Artisti e pedagogu serb, Dejan Atanackovic, flet në Firence për aktorin e madh
“Imazhi i Bekim Fehmiut është ai i një legjende”
Nuk e meritoj të flas në inaugurimin e kësaj ekspozite dedikuar Bekim Fehmiut, në cilësinë e një njohësi të punës së tij. Sepse, përkundrazi, për mua imazhi i tij është ai i një legjende, i një fytyre të fëmijërisë, i një simboli “pop” të adoleshencës sime. Në fakt, ne dinim pak për të asokohe. Dihej se gjendej në ndonjë cep të botës duke ndjekur karrierën e tij ndërkombëtare dhe se rrethohej, si në një ëndërr, nga emra të mëdhenj, si Jon Huston, Ava Gardner, Dirk Bogard… Ky është kujtim i atyre kohëve, kur TV-ja ecte më ngadalë, por shumë më me seriozitet; kur flitej për kinemanë, duke transmetuar cikle të plota të një regjisori apo të një aktori dhe duke dhënë fragmente të tërë filmash pak a shumë të njohur. Madje, më së shumti filmat bëheshin të njohur fillimisht nga këto fragmente (jo nga trailer-ët publicitarë, si sot) dhe vetëm më pas i shihnim të plotë. Një skenë që kujtoj ta kem parë shumë herë në televizion, kohë përpara sesa ta shihja filmin e plotë, ishte nga “Skupljaci perja” [Mbledhësit e puplave) i Saša Petrovic.
Në atë skenë shohim një Bekim Fehmiu tragjik e në vuajtje, që bie në një trishtim të pafundëm dhe që përplas ballin e duart mbi gota të thyera, duke u çarë e gjakosur keq; i gjithë filmi pastaj luan me imazhin e gjakut që kontraston fort me atë të puplave. Janë dy materie: njëra e një peshe të pamatë dhe tjetra e një lehtësie onirike. Puplat të njollosura me gjak janë një kontradiktë par excellence, një kontradiktë që në të gjithë natyrën nuk shfaqet me aq vërtetësi sa në natyrën njerëzore, në variacionet e saj absurde dhe të rrezikshme. Sepse njeriu është vetëm pjesërisht një qenie natyrore, fati i tij është shënjuar prej kohësh të zvarritet në labirintet mbytëse të konstruksioneve të tij, të produkteve dhe të hijeve të tij të shumta. Njeriu është bërë një produkt dhe duket se Bekim Fehmiu, një ditë të jetës së tij, vendosi të tërhiqej nga ky produkt. Kujtoj mbi të gjitha shikimin e tij, një shikim i fortë dhe i trishtë, që ne asokohe na hiqte çdo kuptim dallimi nacional apo etnik. Ishte ai, së bashku me të mëdhenj të tjerë, si Rade Šerbedzija, Ljuba Tadic, Radko Polic, Relja Bašic - që recitonin në skenën e atij teatri që e quanim "Jugosllavia", i cili dinte të kalonte me lehtësi nga heroikja tek erotikja dhe nga ideologjikja te komikja. Ishte e qartë se herët a vonë - e thoshin shumë këtë - do t'i vinte radha edhe tragjedisë.
Në shtëpinë time thuhej gjithmonë se do të kishte luftë. Por, këto figura, – aktorët, muzikantët jugosllavë kultura “e lartë” dhe “pop” e viteve 80 – mua ma bënin krejtësisht të pabesueshme realizimin e kësaj profecie. E megjithatë, lufta ndodhi. Bekim Fehmiu thotë në shkrimet e tij: “Këtu nuk mbyllet jeta pa të paktën dy apo tri luftëra”. Nuk e di nëse luftërat e viteve ’90 do të jenë të fundit në jetën time. Erdhën me radhë: Sllovenia, Kroacia, Bosnja, Kosova dhe e vetmja gjë e pranueshme që kishin ato qe se ne i humbëm ato të gjitha. Nuk e di se si do ta kisha pranuar një fitore. Në fund të viteve ’90, ndoshta mund të ma sillte rasti ta takoja Bekim Fehmiun. Banonte në një zonë afër shtëpisë sime. Sillesha shpesh andej nga Qendra e Dekontaminimit Kulturor, ku disa beogradas shkonin për të mos u çmendur apo për t’u çmendur së bashku. Por, nuk e takova kurrë. Në të vërtetë, siç munda të vija re asokohe, intelektualët dhe artistët jugosllavë i ruajtën kontaktet edhe gjatë luftës: ekzistonte një rrjet normaliteti, sado që shumë i brishtë. Normaliteti – kjo fjalë kyç, befas u bë kaq e çmuar. Por për ta jetuar nuk ishte e mjaftueshme të ishe një intelektual apo një artist. Sa shumë prej tyre ranë në meskinitetet dhe interesa private, duke u përlyer me gjak dhe llum. Edhe sot ekziston harta e normalitetit, një rrjetëzim i qyteteve të Jugosllavisë së asaj kohe, por është pak i dukshëm dhe i kuptueshëm për qytetarin e zakonshëm. Në Beogradin e viteve ’90 ndryshuan gjuhët, fytyrat, shikimet, deri edhe trupat. Nuk mund të rrihej më dhe kështu iku shkrimtari, aktori, muzikanti, miku, i panjohuri. Pak nga pak, Beogradin na e vodhi një provincializëm ambiciozësh me dhëmbë të mprehtë, një periferi që zaptoi qytetin, duke e kthyer këtë vetë pastaj përfundimisht në periferi, në një zgjatim të madh të abuzivizmit, të mungesës së rregullave. Me rënien e Miloševic-it u duk sikur u rivendos normaliteti. Befas, në televizionin që ndërkohë ishte bërë i shpejtë, filluan të shfaqen fytyra të njohura, miq që thoshin gjëra me kuptim. Por, kjo zgjati pak. Ndoshta Bekim Fehmiu e ka konsideruar atë vit, 2001-shin, si vitin e një fillimi të ri dhe prandaj vendosi të botonte autobiografinë e tij, që e kishte shkruar prej kohësh. Kur e pyetën: Pse tani?, ai u përgjigj: “Askush nuk e di në të vërtetë se pse lind, apo pse lind në një vend të caktuar. Lind dhe kaq”. Nuk fliste me shumë gazetarë dhe, kur fliste, recitonte shpesh poezinë e Dušan Vasiljev-it “Njeriu këndon pas luftës”. Një tekst i hidhur që një aktor i zoti e reciton i pushtuar nga ndjenja e turpit, e pafuqisë, e një habie të thellë me vetveten, me rënien e padurueshme që ka pësuar. Vasiljevi ishte vetëm 24 vjeç kur vdiq. Vitet e tij qenë ato që shoqëruan fillimin e shekullit XX, të cilit Bekim Fehmiu dhe ne së bashku me të i pamë fundin absurd. Një shekull gjaku dhe puplash. Në librin e tij “E ndritshmja dhe e tmerrshmja”, Fehmiu flet edhe për një të kaluar jugosllave, ku gjen pak trëndafila e lule – sa për të hequr çdo iluzion mbi faktin se ajo ka qenë një periudhë pa paragjykime. Nuk ishte kështu as koha përpara tragjedisë, që na duket si ajo më shembullorja e më pak e kritikueshmja. Ai kujton me shije të hidhur, se si presionet politike, me gjithë suksesin dhe popullaritetin, i kanë hequr çmimet më prestigjioze. Megjithatë, ai ka jetuar si jugosllav dhe besoj si jugosllav i bindur, duke e ditur se çdo teatër ka prapaskenën e tij dhe se përpara publikut të magjepsur zhvillohen gjithmonë së paku dy shfaqje, ndër të cilat vetëm njëra duket. Këto dy shfaqje, tek e fundit, mund të ndryshojnë shumë në cilësi, por ajo që mbetet e rëndësishme është të jesh gjithmonë recitues i asaj më të mirës. Dhe janë ata të recitimit më të mirë që na kujtojnë Jugosllavinë. Së fundi, meqenëse jam këtu, dua të them edhe diçka. Nuk duhet t’u besojmë atyre që thonë se luftërat në Jugosllavi i kanë bërë popujt, etnitë, dhe aq më pak fetë dhe ideologjitë. Nuk ishte kështu. Dhe as duhen mistifikuar konfliktet që ndodhën duke e lidhur apo zgjidhur gjithçka me interesat ndërkombëtare të fuqive botërore. Nuk ishte kështu. Është shumë, po, banalisht shumë më e thjeshtë: ishte një hakmarrje e njerëzve pa talent. E atyre të prapaskenës, që nuk dinin të bënin gjë tjetër veçse të fshiheshin, të cilëve u shfaqej përpara syve Sarajeva, Dubrovniku, Vukovari, Mostari dhe këta qytete, islame, austro – hungareze, veneciane ishin për ta prova e tmerrshme se nuk do të arrinin kurrë ta kuptonin botën në bukurinë dhe brishtësinë e saj më të thellë. Dhe prandaj qëndronin prapa kuintave, duke i dëgjuar duartrokitjet që u dedikoheshin të tjerëve me urrejtje në gjak.
Dejan Atanackovic
Përktheu nga italishtja Fatos Lubonja
