritë dhe të zbërthente një tekst deri aso kohësh të pazbërthyer dhe të pazbërthyeshëm, tekstin e filozofisë, duke nisur që nga zanafilla - me idetë e Parmenidit dhe Heraklitit - deri te shfaqjet e saj më të fundit, duke mëtuar të nxirrte në pah të pashprehurën dhe të pathënat e mbarë traditës metafizike perëndimore. Dhe pikërisht në këtë drejtim, me shtigjet e mendimit që hapi, me përsiatjet dhe analizat e thella që ndërmori, si edhe me frytet e çmuara që korri përmes hulumtimeve të tij filozofike dhe tabanzhbiruese, Heidegger-i u shndërrua dora-dorës edhe në “Parajsa” e filozofëve të shekullit XX, për t’i kthyer kësisoj zhvlerësimet dhe paragjykimet e natyrës politike në një pjesë të rëndomtë të folklorit të njerëzve dritëshkurtër.