Kosovë – një dashuri shqiptare

    Nga Feride Papleka

Gjelbërimi të magjeps sytë. Në imagjinatë është ngulitur një kufi i pakalueshëm si mur i lartë. Për Shqipërinë ky horizont që largohej duke humbur e duke u mbështjellë me retë e historisë, tani hapet me bukurinë e një mëngjesi qershori. Ishim duke ecur nëpër Rrugën e re të Arbrit drejt Kosovës. Pasi kalon nëpër tunelin e Kalimashit, syrit i shfaqet një hapësirë me reliev të butë, të blertë. Makina ecën shpejt. Dhe zemra po ashtu shpejt rreh. Dhe sa kalon doganën në Qafën e Morinës, gjendesh në Prizren. Ajo tokë që e quanim të largët, është fare afër. Rrezet e diellit përzihen me kureshtjen për të zbuluar, për të njohur, për të futur sa më shumë në shpirt pamje nga ato visore të ëmbla. Është një tërheqje që shoqëron kuptimësinë e aktit në atë çka përmban më të dukshme e më të thellë ky udhëtim. Është udhëtim në “tokën e premtuar”, që i ka të përziera dhimbjen dhe gëzimin. Janë lidhjet e gjakut që gjallërohen. Shqipëri e dikurshme Veriore dhe Verilindore. Pjesë e atdheut, të këtij subjekti të lartë shpirtëror. Pas të paktën 100 vjetësh të humbur ne bijtë e kësaj toke e kemi gjetur më në fund njëri-tjetrin. Këtu duhet ta kenë burimin mitet tona moderne, tragjedia dhe poezia jonë. Në të vërtetë në këtë pjesë të kombit është historia dhe zhvillimi. Aty ka çelur qytetërimi ynë i hershëm, që ishte në hasje të drejtpërdrejtë me Europën. Dhe nuk kishte asnjë ndryshim ajo tokë me këtë tokë. Është, pra, tokë shqiptare. E bukur dhe e lirë. “Liria, kjo e mirë që sjell lulëzimin e gjithë të mirave të tjera”, - thotë Monteskie. Dhe kuptohet: nuk mund të rrish pa shënuar emocionin e parrëfyer që provon kur të pret dashuria e veçantë e atyre njerëzve: “A prej Shqipnie jeni ? Na gëzohet zemra!” Nuk e di nëse ne shqiptarët e Shqipërisë dimë të shprehemi në mënyrë kaq të sinqertë e të ngrohtë. Ne e kemi humbur natyrshmërinë, jemi egërsuar.

Kur punoja mësuese në qytetin e Bajram Currit, i kisha parë ato toka nga fshatrat kufitare të rrethit, nga Çeremi dhe Dragobia, por dhe nga Kukësi, nga Qafa e Morinës. Në origjinë të dëshirës sime ishin edhe fjalët që më tha im atë kur u nisa nga Mallakastra për në Veri. Sa kisha mbaruar studimet e larta dhe e shihja me romantizmin e moshës udhëtimin gjer në Alpe. “Kam kaluar në ato vende në kohën e luftës.” Partizan gjatë Luftës II Botërore me Brigadën III Sulmuese, ai kishte kaluar nëpër Lumë, Fushë-Morinë, Has, Tropojë, Junik, Deçan, Pejë, Gjakovë, Sanxhak e Vishegrad. Ndiqnin gjermanin. “Do të shkonim gjer në Berlin, po të ishte dhënë urdhri”, - tha një ditë, kur festohej një përvjetor i Brigadës. Kur ishte më i ri, thoshte edhe se sështë e largët dita kur Kosova do të bashkohet me Shqipërinë. Në moshë të thyer nuk e përmendi më. Sepse nga ëndërr atdhetare ajo u ngushtua në ëndërr staliniste, që i preu në besë idealistët. Në të vërtetë ishte një ëndërr e thjeshtë, e çiltër, e drejtë. Dhe ai mbylli sytë pa e parë këtë ditë të lume të Kosovës, si shumë të tjerë që ëndërruan e u martirizuan për lirinë e saj.

I

Çfarë është Kosova? Shpjegimet e diksionierëve të huaj, botuar para vitit 1999, të mbushin mëri. Por të atillë ia kishte caktuar historia fatin Kosovës: krahinë autonome e ish-Jugosllavisë. Në ato pak rreshta të kursyer theksohej fakti se ajo kishte mbetur më pak e zhvilluar se pjesa tjetër e atij shteti fantazmë, që ushqehej me një ëndërr perandorake. Kosova sot është një realitet i ri. Ajo jeton e pavarur. Në mënyrë të paimagjinueshme me të ardhme të ndritur. Liria dhe pavarësia janë themeli i detyrës, i ndërgjegjshmërisë, i moralit. Të mendosh për Kosovën, do të thotë të jesh i pushtuar nga ideja e një substance misterioze, që prin për rrugëtime të brendshme. Kosova ushqen të gjithë imagjinatën e shqiptarëve për lirinë, është një makinë ëndrre e fabrikuar me jetë dhe me gjak, pasaporta më e mirë për ata që kanë shpresa dhe vullnet të mbërrijnë të ardhmen. Kosova lëviz tërë kohën. Ajo zotëron një energji unike, sepse e ka rifilluar jetën. Shumë kohë para luftës njerëzit kanë qenë depresivë dhe nuk e kishin të sigurt të ardhmen. Ka pasur aq luftëra dhe aq gjak të derdhur, aq jetë të humbura e të martirizuara, tërë toka vuante. Kuptohet: ndikimet e saj nuk mund të zhduken lehtë, por jeta në liri i shëron plagët e rënda. Në liri shfaqen koncepte të reja, të panjohura më parë. Njerëzit kanë rigjetur të qeshurat, gëzimin dhe i ushqejnë ato.

Kosova e sotme ndriçon pareshtur perceptimin tonë për botën e hershme shqiptare. Ajo është Dardania e lashtë, “territor i moçëm i Europës në Ballkan”, vend i dardanëve. Dardanët kanë qenë fis i madh ilir, banorë të një treve të gjerë. Në komunën e Prishtinës janë zbuluar rrënojat e qytetit antik Ulpiana, e cili në shekullin II mori zhvillim të madh si një nga qendrat më të zhvilluara të Dardanisë, krahas Shkupit dhe Nishit. Dardania ka qenë vend i bukur, ku ndodhnin “takimet, shkëmbimet, ku thureshin projektet dhe mbilleshin shpresat”. Gjaku i derdhur përmes shekujve e ruajti të gjallë ndjenjën e shqiptarisë, e cila në fund të shekullit XX më në fund nxori në skenën e historisë Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës, atë që kurorëzoi fitoren. Asgjë nuk mund të krahasohet me veprën madhështore të UÇK-së. Kur është marrë vesh se në Kosovë ka dalë një forcë e organizuar lirie dhe se ajo numëronte dëshmorët e parë në gjirin e vet, në gjendjen psikike dhe shpirtërore të shqiptarëve të vërtetë ka ndodhur një ndryshim i madh pozitiv, një tronditje epokale, që ka bërë ta duam më shumë çdo gjë që është shqiptare. Të shkosh drejt vdekjes trimërisht! Të vësh jetën në altarin e lirisë së popullit tënd! Nuk ka akt më sublim. Çlirimi i Kosovës është një nga mitet më të reja të botës moderne.

II

Prizreni është qyteti emblematik i kombit, nga mori rrugën shteti i parë shqiptar. Më 10 qershor 1878 aty u mbajt mbledhja historike, që do të mbetet gur i parë themeltar i Rilindjes Kombëtare e që u pagëzua me emrin Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Në një lagje të bukur të Prizrenit është dhe shtëpia ku u mbajt mbledhja historike. Rreziku i copëtimit të vendit pas Kongresit të Berlinit, që shkoi deri në mendimin absurd si ai i shkrirjes së plotë të kombësisë shqiptare, i bashkoi shqiptarët në një qëllim të vetëm për tu vetëqeverisur, për të luftuar me armë në dorë kundër sundimit turk, për të ndërmarrë aksionin diplomatik pranë fuqive të mëdha në mbrojtje të interesave të vendit: “Abdyl shite pasurinë, / O për Shqipëri!” U bënë luftëra të shumta thuajse në të gjithë truallin shqiptar, që kërcënohej për tu copëtuar, sidomos në Veri dhe Lindje nga Serbia dhe Mali i Zi, në Jug nga Greqia, e cila vetëm disa ditë pas Kongresit të Berlinit kërkoi zbatimin e vendimit, që të rrëmbente sa më shpejt të ishte e mundur atë copë të madhe pasurie patundshme: Çamërinë tonë. Luftërat dhe betejat zgjatën tre vjet, derisa Abdyl Frashëri, që po kalonte në Elbasan nga Dibra, ku kishte shkuar për të mobilizuar popullin në luftë, u arrestua nga Jakup Çaushi e që trimi Jonuz Topuzi nga Shelcani i Elbasanit jo shumë kohë më pas e goditi mu në lule të ballit dhe e la të vdekur në vend. Vërtet Topuzi e kaloi jetën kaçak, por edhe Kupi nuk i gëzoi dot paratë e fëlliqura të tradhtisë. U arrestuan edhe shumë udhëheqës të tjerë të Lidhjes dhe ajo më në fund, pas tre vjetësh veprimtarie të gjerë, u shpërnda. Megjithatë, tashmë ishte mbjellë dëshira e zjarrtë për të pasur një shtet shqiptar të pavarur. Libri i historianit Kristo Frashëri “Lidhja Shqiptare e Prizrenit” (1989), që është sintezë e të gjitha materialeve, librave e dokumenteve për Lidhjen e që mbështet në relacionet e asaj kohe, sidomos në aktet e vetë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, është një udhërrëfyes burimor i fuqishëm për të kuptuar qartë rëndësinë e kësaj vepre në një çast fatal, në çastin e humbjes. Pse shqiptarët e kishin lënë veten të shkonin deri në këtë pikë? Kjo është pyetje që merr përgjigje sot e gjithë ditën në mungesën e unitetit shpirtëror të kombit.

Prizreni sikur e ruan në fytyrë edhe epizmin, edhe tragjizmin e asaj kohe. Shtëpitë pranë e pranë, arkitektura e mbledhur e tij tregojnë për lidhjet e ngushta të njerëzve. Është një mënyrë shqiptare për të shprehur afërinë, kundër veçimit dhe ftohtësisë. Një këngë për Prizrenin thotë: “Në Prizren, o në të bukrin vend...” Ne në Shqipëri e dëgjuam për herë të parë kur erdhi një grup këngëtarësh më 1978 me rastin e 100-vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Kur ritransmetohej në televizion, kënga shndërrohej në një simbolikë heroike të ringjallur. Shkrirja e akujve me Jugosllavinë kishte rinisur në fillim të viteve 70. Veç të tjerash mbaj mend një libër të vogël. Titullohej “Për ty Kosove” (1970). Ishte një përmbledhje me poezi të disa autorëve shqiptarë të Kosovës. Fjala “Kosovë”, si nëntitull, ishte futur në një katërkëndësh ngjyrë hiri të çelët, por shkronjat ishin të purpurta, ndër të cilat dy apo tri rrinin të zhytura në të zezë. Mbase piktori kishte pasur parasysh simbolin e flamurit kombëtar, që përafërohej me kuq e zi, por herë-herë si gjë rastësore vjen profecia. Pra, nga ngjyra e hirtë, kalohej në të zezë dhe pastaj në purpur. Në atë kohë pati shkëmbime të tjera kulturore: ekspozita pikture, teatër, grupe këngësh. Grupi i teatrit të Prishtinës dha shfaqjen “Epoka para gjyqit” të Ekrem Kryeziut. Pra, u njohëm më gjerësisht me Kosovën. Qe si një ylber që i ra Shqipërisë. Tirana mori një shkëlqim të veçantë. Kishte në gjirin e vet, si të thuash, lenfant prodige, fëmijën e mrekullueshëm. Isha studente në atë kohë. Dhe bashkë me shoqet dhe shokët e mi ndienim një hare të brendshme. Dukej sikur edhe ajri gëzonte. Një ditë takuam rastësisht në postë një grup të rinjsh. Ishin studentë edhe ata. Dialog i lumtur. Ëndërr e përjetuar. Një i njohur i njërit prej grupit tonë, kur u ndamë, pyeti se cilët ishin dhe pastaj tha: “Çudi, flisnin shqip!” Ne u përgjigjëm njëherësh të zemëruar: “Si mund të ndodhë ndryshe, ata janë shqiptarë?!” Por tani e mendoj se në ato fjalë mbase nuk diskutohej qenësia shqiptare, por çudia që gjuha shqipe ruhej e pastër. Kjo është dhurata më e çmuar që i ka dhënë Kosova kombit.

III

Në Gjakovë ke dëshirë të rrish shumë. Një qytet ku ndalesh dhe nuk mund të mos kujtosh historinë e shndërruar në legjendë të një pashai turk, që shqiptarët ia prenë kokën. Ishte pikërisht ato ditë të zjarrta të Lidhjes kur shqiptarët ishin betuar për ti mbrojtur me gjak trojet e të parëve. Mehmet Ali pashën (Charles Detroit) e kishte dërguar Porta e Lartë që të zbatonte vendimet e Kongresit të Berlinit për tia dorëzuar tokat shqiptare Malit të Zi e Serbisë. Në kullën e Abdulla pashë Drenit, buzë lumit “Ia prenë kryet e ia vunë mbi një hu dhe banë demonstrata nëpër rrugët e qytetit”, - shkruan Xhafer Belegu në librin “Lidhja e Prizrenit dhe veprimet e saj” (1939). Lumi derdhet i qetë tashmë njëqind e tridhjetë e tre vjet më pas, por kujtesa historike nuk na lë të harrojmë. Lufta e madhe për mbrojtjen e Plavës, Gucisë, Hotit, Grudës, Ulqinit, Shtimljes e Slivovës dhe të shumë qyteteve shqiptare më 1878, 1879,1880 deri në Sarandë në pranverën e vitit 1881 janë një manual i gjallë luftarak i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Ajo lëvizje e madhe e armatosur zgjoi edhe forcat e brendshme të kulturës, të cilat dolën me një koncept të ri, me baza iluministe, që çmonte fuqinë e dijes. Kështu u krijua Shoqëria e Shkronjave Shqipe (1879, Stamboll), e cila botoi po atë vit ndër të tjera Alfabetarja e gjuhës shqipe: u forcuan përpjekjet për shkollën kombëtare shqipe; vjersha e Vaso Pashës “Mori Shqipni, e mjera Shqipni!” u bë himni i Lidhjes. Lidhja aktivizoi figura që janë bërë të njohura si udhëheqës, luftëtarë apo adhurues të Lidhjes nga të gjitha trevat shqiptare, si Abdyl Frashëri, Sulejman Vokshi, Ymer Prizreni, Pashko Vasa, Sami Frashëri, Koto Hoxhi, Hasan Tahsini, Thimi Mitko, Jani Vreto, Ali pashë Gucia, Mic Sokoli, Jakup Feri, Sef Kosharja, Ramadan Zaskoci e të tjerë, të cilët janë përjetësuar në jetëshkrime dhe në këngë popullore.

III

Prishtinën e kam dashur edhe pa qenë atje. Është një qytet për të cilin mendon se e ke njohur prej kohësh. Nuk ke mbëhi për historik dhe as për ndonjë vizitë të programuar. Sytë të lëbyren nga drita e zemrave. Njeriu aty zbulon përherë diçka origjinale, njëlloj si premtimet e reja. Nëse nuk ke qenë asnjëherë në Prishtinë, e ke vështirë të paraqesësh zhvillimin e saj të vrullshëm. Kosovarët janë krenarë për Prishtinën. Aty është truri që furnizohet me fuqinë e tyre, një vrull që vjen nga të katër anët e atij vendi të riardhur në jetë. E vjetra ia ka lënë vendin së resë. Njeriu është i mrekulluar kur ndodhet përpara një New Born. Nuk dua ta përkthej. Është një mënyrë të kuptuari, e lidhur me përvojën vetjake dhe me nderimin shqiptar për lirinë e ëndërruar. Ky është sekreti i vogël i kosovarëve, këtyre shqiptarëve të shtrenjtë, me të cilët deshi të na ndante historia. Kurrë më ajo nuk do të mundet të na ndajë.

Prishtinë! Pasioni mbetet i paprekur. Ajo bën pjesë ndër qytetet që adhurojmë. Energjia e saj e përhershme është pa dyshim ajo që karakterizon dhe i bën ata që e vizitojnë të varur nga ky vrull i mrekullueshëm, që të shtyn të imagjinosh lëvizjen. Ajo përfytyrohet si një motor i ri kolektiv. Rrugët e Prishtinës, sidomos në mëngjes dhe në mbrëmje, janë plot lëvizje. Në ditët e qershorit në hyrje të teatrit afishet e mëdha lajmërojnë një konkurrim kulturor. Biblioteka qendrore me arkitekturë të veçantë të tërheq të shkosh e të njihesh me funksionimin e ingranazheve të diturisë. Stendat me gazetat e ditës japin informacion. Është një numër i përballueshëm. Në Shqipëri është mbushur tregu si të ishim 50 milionë që konsumojmë shtyp. Të gjorët drurë! Uroj që të mos vijë aty kjo sëmundje grandomanie. Në Galerinë Kombëtare mund të shohësh një ekspozitë pikture, por që e tregon konkretisht se çfarë krize e ka mbërthyer artin kudo.

Me grevën e veteranëve të UÇK-së e ndien veten të solidarizuar; zëdhënësi i grevistëve i shpjegon qartë dhe thjesht kërkesat e tyre. Ka një qëndrim serioz të qeverisë dhe të forcave politike ndaj saj. Në Shqipëri ekziston një koncept tjetër për grevat. Me grevistët në Shqipëri tallen. Kam takuar në ditët e grevës së vitit të kaluar njërin prej deputetëve të PS-së, Eduard Shalësin, që kishte marrë një ngjyrë të verdhë, aq sa mund të frikësoheshe. Por qeveria nuk e përfillte këtë fakt. “Le të vdesin”, - thotë ajo. Kjo ndodh sepse mendësia moniste është tepër e fuqishme dhe do ende kohë të largohet. Ajo mendësi do të largohet vetëm kur të largohen nga politika ata që e kanë ushqyer monizmin. Po të vijë në udhëheqje një brez i ri, që do të dijë se politika është punë dhe përgjegjësi dhe jo rehati e pasuri, jeta në Shqipëri do të ndryshojë. Është demagogji ajo që thuhet, realiteti i prekshëm i gjërave lë shumë për të dëshiruar. “Nuk ua kemi lakmi qeveritarëve shqiptarë”, - kështu tha një administratore e re e shtetit të Kosovës gjatë një bisede të shkurtër. Dhe me këtë ajo shprehu gjithçka që nuk do koment.

Prishtina është një qytet i madh, vatër e një jete politike, ekonomike, shoqërore dhe artistike të re. Dhe ne kërkojmë me të drejtë shumë prej saj. Duam të jetë model. Dhe, vëllezër të Kosovës, dëgjoni: ju na e kaloni në shumë gjëra, por vazhdoni ecjen duke parë më tepër në të ardhmen, që të mburremi me ju! Mos na imitoni, se ne jemi ngatërruar keq me të kaluarën, në të cilën të gjithë mbi dyzet e ca vjeç e lartë, jemi pak a shumë të përzier. Si rrjedhim, të gjithëve duhet të na rëndojë faji. Por disa duan të na bëjnë të besojmë se kanë qenë të kulluar si qelibari. Dhe për çudi, e thonë ata që kanë qenë më të përzierit, ata që kanë ndikuar drejtpërdrejt që punët të shkojnë keq e mos më keq. Ky është paradoksi i jetës në Shqipëri.

III

Të takosh Rexhep Qosjen në Prishtinë, është gjë e lehtë, por edhe fat. Mirësjellja e tij e jashtëzakonshme ia lë vendin menjëherë një vështrimi serioz e të pushtetshëm prej njeriu të gjithëditur. Ai përpiqet ti kapë edhe hollësitë e bisedës kur kanë rëndësi dhe meritojnë vëmendje. Ai punon edhe kur nuk punon, sepse mendon dhe mendimi i tij është i lidhur gjithherë me projektin e një vepre të re, qoftë kjo letrare, qoftë studimore a ese me karakter filozofik apo politologjik. Një shkrimtar dhe studiues autentik. Qosja flet me një zë shpirtëror. Mendimi i tij, që rrjedh i kulluar, ka një qartësi të veçantë. Ky konstatim e ka bazën te veprimtaria e tij e përhershme, që i kushtohet një qëllimi të madh intelektual. Ai bën një jetë aktive, shkon në Institutin Albanologjik të Prishtinës, merr pjesë në kolokuiume e seminare. Me shumë intelektualë të tjerë, ai ia ka bashkëngjitur emrin e tij edhe lëvizjes së mendimit qytetar të kohës sonë për përparim.

Në Prishtinë jetojnë edhe disa të njohur të tjerë, të dashur, shkrimtarë dhe intelektualë. Bie fjala, shkrimtari Ramiz Kelmendi, që e kam takuar në Tiranë para nëntëmbëdhjetë vjetësh dhe ia kam ndjekur veprën, sidomos tregimet në librin “Ahmet Koshutani” dhe romanin “Heshtja e armëve”. I kam rilexuar këto ditë dhe më tingëlluan po aq të fuqishme si dikur. Përpjekja e tij për ti dhënë tonin gjithkombëtar letërsisë me përmbledhjet “Tregime të sotme shqiptare” (1969), “Femrat shkruajnë” (1969), “Tregimi ynë humoristik” (1975) dëshmojnë se sa të qartë e ka pasur ai që në krye të herës konceptin për një letërsi unike kombëtare. Heroi ynë i gjallë Adem Demaçi, simboli i lirisë, të cilin e kam takuar gjithashtu në Tiranë në ato ditë kur ra perdja komuniste, kur ishte ngjallur ëndrra e demokracisë dhe ruaj kujtime të gjalla. Romanin “Gjarpërinjtë e gjakut” dhe disa tregime të tij i kam lexuar kur u botuan në Shqipëri nga fillimi i viteve 90. Jam prekur në mënyrë të veçantë dhe kam botuar diçka atëherë. Poetja Flora Brovina, që kam shkruar për të kur u botua për herë të parë në Shqipëri. Studiuesi Rexhep Ismaili, që e kam gjetur në letërkëmbime me profesor Shuteriqin, ndërsa hulumtoja dokumente për një jetëshkrim të tij, por dhe në botime si ai për veprën e gjeniut të gjuhës shqipe Eqrem Çabej. Poeti Ali Podrimja dhe bashkëshortja e tij, Fitore Podrimja, që i kam takuar në festivalin Poeteka 2008. Poetja tjetër Edi Shukriu, që e kam takuar në festivalin Poeteka 2009 në urrës. Dr. Hysen Matoshi, që me parathënien e tij në veprën e Qosjes më ka ndihmuar për të riorganizuar një libër të mëhershëm për Qosjen. Dr. Fadil Grajçevski, që ka shkruar për librin tim kushtuar Shuteriqit. Dr. Shyqyri Galica dhe dr.Abdyl Kadolli, me të cilët pata këmbime e-mail-i me rastin e festivalit të sivjetëm “Drini poetik”, që u zhvillua në Prizren. Zoti Bahri Brisku nga Ulqini, i cili më ka dhënë një numër telefoni edhe për Prishtinë, të cilin e kam takuar në një forum për ridiskutimin e çështjes së pajtimit kombëtar në Tiranë më 1995. Zoti Brisku pati guximin të kritikonte atëherë qëndrimin joserioz të ne shqiptarëve të Shqipërisë, që para atij problemi jetik më parë kishim shtruar nëpër tryeza pjatat me ushqime për të ngrënë. Kartëvizita e tij në njërën anë ka numrat e telefonit dhe në anën tjetër hartën etnike të Shqipërisë. E ruaj me dashuri. Redaksitë botuese të gazetave “Epoka e re”, “Kosova sot” dhe ndonjë tjetër, të cilat kanë pasur vullnetin dhe mirësinë të botojnë disa shkrime të miat. Lista e atyre që kam lexuar ska të mbaruar, duke filluar nga Azem Shkreli, Esad Mekuli, Rrahman Dedaj, Din Mehmeti, Enver Gjergjeku, Qerim Ujkani, Rifat Kukaj, Jakup Ceraja, Muhamed Kërveshi, Vehbi Kikaj, Anton Pashku, Ymer Shkreli, Jusuf Buxhovi e shumë të tjerë, që smund ti përmend, deri tek Abdyl Bunjaku, novelën e të cilit “Kërriçi i pikëlluar” ia lexoja tim biri kur ishte i vogël. Dua të përshëndes me këtë rast edhe ndonjë mik serb. Sigurisht, nacionalistët apo kombëtaristët do të rrudhin buzët, por realiteti duhet parë në mënyrë objektive. Ne nuk duhet të lëmë zjarrin që së bashku me drurët e thatë të djegë edhe drurët e njomë. Kam takuar disa serbë që ishin të zhveshur nga ndjenja e nacionalizmit të sëmurë, i cili dihet, bart gjithherë rreziqe. Në një përvjetor të heroit të popullit Bajram Curri, që u kremtua më 1980 me një sesion shkencor në Bajram Curri, në të cilin edhe unë kisha një temë, me grupin e vogël me historianë dhe studiues nga Kosova, ishte edhe serbi Zoran Gjeorgjeviç. I kulturuar, i sjellshëm, i shqiptarizuar. Më shumë më bëri përshtypje gjuha që fliste. Gjatë shëtitjes në Valbonë atë ditë që do të niseshin për Prishtinë, ai e shprehu mrekullimin me një shqipe të rrjedhshme, të mahnitshme. Në një çast kur një shqiptar i grupit të Kosovës i tha diçka, por në theks dialektor, ai iu drejtua duke qeshur: “Mos ma prishni shqipen.” Zorani jo vetëm fliste shqipen letrare, por e njihte në thellësi gjuhën tonë. Ishte për ti thurur lavde dhe unë nuk ngurrova tia shprehja. Janë edhe dy serbë të tjerë, një përkthyes dhe një përkthyese të frëngjishtes, që i kam takuar në Arles të Francës, në Kolegjin Ndërkombëtar të Përkthyesve më 1993. Sigurisht, në biseda kur ndodheshin të tjerë, unë nuk mund ta prekja temën e Kosovës ashtu siç doja, por një ditë, kur gjeta vetëm në holl njërin prej tyre, përkthyesin, e pyeta se çfarë mendimi kishte inteligjenca e Beogradit për problemin e pazgjidhur të Kosovës. Nuk mund ti thosha “për Kosovën që e keni pushtuar”, se nuk ishte ai përgjegjësi. Ai shprehu ndonjë mendim me këndvështrim pozitiv, por u tregua i përmbajtur. Disa ditë më pas ishte ai që më gjeti vetëm në holl, duke ndjekur një emision televiziv dhe tha në një mënyrë të çiltër: “Nuk kam qenë këtu, se isha në Paris në një mbledhje. Jemi një shoqatë intelektualësh që është shprehur për pavarësimin e Kosovës. Ah! Atë çast mu mbush zemra plot mirënjohje dhe e përqafova mikun serb. Ndërsa përkthyesja më dha adresën e vet, që, nëse më binte rruga në Beograd, ti shkoja për vizitë në shtëpi, pa më të voglin kompleks se isha shqiptare. Por kam takuar edhe persona të verbuar nga nacionalizmi, si serbë, ashtu dhe maqedonas, natyrisht edhe vëllezër të mi shqiptarë. Dhe bisedat në raste të tilla kthehen në debate që nuk çojnë gjëkundi.

V

Çlirimi i një vendi të pushtuar, i një populli të robëruar do të sjellë me siguri çlirimin e energjive të ndrydhura. Pavarësia, kusht i parë lirisë së një shoqërie, kusht i demokracisë, sjell edhe pavarësi të tjera dhe mundësi të mëdha për të vepruar. Kështu po ndodh edhe do të ndodhë edhe me Kosovën. Në këtë shkrim unë me vetëdije kam anashkaluar ndonjë vërejtje, nga ato që i bien në sy një vëzhguesi të thjeshtë. Liria civile e njerëzve për të gëzuar të drejtat e tyre qytetare dhe liria politike, e drejta për tiu përkushtuar ligjeve janë me rëndësi jetike për një popull.

E ardhmja e Kosovës është e qartë, e ndritur. Cilësia e jetës në Kosovë do të rritet. Liria dhe pavarësia e saj e kanë shpalosur formën e vet, për të kuptuar arsyeshëm, shkencërisht, për ta perceptuar se çfarë ka ndodhur. Fuqishmëria e çastit, rëndësia e fjalëve, realiteti i pakundërshtueshëm, të gjitha përkufizojnë praninë e plotë shqiptare në të drejtën e saj. La nostra terra, ka një domethënie të madhe që lidhet historinë tonë tragjike. Në Kosovë të duket sikur je në shtëpinë tënde në çdo çast, shqiptar i cilësdo trevë qofsh. Kosova i është premtuar së ardhmes. Mund të shpresojmë se ajo do ta çmojë këtë. Kur dëgjon ndonjë politikan nga Kosova që shpjegon me terma konkretë, larg sloganeve dhe demagogjisë, bindesh se politika atje bëhet përgjithësisht pa zhurmë. Para disa kohësh në emisionin “Antinomi” ishte një aktivist politik, ish-ministër i Jugosllavisë, zoti Mustafa. Ishte një njohës i hollë i problemeve të politikës ekonomike të një shteti të ri. Kjo klimë e këndvështrimit të së nesërmes të mbush me shpresë. Edhe ligjërata e zotit Behgjet Pacolli në Kuvendin e Shqipërisë në fillimet e këtij viti kishte një moment historik që vë në mendime cilindo që e dëgjon. Për Kosovën ka filluar një kohë e re, por duhet të ruhemi nga nacionalizmi. Ne nuk duhet të kultivojmë atë që e kemi kritikuar tek të tjerët. Historia, me sa duket, po punon për kombin shqiptar. Tërë çështja është sa do të dimë të nxjerrim në skenën e shqetësimeve dhe të frymëzimeve problemet e thella të përtëritjes, të bashkimit, të njësimit të kulturës, duke mësuar më në fund nga e vërteta jonë e hidhur shekullore.

Historia e Kosovës është edhe një poemë me nota të forta epike. Një model i madh themelues për një histori dhe kulturë të re. Ne Shqiptarët duhet ti hyjmë këtij realiteti në brendësi për të njohur dhe kuptuar etimologjinë moderne të fjalëve “HEROIZEM, LIRI”, “PAVARESI”, “E DREJTE”. Kosova është një botë e pavarur që ekziston. Një ëndërr e vogël si zjarr i pashuar. Një e vërtetë e vetëmjaftueshme. Kosova është një dashuri shqiptare. Pjesë e realitetit të prekshëm të lirisë, Kosova është edhe një element i fuqishëm i shpirtit tonë, që është trazuar dhe bërë ujem me gjakun ndër deje.

Shënim:

Në kthim u ndalëm në qytetin e Bajram Currit. Isha me djalin. Unë kam punuar dhe jetuar njëmbëdhjetë vjet atje. Kam qenë mësuese e letërsisë në gjimnazin e qytetit. Puna si mësuese më ka falur lumturi. Nxënësit më kanë dashur dhe i kam dashur, aq sa më duket se kurrë nuk kam dëgjuar për marrëdhënie aq të harmonishme. Edhe njerëzit e atjeshëm më kanë dashur shumë. Malësia e Gjakovës, ashtu siç quhet në të vërtetë, i do dhe i respekton ardhësit. Im bir ka lindur dhe ka kaluar atje vitet e para të fëmijërisë. Ishte vërtet një qytet i vogël mes Alpeve, që unë në një poezi, nën ndikimin e frymës së realizmit socialist, e cila kishte një entuziazëm që përgjithësisht nuk përputhej me realitetin, e kam quajtur “Trëndafil i bardhë”. Sidoqoftë, ka qenë figurë e vetvetishme, që buronte nga një materie konkrete dhe kam punuar me të tjerë (atëherë bëheshin punë vullnetare) që ai qytet të zbukurohej në kuptimin e natyrshëm të kësaj fjale. Por ne nuk e gjetëm më. Të tregoj se në çfarë mënyre nuk e gjetëm më atë qytet, ligështohem. Heshtja ime - dhe është e para herë që më ndodh për një rast të tillë - nënkupton diçka të rëndë. I shkruaj këto fjalë dhe lotët pa u kuptuar më pushtojnë shpirtin, mendjen, zemrën, ashtu si ndodh kur vajtojmë për qenie të shtrenjta që kanë vdekur. E pohoj këtë gjë intime si një rrëfim që mund të më çlirojë nga dhimbja. Sidoqoftë, ka edhe në mes këtij makthi të humbjes njerëz që gjejnë forca dhe i japin pakëz jetë atij vendi të rrënuar dhe të harruar. Ndaj mirënjohja ime është për ata.