Bahri Beci me profesor Rene Gzelin
Gjuhëtari tregon jetën nga Instituti i Gjuhësisë në Shkodër.
“Profesorin e akuzonin se përulej para autoriteteve të huaja, në mbledhje e mbrojti Manush Myftiu”
Këtë libër, akademiku Bahri Beci nuk e ka pasur ndërmend ta shkruajë, ndaj edhe e ka sqaruar lexuesin që në fillim duke e titulluar “Një libër që nuk do të doja ta shkruaja”. Ka përfshirë copa kujtimesh të largëta, qysh kur u bë pjesë e si punonjës shkencor në Institutin e Historisë e të Gjuhësisë, në vitin 1958, menjëherë pasi përfundoi studimet universitare në degën e Gjuhës dhe të Letërsisë në Universitetin e Tiranës. Deri këtu, duket se gjithçka shkon mirë, por ngjarjet që vijuan më vonë, nuk ishin kaq të thjeshta… pengesa e mohim të drejtash që do ta bënin, njëfarësoj, të ngrinte krye. Pastaj, të pranonte për vete atë që do të vendoste “partia”, që do të thoshte, qarkullimin në Shkodër e pengim të punës akademike… Profesor Beci i rikujton fragmentet e historisë, ato më të rëndësishmet, një e nga një, duke shpalosur kështu një anë tjetër të padukshme të historisë së letrave e gjuhës shqipe, bashkë me dëshmitarët dhe “ndërtuesit” e saj.
Një gjyq i tipit kinez
Kopertina e librit
Përjetimi i fundit i hidhur për mua gjatë kohës në “qarkullim” ka qenë pjesëmarrja në një mbledhje ose, më mirë, në një gjyq të tipit kinez, të organizuar nga Instituti, që kishte si temë “Luftën kundër përuljes përpara autoriteteve të huaja”.
Nuk di se pse, po isha ftuar nga Shkodra të merrja pjesë dhe unë në këtë mbledhje. Me sa duket, organizatorët, të bindur për suksesin e tyre, mendonin se kështu mund të na imponoheshin dhe ne që, edhe pse jashtë loje, nuk përbënim në atë moment ndonjë rrezik real për aktorët bizantinë të saj. Po për këtë do të ishte mirë të tregonin ata vetë, në qoftë se pas kaq kohe u ka mbetur diçka nga trashëgimia e tokës që i lindi dhe i rriti, nga trashëgimia e ndërgjegjes njerëzore, e cila edhe pse shumë e re në krahasim me historinë e njerëzimit, ka dhënë shembuj të jashtëzakonshëm vitaliteti. Po, nejse, këto pak rëndësi kanë tani kur pasojat e këtyre qëndrimeve kanë bërë punën e tyre shkatërruese si një ortek në çmendurinë e tij.
Në bankën e të akuzuarve, kësaj radhe pra, ishte ulur profesor Eqrem Çabej. Mbaj mend që në atë mbledhje që bëhej në një sallë të madhe të mbushur përplot, spikati vendosmëria dhe zëri i fuqishëm i Menellës, i cili kërkonte ta vinte me shpatulla për muri profesor Çabejn. Edhe mua m’u kujtua viti 1952, kur Dhimitër Shuteriqi e kishte quajtur “antipatriotike” veprimtarinë shkencore të Eqrem Çabejt. Po kështu, edhe S. Pollo, duke bërë aluzion se studiues si Çabej i kishte vlerësuar si njerëz “tek të cilët nuk ekziston asnjë thërrime patriotizmi” si njerëz që “vazhdojnë të mohojnë origjinalitetin e gjuhës sonë”, si njerëz që “përulen verbërisht përpara të ashtuquajturave autoritete të gjuhësisë borgjeze të Perëndimit…”. “Këta,- pohonte në atë kohë S.Pollo, – janë kozmopolitë dhe, si të tillë, ne duhet t’i luftojmë”.
Pra, po përsëritej historia. Kritikohej profesor Çabej për përulje përpara autoriteteve të huaja. Po ai, me zgjuarsinë dhe pjekurinë që e karakterizonte, kur e mori fjalën, nuk iu përgjigj provokimeve, po dha një pasqyrë të argumentuar të kontributit të tij dhe të qëndrimeve, siç thoshte ai, “objektive po jo indiferente” ndaj kontributit të shkencëtarëve të huaj në studimet me shqipen.
Mbaj mend që në pushimin e asaj mbledhjeje, drejtori ose profesori ynë i historisë së gjuhësisë ishte shumë i shqetësuar, pa qenë në gjendje të rrinte në një vend. Përse do të thoni ju?
Kur njëri nga folësit (pjesëtar i orkestrës që drejtonte profesori ynë i historisë së gjuhësisë) e akuzoi ndër të tjera profesor Çabejn se në nekrologjinë për Maksimilian Lambercin ai kishte folur fjalë të mira për të, ndërhyri Manush Myftiu (i dërguar i partisë dhe qeverisë në mbledhje, atëherë anëtar i Byrosë politike dhe ndoshta zëvendëskryeministër, pra dorë shumë e fortë) dhe u tha:
-Çfarë kërkoni ju, që në nekrologji të ketë sharje?
– Është më mirë të mos bësh, sesa të përdorësh sharje në nekrologji.
Ky qe dhe fundi i palavdishëm i asaj mbledhjeje dhe shkaku i vërtetë i ecejakeve të drejtorit ose profesorit tonë të historisë së gjuhësisë në pushimin e asaj mbledhjeje.
Ishte hera e parë që ndodhte kështu. Kësaj radhe Çabej kishte fituar, ndonëse një gjë e tillë edhe sot, po t’i pyesësh ata të orkestrës, nuk besoj se do ta pranojnë. Them kishte fituar jo se kjo u pranua ndonjëherë shprehimisht, po sepse pas mbledhjes nuk u mor ndonjë masë dhe as u tha ndonjë fjalë e keqe për profesor Çabejn.
Ndoshta sekreti i kësaj fitoreje të Çabejt kësaj radhe e kishte një shpjegim. Në të vërtetë, Enver Hoxha, para disa vitesh, menjëherë pas prishjes me Bashkimin Sovjetik, duke qenë pa asnjë mbështetje nga jashtë, ishte i detyruar t’i kthente sytë brenda vendit, pra t’u drejtohej intelektualëve shqiptarë. I ndodhur në një situatë pa rrugëdalje, ai kësaj radhe kishte nevojë për të gjithë intelektualët pa përjashtim, edhe për ata që kishin mbaruar shkollat në vendet perëndimore, pra edhe për Çabejn. Kështu që gjeti rastin dhe në një mbledhje në Universitet tha se kishte tridhjetë vjet që nuk e kishte takuar Eqrem Çabejn. Ai nuk ka qenë dakord me ne, po megjithatë partia e ka lënë atë të punojë dhe ai i ka dhënë e po i jep kulturës shqiptare etj. etj… dhe nxirrte konkluzionin që kjo tregon për punën e madhe të partisë me njerëzit (për saktësi mund të shikohet vëllimi përkatës i veprave të botuara të E.H).
Pra, Enver Hoxha ishte kujtuar pas tridhjetë vitesh se ekzistonte Eqrem Çabej që të fliste me “konsideratë” për kolosin e kulturës shqiptare që, pa u ndier, i rrethuar e i survejuar nga pseudointelektualë shqiptarë, në kushte pune e jete gati qesharake, thurte si Penelopa veprën e tij, gjerdanin e artë të kulturës sonë kombëtare, me të cilin shqiptarët do të mund të ulen krenarë në sofrën e madhe të popujve. Besoj se këtu qëndronte edhe sekreti i asaj “fitoreje” të Eqrem Çabejt, e cila gjithsesi nuk mund të vlerësohet si humbje as për profesorin tonë të historisë së gjuhësisë dhe orkestrën e tij.
Këto ishin pak a shumë rrethanat kur unë rifillova punën në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, në gusht të vitit 1969.
Në zyrën e kuadrit
Nuk kisha veçse pak orë që kisha shkuar në Institut, kur më lajmëruan se më kërkonin në zyrën e kuadrit në Universitet.
E kam si sot parasysh takimin me shefin e kuadrit, Feraudinin, të cilin asokohe as që e njihja. Pasi bëri një hyrje “sqaruese” për politikën e partisë, më njoftoi se isha caktuar të qarkulloja. Mbaj mend që fjalët e tij nuk më bënë shumë përshtypje, ndoshta sepse isha përgatitur shpirtërisht më parë. E vetmja gjë që më interesonte në ato momente, ishte të merrja vesh se ku do të shkoja. Kur më tha se do të shkoja në Shkodër, u lehtësova, ndoshta për një çast u gëzova, nuk duroja dot pas asaj lodhjeje dhe atyre peripecive të shkoja në një vend të panjohur.
Përsëri në Institut
Kur rifillova punën në Institut, unë isha i vetmi që kisha bërë qarkullimin. Sipas “teoricienëve” të qarkullimit, unë duhet të kisha përfituar shumë. Dhe me të vërtetë “kisha përfituar”, isha bërë më i vetëdijshëm për situatat, për njerëzit dhe ambiciet e tyre, për grupazhet dhe ambiciet e tyre; Kisha mbaruar, si i thonë fjalës, shkollën e jetës. Gjithsesi, kisha mësuar diçka, po jo ato për të cilat përrallisnin demagogët e teorisë së qarkullimit. Po kryesorja për mua ishte se nuk ndieja të kisha ndërruar mendje ose të kisha humbur besimin në forcat e mia dhe aq më pak në vendosmërinë për të luftuar që të fitonte e drejta, e ndershmja, perspektiva, e ardhmja e vendit tim, i cili, edhe pa këto, kishte shumë halle për të zgjidhur.
Nuk e mbaj mend ditën që erdha në Institut, po di që ardhja ime qe krejt e natyrshme, sikur të mos kishte ndodhur asgjë. Dhe, me të vërtetë, asgjë nuk kishte ndodhur, ishin pothuajse po ata njerëz, po ato ambiente që kisha lënë dhe po ato probleme.
Fletërrufe drejtorit…
Nuk e mbaj mend se në ç’rrethana, po më duket se pak ditë para se të shkoja në Shkodër me qarkullim, profesori i nderuar Selman Riza (me origjinë nga Kosova), i cili kishte mbaruar studimet në shkollat perëndimore, i vuri fletërrufe drejtorit të Institutit të Historisë dhe të Gjuhësisë ose profesorit tonë. Ndër të tjera, në fletërrufe shkruhej:
“Prej vitesh kam prurë bindje se shoku Androkli ka arritur një formim profesional nga më të ngriturit dhe një kalitje ideologjike për t’ia pasur lakmi.
Por gjithashtu prej vitesh kam konstatuar se shoku Androkli ka mbajtur qëndrime parimore dhe ka ndjekur kurse objektive vetëm atëherë kur këta qëndrime dhe këta kurse vetë atij personalisht ose i kanë ardhur për mbarë, ose i kanë qenë indiferentë, ose i kanë prishur punë pak, ose i janë imponuar nga forca e rrethanavet; në rastet e tjera ka mbajtur qëndrim joparimor dhe ka ndjekur kurse subjektivë.
Po kjo kontraditë e dyfishtë e parimorisë joparimore, të qëndrimeve që ka mbajtur, dhe e objektivitetit subjektiv të kurseve që ka ndjekur shoku Androkli, vallë si mund të shpjegohet përkatësisht si duhet shpjeguar?
Këtë kontradiktë të dyfishtë të shokut Androkli njeriu dhe duhet ta shpjegojë vetëm me metodën e pagabueshme të materializmit dialektik, e për pasojë vetëm me praninë e moslikuidimit të mbeturinave të huaja në ndërgjegjen e tij përndryshe socialiste, siç janë: individualizmi, deklarativizmi, vetëgjyqësia, kompleksi i superioritetit, mostolerimi i kritikave, mosqenia autokritik etj.
Ky moslikuidim i këtyre mbeturinave shokun Androkli e ka shpënë të marrë vendime arbitrare dhe të ndjekë kurse të dëmshme në çështje me rëndësi madhore siç janë…
Moslikuidimin e mbeturinave të huaja në ndërgjegjen përndryshe socialiste të shokut Androkli- kryesisht e kanë shkaktuar në një anë grumbullimi i sa e sa kompetencave të udhëheqjes shkencore të funksioneve të drejtimit administrativ, e n’anë tjetër mosushtrimi i kontrollit të rreptë mbi atë dhe mospraktikimi i kritikës së hapët ndaj tij nga lart, horizontalisht dhe nga poshtë. Prandaj, kolektivi i Institutit dhe organizata-bazë e partisë duhet të bëjnë kthesë në ndihmimin e shokut Androkli për likuidimin e mbeturinave të mësipërme.
Pa këtë kthesë në këtë ndihmim shoku Androkli nuk do të mund të çlirohej nga këto mbeturina që i janë si të thuash kurulldisur në mendje e në shpirt, që ia shtrembërojnë tërë optikën e sendeve dhe të njerëzvet, dhe që ia komprometojnë keqas tërë punën drejtuese si përgjegjës i sektorit të fjalorit dhe drejtor i Institutit”.
Me profesor Selmanin, siç kam shkruar, ishim në të njëjtin sektor. Kisha kohë që i ndieja shqetësimet e tij. Ai nuk ishte dakord me pikëpamjet dhe qëndrimet e profesorit tonë të historisë dhe gjuhësisë ose drejtorit të Institutit. Madje, ai ishte i vetmi që kishte guxuar deri atëherë t’u kundërvihej pikëpamjeve të tij, ndonjëherë ai kishte guxuar madje “të shpërthente” në mbledhjet e sektorit/ po kësaj radhe shqetësimet e tij kishin marrë një formë tjetër, ishin bërë publike, duke u shpallur zyrtarisht në formë akuze.
Ballafaqimi i parë publik “me rregulloren”
E vlen të kujtoj këtu që me Jorgjin pata një ballafaqim: nuk isha dakord që në tekstin e Ddialektologjisë (dispensë) të përgatitur prej tij nuk përmendej asnjë prej punimeve tona, të cilat kishin shërbyer si bazë për hartimin e tekstit. Kjo mbase shënoi edhe fillimin e mosmarrëveshjeve tona, të cilat tani e tutje do të vinin gjithmonë duke u thelluar. Çdo përpjekje e imja për të mos u dhënë këtyre mospajtimeve karakter personal qe e kotë dhe s’kishte se si të ishte ndryshe.
Jorgji tani e ndiente veten shumë të fuqishëm, ishte më i vjetër se ne në Institut, ishte anëtar i partisë, ishte nënkryetar i organizatës profesionale të Institutit dhe, ajo që ishte më kryesorja, tani ai kishte tërë përkrahjen dhe mbështetjen e drejtorit të Institutit ose të profesorit tonë të historisë së gjuhësisë.
