RIZA LAHI
“Onufri 2005” , mban siglën vëllimi “Pa formë është qielli”
me, “100 poezi dhe poema të zgjedhura” nga shkrimtari ynë më i madh – mbase I të
gjitha kohrave, pas Marin Barletit – Ismail Kadare. Vëllimi është përgatitur për
botim nga zoti Bujar Hudhri me parathënien e z. Sadik Bejko.
Sigurisht që përmasat e autorit tonë kanë kërkuar dhe kërkojnë
edhe në të ardhëme, intelektualë të diemnsioneve jo të zakonëshme që të bëjnë gjëra
serioze ndaj veprës së tij - komente, kritika, të shfaqin pozicionimet e tyre
apo, sidomos, të përzgjedhin apo të kenë tagrin e të shprehen në mënyrë
kategorike, siç e ka marrë përsipër këtë gjë firmosësi i parathënies , Bejko,
kur shkruan tekstualisht: “ Këto njëqind vjersha e poema në këtë përmbledhje
janë gjithë ç’është më e mira në 50 vjetët e krijimtarisë së tij poetike”(!!!).
Ne, në shkrimin tonë, nuk kemi marrë për sipër të bëjmë ndonjë
analizë të imët të veprës së shkrimtarit tonë gjenial, por, në emrin e një a më
shumë brezave, që jemi rritur, stërvitur dhe futur në betejën e fushës së
poezisë, prozës, gazetarisë a përkthimit përmes shkollës që mban firmën
“Kadare”, këtë të drejtë, besoj nuk mundet të na e përçmojë askush. Vërtetë ,do
të ishte mjaft e vështirë që autorë
shqiptarë të tërhiqnin vëmëndjen e shkrimtarëve e poetëve bashkëkohorë tanimë që
vëndi ynë është I hapur, vetëm nga shkolla e mesatarëve masivë të realizmit
socialist, pa e pasë stërvitur veten e
tyre me artin e të shkruarit të mjeshtrit tonë të madh.
Skënderbeu ndeshej vetë me ushtarët e tij dhe u tregonte me qënien e tij se sa e ashpër ishte beteja me ushtarakët
e stërvitur otomanë. Ne të gjithë kemi patur rastin ta përtypim artin e Kadaresë, sipas mundësisë që kemi patur. Si
askush tjetër në letrat moderne shqiptare, ai ka mundur të ndërthurë artin e
lindur të qënies së tij me atë të
popullit shqiptar dhe arritjeve më të spikatura bashkëkohore.
Ndaj, pa dashur të fyejmë zotërinjtë Hudhri dhe Bejko dhe të cënojmë dashurinë e madhe dhe respektin
e padiskutueshëm që ata kanë më Kadarenë, deshëm të bënim ndonjë vërejtje miqësore,
pavarësisht edhe ndonjë toni të ashpër që mund të na shpëtojë.
Që në hyrje të librit ndjehet
sëpata që do të pritet të bjerë paskëtaj në pyllin e këtij mali që kushedi se
kur do t’I vijë vëndit tonë, për më tepër, që letërsia
shqiptare, siç tregoi shqeto edhe panairi i fundit i librit, tanimë e pushtuar
edhe ajo nga jeniçerët e politikës, po përjeton
grahmat e fundit të saj, duke mërmëritur si nëpër jerm emrin e një fantazme -
gazetës 106 vjeçare “Drita”.
Nën titullin “Nga i njëjti
autor”, ku presupozohet të ishte shkruar CV letrare e Kadaresë, ne lexojmë
tituj librash të këtij autori që nga viti 1996 e këtej. Të jenë këta tituj, vetëm
nga ata që autori ka botuar së bashku me “Onufrin”, por jo të tjerë më? Kjo gjë
nuk shkruhet fare askund dhe, sigurisht, nuk tingëllon aspak , as bukur, as dinjitoze
dhe as fisnike.
Dy nga njerëzit më të afërt të
poetit, prozatorit dhe publicistit e përkthyesit tonë të madh – në fushën e
botimeve z. Hudhri dhe në atë familiare, zonja Kadare, i pari, ja, ia pret në
mes CV letrare dhe tjetra, në veprën e saj i që ka tronditur sa e sa lexues me
“bëmat” dashurore të bashkëshortit, drejtohet atij tër kohës me “Is”, pa emrin
e plotë, kur, së paku , në Shkodër, e dijne të gjithë që, me “Is”, “Is! Kape!”,
rritësit e kafshës besnike, qënit, e yshtin atë për të sulmuar. ç’bëhet more kështu?
Vërtetë, nganjëherë duke e përkëdhelur shumë një zog, e dëmtojmë atë!
…Fillpas stampës “100 poezi
dhe poema të zgjedhura”, vjen parathënia turpërisht e politizuar e zotit Bejko.
E lexon atë dhe të bie ndër mënd një tipizim brilant I ish ambasadorit amerikan
Uidhers kur thotë për ndonjë politikan shqiptar se “nuk i buron demokracia nga
shpirti”.
Parathënia e z.Bekjo mbyllet
kështu:” I shpallur si program, dukej sikur poeti 21 vjeçar kërkonte një pamje
tjetër të botës , një tjetër qiell, krejtësisht të pangjashëm nga ai rrafsh pa
formë, si tru idioti”.
Në të vërtetë, a ka poet në
botë që nuk synon të bëjë poezinë më të mirë të saj, ta ndryshojë sado pak botën,
të dalë përtej kornizave të saja duke klithur, bërtitur, apo qarë dhe të mos synojë të ndërtojë një “tjetër
qiell, krejtëisht të pangjashëm nga ai rrafsh…”, siç janë të ndryshme nga njëratjetra
fytyrat e secilit nga të 7 miliardët e rracës njerëzore? Ë? Është normale!
Madje, nëse egziston një poet pa kësi piksynimesh, mira është ta lërë
kadalkadalë penën, se nuk është për të e as ka lindur për të.
Kur ka qënë fare I ri,
Kadareja ka shkruar këtë poezi: “ VJESHTË TIRANASE: Pa formë është qielli, si
tru idioti./ Mërzitshëm trotuaret shiu i qull./ Një kalaimtar, një ombrellë, gjëmon
moti./ Një biçiletë kthesën merr me vrull./ Pa formë është qielli, si një
mendim idioti”.
Atëbotë, një çinovnik rus, i
ka vënë alternativë poetit të ri, ja të shkruajë në parathënie ai se “I.K: ka
ndikime nga modernizmi perëndimor”, ja, ndryshe libri nuk do të botohej!Bejko
thotë se kritiku Samojllov është nisur për atë vërejtje nga poezia në fjalë, që
fare kollaj, autori mund ta hiqte vetë. A më mirë ta hiqte Kadareja I ri atë
poezi, a të merrte atë farë “damke”? Të ketë patur Kadareja në atë moshë qëllime
të errësojë “qiellin me diellin socialist”. E kush
e beson këtë shakaraqe? Autorët e vëllimit që po flasim, e kanë vënë, megjithatë,
këtë poezi mesatare, në syprinën e pasme, si një kartë përdrejt “shkrimtarit
decadent”, e cila na kujton përpjekjet e bllokmenëve apo njerëzve pranë tyre, që,
pasi “U mbyt gjemia me federalë/ O burra , shpejto, kush mund të dalë” u sulën
të marrin ndonjë llokëm nga të persekutuarit e vërtetë të sistemit socialist, për
vete apo fëmijët tyre.
Nuk ka nevojë Kadareja ynë për
të këtillë avokatër të pakualifikuar.
Sado i mënçur të kishte qënë
Kadareja, le të kish patur trutë sa trutë e marra së bashku të Aristotelit,
Pitagorës, Lomonosovit dhe Ajnshtajnit, do ta kishte të pamundur të urrente
sistemin socialist, “diellin socialist” e ta quante qiellin “tru idioti” dhe t’i
kish shpëtuar censurës komuniste të Enverit. Veç ksaj, është e pamundur që një
hipokrit të shkruajë një nga mrekullirat e letërsisë shqipe siç është
“Shqiponjat fluturojën lart”. Për “çertifikatën antiregjim” që janë përpjekur
zotërinjtë Hudhri me Bejkon duke iu referuar një metafore për qiellin që në
bangot e universitetit, mund të thonim se, të gjithë I njohin fare mirë metaforat e
mrekulleushme dhe të pakrahasueshme me askënd që përdor Kadareja në të gjitha
gjinitë ku ai ka debutuar, duke I folur lexuesëve vetëm me “Ju”. Ky “tru
idioti”, ka qënë një metaforë shumë e bukur, dhe kaq, si , ta zëmë “kanotieret
e reve”, “qiellin, si çadër vigane, e tundin erërat” ( hahaha, mos e ka patur
vallë për “qiellin socialist”,që po e tundin erërat kapitaliste,zoti Bejko se ë?,
nuk vete fare keq?), “ashensori lart, si drejt qiejve të ngriti në errësirë”,
“retë që vinin që larg nga vatani/ e panë dhe e njohën e zunë të qanin”..etj,
po t’ referohemi afsheve shpirtërore drejt qiellit aq të dashur për Kadarenë.
Ne mendojmë se Kadareja, si
shumë e shumë idealistë, e kanë dashuruar socliazmin e komunizmin, pa kanë shkruar
me aq dashuri, pathos dhe zjarr rinor e burrëror për ta. Të kritikuarit apo të
sulmuarit e të metave të përditëshme ka pas qënë moto e medias së një pjese të asaj kohe. Na kujtohet se ,
gazetari I ri atëherë Xhevahir Spahiu, përmes organit ku punonte, sulmoi fort një sekretar partie rrethi të kategorisë së parë
dhe qe një përplasje e madhe ku triumfoi gazetari. Edhe në kohën e socializmit,
sigurisht që ka patur jetë, rini, art, muzikë, mentalitet mysliman, kurva,
rryshfet, hajna, njerëz zemërbardhë ,të liq.etj, siç kanë qënë e aq sa kanë qënë.
As poezia “Vjeshtë tiranase” e as romani
“Shkëlqimi dhe rëna e shokut Zylo” ( “Zëri
I Popullit”, ku kanë shkruar në rininë e
tyre Agolli dhe Kadareja, shkruante përditë se armiku më I madh I socializmit
ishte burokratizmi!!!), nuk kanë qënë armike të regjimit, siç , ja, do t’I
paraqesë a ka kërkuar t’I praqesë ndonjë në këto kohrat tona të pasnëntëdhjetës
, që jo rrallë, të kujtojnë konstatimin fantastic të Balzakut - diankëria e një fshatari ia kalon asaj të hajdutut
më të sofistikuar të Parisit.
Tjetër gjë më vonë. Kur Kadareja , për më
tepër, duke qënë ca më pranë jetës së
drejtuesëve të vëndit socialist, duke patur mundësi të shqisojë realitetet
jashtë vëndit të tij që izolohej përditë, duke njohur nga afër intrigat, mediokritetin,
spitullaqët e “bllokut” si edhe duke parë që ligji ekonomik themelor I
socializmit po degjeneronte përditë e me të shpejtë, sigurisht që edhe duke
njohur nga afër idealistë që punonin me ndershmëri dhe vetmohim ( aq sa
vështirë të gjesh me sot kësi egzemplarësh)ai atëherë ka ndryshuar bindjet e
tija dhe këtë, ai e ka manifestuar në veprat e veta. Ne mendojmë se vepra më
tipike kur te Kadareja po kristalizohej se socializmi në Shqipërinë e tij ishte
një ëndërr e iluzion, është “Dimri I vetmisë së madhe”. Në tër gjurulldinë
reale të jetës shqiptare,në këtë libër, kemi të idealizuar atje vetëm Enver
Hoxhën. Po çfar mund t’I bëjë një shoqërie të
tërë një njeri I vetëm, qoftë edhe Hoxha dhe, për më tepër në mes të një
“vetmie”? A nuk mjafton kjo pyetje ? Dhe, a nuk u sulën t’I bënin varrin
Kadaresë atë kohë kushedi se sa antarë partie, organizata bazë, shkrimtarë
rivalë, ambiciozë e deri dashamirës të tij? Përfshirë edhe njerëz që nuk kishin
lexuar asnjë roman në jetën e tyre? Vallë
e hëngri “sapunin për djathë” Hoxha, që
e mbroi Kadarenë nga një linçim I mundëshëm? Apo,
mos vallë Kadareja, që ne mendojmë se nuk ka qënë as hipokrit e as njeri I punëve
të fshehta, me vizatimin e tij brilant të jetës shqiptare, I ka tronditur
bindjet edhe vetë Hoxhës? I përket pikërisht Enver Hoxhës thënia në kongresin që
u zhvillua në kohën e këtij botimi, kur ai do të deklaronte , afërisht, se pa
bindje të qëndrueshme dhe të thella marksiste – leniniste, rrezikohej ndërtimi i
socializmit. Një konkluzion që I ngjante një klithme pa shpresë mes
duartrokitjeve frenetike të një shoqërie
që drejtohej në kapilarët e saj nga
mediokrit e panumurt që prodhonte “Shkolla e Partisë”
Gjithsesi…Menduam se mos
ishte ndonjë lajthtje e zotit Bejko kur shkruante në parathënie se këto ishin
“gjithë, ç’është më e mira” e 50 viteve ndër vjersha e poema e Kadaresë. Se,
de, në mënyrë kaq kategrike, edhe vetë Kadareja do të ishte rezervuar të
shprehej. Dakord,o???Mirëpoooo…askund tri poema nga më të bukurat e letërsisë
shqipe! Pylltarët e malit Kadare ua kishin vënë sëpatën. Po,
është turp, more vëllezër, të censurohet Kadareja . Po, bëj, ore vëlla, një shënim
në fund që, ja, kështu e kështu është kjo punë, por, e kush të jep tagrin të
censurosh, ta heqësh nga qarkullimi, poemat që kanë bërë epokë në nivelet tona
letrare, si “Përse mendohen këta male”, “ Shqiponjat fluturojnë lart” apo
“Shqipëria dhe tri romat”? Dikush vete e djegë në mënyrë demonstrative librin e
një gazetari, dikush tjetër nuk përmbledh ato poema që ka sa të duash që dijnë
nga ato me dhjetra vargje përmendësh. A nuk është në një kuptim, djegia dhe
censurimi, si Ali Hoxha e Hoxhë Alia?
Nuk e dijnë vallë zotërinjtë
Hudhri dhe Bejko këto poema? Ne mendojmë që, mundet ,ata edhe I dijnë përmendeësh
dhe ua dijnë vlerat letrare – artistike mbase më shumë se unë. Edhe ata e dijnë
se kushedi se sa qindra herë e mijëra herë janë recituar e duartrikitur ato.Po,
përse nuk I kanë përfshirë në këtë vëllim? Të më falë zoti Kadare , por, për
mendimin tim , nëse duhej patjetër të hiqej ndonjë poezi, ja, hajt, mund të
hiqej si mediocre a ca më poshtë poezia “Babai”, “Shkaba dykrenare”…hajde, edhe
“Poemë e ashpër” e ca të tjera, po çne, more, këto?
Kush
është ai lexues që do të më japë ndonjë spiegim se, përse zotërinjtë Bejko dhe
Hudhri nuk I kanë përfshirë këto poema, që të trija, në këtë “gjithë, ç’është më
e mira” ? Duke I vërvitur ato në flakën e librave të Fevziut; sigurisht duke
krijuar një flakë të një ngjyre tjetër.
Duke iu referuar z. Bejko,
nqs Kadareja pranoi atë alamet “damke” nga një çinovnik rus vetëm për të mos
hequr një figurë të një poezie me pese rreshta, qysh vallë e ka pritur ai
heqjen e këtyre novacioneve poetike mbarëkombëtare shqiptare nga kjo përmbledhje?
Kadareja ynë sot është 75 vjeç dhe nuk ka bërë kompromise me veprën e tij edhe kur ishte në moshën e karrierës,
edhe kur mund të arrestohej apo të linçohej a , së paku të ndëshkohej, pse vallë
tani? Ç’e ka gjetur? Të vijnë hallet e çeli derën, thuaj!
Ca njerëz, nga më të
dashurit, venë e I heqin margaritarët më të bukur nga qafa Kadaresë së madh –
“Përse mendohen këta male”, “Shqiponjat fluturojën lart”, “Shqipëria dhe tri
romat”; dikush tjetër e quan tër kohës “Is” në vënd që t’i përmednë emrin siç e
njohim të gjithë shkrimarin e madh, një
tjetër nuk ka kurajo të botojë CV e plotë në përmbledhjen e poezive më të
bukrua në 50 vite, dikush tjetër…
Viktor Hygo deshi dhe e adhuroi Buonoparten dhe, po ai, më
pas, shkroi “Ndëshkimet” dhe u bë njëriu më kategorik kundër tij.
Kështu, thonë, ka ndodhur
edhe me kontin rus Tolstoi,me Shollohovin, etj e deri te ish bashkëluftëtarët e
Enverit që ngadalë ngadalë u transferuan në kundërshtarë të regjimtit të tij
dhe ai vrau apo internoi?
A nuk është më e nderëshme, më
e besueshme, më dinjitoze dhe aspak e turpëshme, që të paraqitet kështu kjo e vërtetë,
që ka ngjase të japë spiegimin më të saktë?
Si mund t’I
heqësh nga
qarkullimi tri poemat e mrekulleushme, qënësore, fondamentale të
Kadaresë? Kush e ka atë tagër, xhanëm? Të më falin shumë e shumë e
njëqind herë, që të dy zotërinjtë, por duhet përçik ca më I madh për të
rrëmbyer
sopatën e për të prerë në malin Kadare stolinë e vetme, pyllin.
Gjithesesi, duke i kërkuar të falur zotërinjve Bujar Hudhri
e z. Sadik Bejko për ndonjë ton të ashpër që , megjithatë, vendosa të mos e
korrektoj nga esseja, por ta lë ashtu si dolli nga këta orë mesnate - për më tepër, me shpirt duke përgëzuar sidomos zotin Hudhri, që me shtëpinë e tij botuese shumë serioze ka marrë e ka përsipër
veç të tjerave, edhe barrën, nderin, e lavdinë e ekskluzivitetit të botimit të Kadaresë
dhe kjo, kur letërsia aktuale shqipe po rend nëpër theqafjet e ditëve të veta më
të zeza – do të shtonim dhe diçka.
Kur këta zotërinj, të vendosin të rishikojnë verdiktin e
tyre të përzgjedhjes së veprës poetike të Kadaresë – ma do mëndja se duhet t’I
hyjnë edhe një herë kësaj detyre historike , do të sugjeronim të mos linin
jashtë “qindëshes” edhe , sëpaku, dy nga kontributet e mrekullishme të tija. Dy
përkthimet “Re në pantollona” ( “Obllaka v shtanah”) e Majakovskit dhe “Kalorësi”
I Mickieviçit.
Kur dihet se deri 60 përqind është rikrijim përkthimi
poetic, a nuk është gjynah prej zotit të lihen jashtë këto dyja, sikurse dhe
poemat e sipërpërmendura?
Nuk janë, megjithatë, 100 përqind të Kadaresë si “Re në brekë”
, po ashtu, dhe “Kalorësi”? E Pastaj? U shëmb
Rroma se u kapërcye një kornizë? Në një “qindëshe” që mbajnë për autor njeriun
që tër jetën e ti ka thyer korniza?
RIZA LAHI
Antar i Shoqatës Botërore të
Poetëve
