Gjurmëve të kohës:Tahir Efendi Lluka,Tahir Efendi Lluka
Shkruan: Arif Molliqi
„ Në Kosovë kena disa hoxhallar e ulema shqyptarë të vërtetë, por jan edhe disa haina, si myftia i Prishtinës, të cilet nuk njohin as Zot as Pejngamber, shesin din e iman për të holla e për nishane“ (Gazeta „Drita“, nr.91, Sofje,15.VII.1907,1)
Ndër ato personalitete që lanë emër në fushë të kulturës shqiptare të shekullit të kaluar dhe në fillim të këtij shekulli, më një frymë fetare moralizuese, është edhe Tahir Efendi Lluka. Ky krijues moralizues, i takon kohës kur letërsia shqipe kishte filluar hapa të një ecjeje përpara, ecje kjo më alfabetin arab dhe e ndikuar nga kultura dhe letërsia e Lindjës. Ndonëse dominohej nga ilahit (lutjet) fetare dhe më frymën islame e turke, të përkthyera apo origjinale, thelbësorja e tyre ishte se filloi të ringjallët dhe të rritet përvoja e shqiptarëve që edhe mësimet fetare islame të hynë gjithnjë e më shpesh dhe më fuqishëm në shërbimin e çështjes kombëtare shqiptare, të identitetit etnik, të kulturës shqiptare.
Edhe Tahir Efendi Lluka i takoj plejadës së intelektualëve shqiptar që tërë veprimtarinë e vet ia kushtoj çështjes shqiptare. Për këtë ka shumë dokumente por ne do të nisemi pjesërisht të sjellim disa nga gjurmët që i la Tahiri në kulturën, letërsinë shqipe dhe në veprimtarinë kombëtare në përgjithësi gjatë Rilindjës sonë kombëtare.
Tahir Adem Molliqi, që është i njohur si Tahir Efendi Lluka, ka lindur në fshatin Llukë e Epërm të Deçanit nga familja e Molliqëve. Nuk dihet viti i lindjës, sado që thuhet se lindi aty mes viteve 1840-45. Në moshën e re shkoj asqer i Turqisë, sepse nga tre vëllezërit ( ishte vëlla me Bajramin dhe Ibishin), atij i takoj ta kryente „obligimin“ ushtarak ndaj Turqisë për familjen e tij .
Tahirin, Perandoria turke , në vend ta dërgojë në luftë, e dërgojnë në një shkollë fetare. Si nxënës i mirë, atij ju mundësua të vazhdoj shkollimin e lartë ku mbaroi me sukses dhe u emërua myderriz i një xhamie të Stambollit e më vonë profesor në Shkollën e Lartë „Fati“ të Stambollit. Kjo është dëshmi më e mirë që flet për rëndësinë e tij kulturore arsimore kombëtare për kohën kur jetoj. “ Në këtë institucion kulturor, ky krijues veproi kryesisht në kohën sa këtu udhëhoqi si rektor dhe si personalitet i Universitetit Hoxha Tahsimi (vdiq më 8 VII.1881), por ishte në lidhje për veprimtari kulturore kombëtare edhe me Jani Vreton. Me gjasë, pas “komprometimit” të Hoxha Tahsimit, hedhjes së tij në lëvizjen e Rilindjes për alfabetin e shqipes, më 1874, u komprometua edhe Tahir Efendi Lluka dhe u tërhoq në Kosovë...“( M. Pirraku, në Kultura Kombëtare...,faqe 393)
Mirëpo ky „komprometim“ i Tahirit lidhet edhe më disa veprime të tija.. Ai disa herë është kthye në fshatin e lindjes në Llukë të Epërm. Me qenë se nuk kishte mjete sa duhet, ai e shiti një pjesë të pasurisë dhe e ndërtoj shkollën e parë jo vetëm në Llukë por ndoshta në territorin e Deçanit. Në ketë shkollë, të ashtuquajtur „Mejtep“ Tahir Lluka angazhoj një mësues nga Gjakova i cili përveç në aspektin fetar duhej ti mësonte edhe shkrim-leximin shqip me alfabetin arab, alfabet ky i përpiluar nga Tahiri dhe i njohur si „Alfabeti i Tahir Efendi Llukës“ , shkruar me 1878. Me këtë Lluka luftoj që të bëhet kthimi i xhamisë turke në xhami shqiptare dhe në shqiptarizimin e fesë islame.
Lluka, pasi hapi shkollën e parë shqipe, kthehet në Stamboll por menjëherë burgoset dhe që nga ajo ditë kurrë me nuk është ditur saktësisht për te, sado që viti i vdekjes merret viti 1908.
Ndoshta ky është viti kur Tahir Lluka ekzekutohet,ose, dënohet me vdekje për veprimtari patriotike shqiptare që binte ndesh me pushtetin e Turqisë. Për këtë, vërteton edhe e dhëna se në vitin 1873 Lluka e shkroi „Mevludin“ shqip, të cilin,
„...pasi ky ishte person i padëshirueshëm për pushtetin, e botoi, më 1907, hoxha Tahir Halil Popova(1856-1949)...Botimi i këtij mevludi nuk u pëlqye edhe nga shkaku se intelengjencia kosovare e asaj kohe e dinte se vepra ishte e myderrizit të Gjakovës, Tahir Efendi Llukës. Gazeta Drita, duke përfunduar kryeartikullin me të cilin informonte për botimin e kësaj vepre me leje të qeverisë turke, e kritikon Tahir Popovën pse Sulltanin e quante „gazi e fatih!“ dhe tërthorazi e vuri në spikamë pandërgjegjësinë e tij ndaj Tahir Efendi Llukës:“ Në Kosovë kena disa hoxhallar e ulema shqyptarë të vërtetë, por jan edhe disa haina, si myftia i Prishtinës, të cilet nuk njofin as Zot as Pejngamber, shesin din e iman për të holla e për nishane.( M.Pirraku,në Kultura Kombëtare...faqe 394 )
Gjurmë të aktivitetit të Llukës, janë një varg dokumentesh dhe shkrimesh që vërtetojnë për Llukën si një aktivist i dalluar në kulturën dhe në çështjen shqiptare, afërsisht gjatë viteve 1860-1900 . Ai, (LLuka) më 1873, e shkroi „Mevludin“.
Sëpari, Tahir Efendi Lluka ishte shokë dhe një mik i madh i Jani Vretos, çka Jani Vreto me 1878 shkruan për Llukën; „ Tahir Efendia ma bëri të njohur në Stamboll një gjakovar, që quhej Hysen efendi, duke më thënë simbas gojëdhënës, ai ishte një njeri i shenjtë dhe shkrojti shqip me shkronja arabe këshilla fetare në shumë dorëshkrime...“ (J. Vreto, Mendime mbi shkrimin e gjuhës shqipe, Vepra të zgjedhura,263, i shkruar më 1879 në 27 faqe, ruhet në AQSH të Shqipërisë, Fondi 21, dos. 5)
Sado që Muhamet Pirraku në studimin e tij, në Kultura kombëtare shqiptare deri në lidhjen e Prizrenit, në faqe 393 mes tjerash kur flet për veprat e Tahir Efendi Llukës, ai thotë;“ Ato vepra i evidentoi gjurmuesi i ri, Arif Osmani“(?!) dhe, këtë duke e mbeshtetur në shkrimin;„Mevludi shqip i shekullit të kaluar, Rilindja, 8. II. 1986, faqe 15“ Ndoshta këtu është bërë ndonjë „lapsus“ kalemi, siq thotë Pirraku se shkrimin (studimin ) në fjalë nuk e ka shkrua Arif Osmani por Arif Molliqi(?!)
Mendoj, se kjo ndoshta s´ka rëndësi, sa ka rëndës që shkrimin në fjalë po e përshkruajmë ashtu si e botoj „Rilindja“ me 8 shkurt 1986 nga vet autori dhe, të shikohet veprimtaria kulturore letrare e Tahir E.Llukës,veprimtari kjo që duhet kushtua kujdes studimi gjuhësore letrar;
"Mevludi" shqip i shekullit të kaluar
Në Arkivin e Kosovës në Prishtinë tanimë janë dorëzuar tri dorëshkrime origjinale të Tahir Efendi Llukës ( i quajtur edhe Tahir Efendi Gjakova pasi që fshati Llukë e Epërm i takonte nahisë së Gjakovës), të cilat deri tash kanë qenë të panjohura. Ndërkaq, autori i këtij shënimi ka disponuar edhe me një kopje të „Mevludin“, të botuar në Stamboll, por sipas gjitha gjasave autori i këtij „Mevludi“ duhet të jetë pikërisht Tahir Efendi Lluka, sado që kanë ekzistuar dhe ekzistojnë dilema se: „Mevludi“ shqip e me shkronja arabe, e ka për autor Tahir Efendi Popova.
Sidoqoftë dorëshkrimet (tri dorëshkrimet) dhe „Mevludi“ tani ekzistojnë dhe rreth tyre mund të bëhen studime efektive, të cilat do të ndriçonin vlerat nga tradita. Lidhur me veprimtarinë e Tahir Efendi Llukës siç dihet, janë marrë punëtoret shkencorë, në mesin e tyre edhe Dr. Idriz Ajeti, i cili në „Kërkime gjuhësore“ shkruan: „ ...E Lluka një „Mevlud“ të botuar në Stamboll“. Kujtojmë se pikërisht për këtë „Mevlud“, që ekziston, është fjala. Mirëpo këtu pa hyrë në analizën e gjithë asaj çfarë është shkruar deri tash për këtë autor të shekullit të kaluar, po nxjerrim ca shënime rreth tri dorëshkrimeve, që gjenden në Arkivin e Kosovës dhe „Mevludin“.
I. „ ARKAID- UL ISLAM“ ( Filozofi islame)
Ky dorëshkrim ka 195 fletë të shkruara me laps grafik, ku disa vende shkrimi lexohet me vështirësi, pasi i janë shlyer germat dhe disa fletë janë të shqyera. Teksti është shqip me germa arabe dhe mbanë datën e shkrimit vitin 1312 H ( sipas hixhrit) që domethënë -viti 1881. Për shkak të vështirësive për ta lexuar, ky vit mund të jetë edhe më i hershëm, ndoshta,1302 sipas hixhrit.
Dorëshkrimi është shkruar në fletore të trashë me vija të gjera në mënyrë horizontale nga e djathta në të majtë. Fletorja është e përbërë prej shumë fletësh të qepura me gjilpërë(punë dore) dhe të mbështjella me kopertina të trasha.
Ky dorëshkrim ka përmbajtje filozofike, e më tepër fetare; merret me besimin e vjetër në shumë zota dhe fenomeneve natyrore, por edhe besimin në një zot.
Gjuha në „Arkaid-ul islam“ është mjaft e përzier me turqizma, por i ngjason rrethit të Llukës( Deçanit, Pejës dhe Gjakovës).
II. „RISALE -i HAFIZE“ ( Urata e besimtarëve)
Ky dorëshkrim gjendet edhe në versionin „ Urata e besimtarëve“. Numri me të cilin evidentohet në AK, është 191/2. Dorëshkrimi ka 160 fletë. Ky dorëshkrim nuk është origjinal. Në disa fletë shkruan se është përshkrim nga origjinali dhe se përshkrimin e ka bërë bashkë vendasi i Tahir Efendi Llukës, e njëherë nxënësi i tij Zeqë Bajrami nga Lluka e Epërm, i cili ka vdekur në vitin 1948. Në këtë dorëshkrim shkruan: „ Këtë qitap e ka kopjuar Zeqë Bajrami nga Lluka e Epërm, Kazaja e Gjakovës, në vitin 1335“. Origjinali i këtij dorëshkrimi është quajtur „Risale-i hafize“ apo nga dorëshkrimi „ Urata e besimtarëve“.
Përshkruesi i dorëshkrimit thotë se nga origjinali mungojnë disa fletë. „ Urata e besimtarëve“ bën fjalë për fiset e Rrafshit të Dukagjinit, për fisin Thaq dhe Shalë. Përshkruesi (Zeqë Bajrami) thotë se edhe Tahir Efendi Llukës çështjen e fiseve ia ka treguar njëfarë Emini, për të cilin nuk jepen kurrfarë shpjegimesh të mëtejme,por supozohet se është fjala për një pleqnar të fshatit të Llukës së Epërm të asaj kohe.
Është karakteristikë se përshkrimi (kopjimi) është bërë me ngjyrë të kuqe në të kaltër. Përndryshe, kjo ngjyrë edhe sot përdorët në këtë fshat, sepse përfitohet nga një bimë, që gjithashtu rritet në këtë fshat.
III. „ RISALE-i AH-LAK“ ( Broshurë mbi moralin)
Me vulën e Arkivit të Kosovës është edhe dorëshkrimi „ Risale-i Ah-lak“ që ka 215 fletë, mban numrin 191/3, viti i shkrimit është 1311 sipas hixhrit. Ka mundësi që këtij dorëshkrimi t´i mungojnë disa fletë. Në fillim të dorëshkrimit shkruan: „ Shkruesi i këtij qitapi asht Haxhi Tahir Efendi Lluka“, kurse në një fletë pa numër shkruan:“ Në këtë qitap janë kallxu të gjitha meselet për arkaidin“ (arkaid-filozofi).
Dorëshkrimi është i ndarë në 22 pjesë (kapituj), të cilat veç e veç shpjegohen, e pastaj për të gjitha jepet një shpjegim përmbledhës. renditja kronologjike e këtyre kapitujve të dorëshkrimit është bërë në këtë mënyrë: 1) Rrena, 2) Morali, 3) Mendjemadhësia, 4) Gajbetë fjalët, 5) Përgoimi, 6) Përgoimi pas shpine,7) Nemamlluki-dorështrejti, 8) Sadaki pa hile, 9) Zineja, 10) Hajnia e tjera. Në këtë dorëshkrim më së miri mund të vërtetohet se në çfarë dialekti dhe si e përdori Tahir Efendi Lluka gjuhën shqipe në shkrimet e ti.
IV. M E V L U D I
Ky mevlud nuk është dorëshkrim, por botim i rrallë, i cili është botuar në Stamboll. Ka edhe vitin e botimit, por pasi nuk e njoh gjuhën osmano-turke që ta lexoj, këtë ia le në dispozicion atyre që e marrin për ta studiuar.
Në këtë botim në disa vende, përveç emrit të Tahirit, që është shkruar me germa të shtypshkronjës, kemi edhe emrin e tij të shkruar me dorë, me ngjyrë të kaltër. Nëse bëhet krahasimi me dorëshkrimin, mund të arrijnë në përfundim se ky „Mevlud“ është i Tahir Efendi Llukës.
Gjuha e përdorur në dorëshkrim dhe në „Mevludin“ e botuar në Stamboll, është e njëjtë dhe se jep të kuptohet se autori i këtij „Mevludi“ është Tahir Efendi Lluka. Andaj lypset një studim i thukët nga ana e një shkencëtari, në mënyrë që kjo çështje të vërtetohet deri në saktësi.( Arif Molliqi, „Rilindja“ e shtune 8.02.1986, faqe 16)
P.S.
Meqenëse tri dorëshkrimet në fjalë janë dorëzua në Arhivin e Kosovës, Fondi i Jusuf Latës më nr. 191/1,2,3, dhe nuk dijmë për fatin e tyre . „Mevludi“ është djegur gjatë këtij viti pas ofenzivës barbare serbe në fshatin e LLukë e Epërm ku është djegur edhe shtëpia ku gjëndej origjinali i këtij „Mevludi“
Shkruan: Arif Molliqi
„ Në Kosovë kena disa hoxhallar e ulema shqyptarë të vërtetë, por jan edhe disa haina, si myftia i Prishtinës, të cilet nuk njohin as Zot as Pejngamber, shesin din e iman për të holla e për nishane“ (Gazeta „Drita“, nr.91, Sofje,15.VII.1907,1)
Ndër ato personalitete që lanë emër në fushë të kulturës shqiptare të shekullit të kaluar dhe në fillim të këtij shekulli, më një frymë fetare moralizuese, është edhe Tahir Efendi Lluka. Ky krijues moralizues, i takon kohës kur letërsia shqipe kishte filluar hapa të një ecjeje përpara, ecje kjo më alfabetin arab dhe e ndikuar nga kultura dhe letërsia e Lindjës. Ndonëse dominohej nga ilahit (lutjet) fetare dhe më frymën islame e turke, të përkthyera apo origjinale, thelbësorja e tyre ishte se filloi të ringjallët dhe të rritet përvoja e shqiptarëve që edhe mësimet fetare islame të hynë gjithnjë e më shpesh dhe më fuqishëm në shërbimin e çështjes kombëtare shqiptare, të identitetit etnik, të kulturës shqiptare.
Edhe Tahir Efendi Lluka i takoj plejadës së intelektualëve shqiptar që tërë veprimtarinë e vet ia kushtoj çështjes shqiptare. Për këtë ka shumë dokumente por ne do të nisemi pjesërisht të sjellim disa nga gjurmët që i la Tahiri në kulturën, letërsinë shqipe dhe në veprimtarinë kombëtare në përgjithësi gjatë Rilindjës sonë kombëtare.
Tahir Adem Molliqi, që është i njohur si Tahir Efendi Lluka, ka lindur në fshatin Llukë e Epërm të Deçanit nga familja e Molliqëve. Nuk dihet viti i lindjës, sado që thuhet se lindi aty mes viteve 1840-45. Në moshën e re shkoj asqer i Turqisë, sepse nga tre vëllezërit ( ishte vëlla me Bajramin dhe Ibishin), atij i takoj ta kryente „obligimin“ ushtarak ndaj Turqisë për familjen e tij .
Tahirin, Perandoria turke , në vend ta dërgojë në luftë, e dërgojnë në një shkollë fetare. Si nxënës i mirë, atij ju mundësua të vazhdoj shkollimin e lartë ku mbaroi me sukses dhe u emërua myderriz i një xhamie të Stambollit e më vonë profesor në Shkollën e Lartë „Fati“ të Stambollit. Kjo është dëshmi më e mirë që flet për rëndësinë e tij kulturore arsimore kombëtare për kohën kur jetoj. “ Në këtë institucion kulturor, ky krijues veproi kryesisht në kohën sa këtu udhëhoqi si rektor dhe si personalitet i Universitetit Hoxha Tahsimi (vdiq më 8 VII.1881), por ishte në lidhje për veprimtari kulturore kombëtare edhe me Jani Vreton. Me gjasë, pas “komprometimit” të Hoxha Tahsimit, hedhjes së tij në lëvizjen e Rilindjes për alfabetin e shqipes, më 1874, u komprometua edhe Tahir Efendi Lluka dhe u tërhoq në Kosovë...“( M. Pirraku, në Kultura Kombëtare...,faqe 393)
Mirëpo ky „komprometim“ i Tahirit lidhet edhe më disa veprime të tija.. Ai disa herë është kthye në fshatin e lindjes në Llukë të Epërm. Me qenë se nuk kishte mjete sa duhet, ai e shiti një pjesë të pasurisë dhe e ndërtoj shkollën e parë jo vetëm në Llukë por ndoshta në territorin e Deçanit. Në ketë shkollë, të ashtuquajtur „Mejtep“ Tahir Lluka angazhoj një mësues nga Gjakova i cili përveç në aspektin fetar duhej ti mësonte edhe shkrim-leximin shqip me alfabetin arab, alfabet ky i përpiluar nga Tahiri dhe i njohur si „Alfabeti i Tahir Efendi Llukës“ , shkruar me 1878. Me këtë Lluka luftoj që të bëhet kthimi i xhamisë turke në xhami shqiptare dhe në shqiptarizimin e fesë islame.
Lluka, pasi hapi shkollën e parë shqipe, kthehet në Stamboll por menjëherë burgoset dhe që nga ajo ditë kurrë me nuk është ditur saktësisht për te, sado që viti i vdekjes merret viti 1908.
Ndoshta ky është viti kur Tahir Lluka ekzekutohet,ose, dënohet me vdekje për veprimtari patriotike shqiptare që binte ndesh me pushtetin e Turqisë. Për këtë, vërteton edhe e dhëna se në vitin 1873 Lluka e shkroi „Mevludin“ shqip, të cilin,
„...pasi ky ishte person i padëshirueshëm për pushtetin, e botoi, më 1907, hoxha Tahir Halil Popova(1856-1949)...Botimi i këtij mevludi nuk u pëlqye edhe nga shkaku se intelengjencia kosovare e asaj kohe e dinte se vepra ishte e myderrizit të Gjakovës, Tahir Efendi Llukës. Gazeta Drita, duke përfunduar kryeartikullin me të cilin informonte për botimin e kësaj vepre me leje të qeverisë turke, e kritikon Tahir Popovën pse Sulltanin e quante „gazi e fatih!“ dhe tërthorazi e vuri në spikamë pandërgjegjësinë e tij ndaj Tahir Efendi Llukës:“ Në Kosovë kena disa hoxhallar e ulema shqyptarë të vërtetë, por jan edhe disa haina, si myftia i Prishtinës, të cilet nuk njofin as Zot as Pejngamber, shesin din e iman për të holla e për nishane.( M.Pirraku,në Kultura Kombëtare...faqe 394 )
Gjurmë të aktivitetit të Llukës, janë një varg dokumentesh dhe shkrimesh që vërtetojnë për Llukën si një aktivist i dalluar në kulturën dhe në çështjen shqiptare, afërsisht gjatë viteve 1860-1900 . Ai, (LLuka) më 1873, e shkroi „Mevludin“.
Sëpari, Tahir Efendi Lluka ishte shokë dhe një mik i madh i Jani Vretos, çka Jani Vreto me 1878 shkruan për Llukën; „ Tahir Efendia ma bëri të njohur në Stamboll një gjakovar, që quhej Hysen efendi, duke më thënë simbas gojëdhënës, ai ishte një njeri i shenjtë dhe shkrojti shqip me shkronja arabe këshilla fetare në shumë dorëshkrime...“ (J. Vreto, Mendime mbi shkrimin e gjuhës shqipe, Vepra të zgjedhura,263, i shkruar më 1879 në 27 faqe, ruhet në AQSH të Shqipërisë, Fondi 21, dos. 5)
Sado që Muhamet Pirraku në studimin e tij, në Kultura kombëtare shqiptare deri në lidhjen e Prizrenit, në faqe 393 mes tjerash kur flet për veprat e Tahir Efendi Llukës, ai thotë;“ Ato vepra i evidentoi gjurmuesi i ri, Arif Osmani“(?!) dhe, këtë duke e mbeshtetur në shkrimin;„Mevludi shqip i shekullit të kaluar, Rilindja, 8. II. 1986, faqe 15“ Ndoshta këtu është bërë ndonjë „lapsus“ kalemi, siq thotë Pirraku se shkrimin (studimin ) në fjalë nuk e ka shkrua Arif Osmani por Arif Molliqi(?!)
Mendoj, se kjo ndoshta s´ka rëndësi, sa ka rëndës që shkrimin në fjalë po e përshkruajmë ashtu si e botoj „Rilindja“ me 8 shkurt 1986 nga vet autori dhe, të shikohet veprimtaria kulturore letrare e Tahir E.Llukës,veprimtari kjo që duhet kushtua kujdes studimi gjuhësore letrar;
"Mevludi" shqip i shekullit të kaluar
Në Arkivin e Kosovës në Prishtinë tanimë janë dorëzuar tri dorëshkrime origjinale të Tahir Efendi Llukës ( i quajtur edhe Tahir Efendi Gjakova pasi që fshati Llukë e Epërm i takonte nahisë së Gjakovës), të cilat deri tash kanë qenë të panjohura. Ndërkaq, autori i këtij shënimi ka disponuar edhe me një kopje të „Mevludin“, të botuar në Stamboll, por sipas gjitha gjasave autori i këtij „Mevludi“ duhet të jetë pikërisht Tahir Efendi Lluka, sado që kanë ekzistuar dhe ekzistojnë dilema se: „Mevludi“ shqip e me shkronja arabe, e ka për autor Tahir Efendi Popova.
Sidoqoftë dorëshkrimet (tri dorëshkrimet) dhe „Mevludi“ tani ekzistojnë dhe rreth tyre mund të bëhen studime efektive, të cilat do të ndriçonin vlerat nga tradita. Lidhur me veprimtarinë e Tahir Efendi Llukës siç dihet, janë marrë punëtoret shkencorë, në mesin e tyre edhe Dr. Idriz Ajeti, i cili në „Kërkime gjuhësore“ shkruan: „ ...E Lluka një „Mevlud“ të botuar në Stamboll“. Kujtojmë se pikërisht për këtë „Mevlud“, që ekziston, është fjala. Mirëpo këtu pa hyrë në analizën e gjithë asaj çfarë është shkruar deri tash për këtë autor të shekullit të kaluar, po nxjerrim ca shënime rreth tri dorëshkrimeve, që gjenden në Arkivin e Kosovës dhe „Mevludin“.
I. „ ARKAID- UL ISLAM“ ( Filozofi islame)
Ky dorëshkrim ka 195 fletë të shkruara me laps grafik, ku disa vende shkrimi lexohet me vështirësi, pasi i janë shlyer germat dhe disa fletë janë të shqyera. Teksti është shqip me germa arabe dhe mbanë datën e shkrimit vitin 1312 H ( sipas hixhrit) që domethënë -viti 1881. Për shkak të vështirësive për ta lexuar, ky vit mund të jetë edhe më i hershëm, ndoshta,1302 sipas hixhrit.
Dorëshkrimi është shkruar në fletore të trashë me vija të gjera në mënyrë horizontale nga e djathta në të majtë. Fletorja është e përbërë prej shumë fletësh të qepura me gjilpërë(punë dore) dhe të mbështjella me kopertina të trasha.
Ky dorëshkrim ka përmbajtje filozofike, e më tepër fetare; merret me besimin e vjetër në shumë zota dhe fenomeneve natyrore, por edhe besimin në një zot.
Gjuha në „Arkaid-ul islam“ është mjaft e përzier me turqizma, por i ngjason rrethit të Llukës( Deçanit, Pejës dhe Gjakovës).
II. „RISALE -i HAFIZE“ ( Urata e besimtarëve)
Ky dorëshkrim gjendet edhe në versionin „ Urata e besimtarëve“. Numri me të cilin evidentohet në AK, është 191/2. Dorëshkrimi ka 160 fletë. Ky dorëshkrim nuk është origjinal. Në disa fletë shkruan se është përshkrim nga origjinali dhe se përshkrimin e ka bërë bashkë vendasi i Tahir Efendi Llukës, e njëherë nxënësi i tij Zeqë Bajrami nga Lluka e Epërm, i cili ka vdekur në vitin 1948. Në këtë dorëshkrim shkruan: „ Këtë qitap e ka kopjuar Zeqë Bajrami nga Lluka e Epërm, Kazaja e Gjakovës, në vitin 1335“. Origjinali i këtij dorëshkrimi është quajtur „Risale-i hafize“ apo nga dorëshkrimi „ Urata e besimtarëve“.
Përshkruesi i dorëshkrimit thotë se nga origjinali mungojnë disa fletë. „ Urata e besimtarëve“ bën fjalë për fiset e Rrafshit të Dukagjinit, për fisin Thaq dhe Shalë. Përshkruesi (Zeqë Bajrami) thotë se edhe Tahir Efendi Llukës çështjen e fiseve ia ka treguar njëfarë Emini, për të cilin nuk jepen kurrfarë shpjegimesh të mëtejme,por supozohet se është fjala për një pleqnar të fshatit të Llukës së Epërm të asaj kohe.
Është karakteristikë se përshkrimi (kopjimi) është bërë me ngjyrë të kuqe në të kaltër. Përndryshe, kjo ngjyrë edhe sot përdorët në këtë fshat, sepse përfitohet nga një bimë, që gjithashtu rritet në këtë fshat.
III. „ RISALE-i AH-LAK“ ( Broshurë mbi moralin)
Me vulën e Arkivit të Kosovës është edhe dorëshkrimi „ Risale-i Ah-lak“ që ka 215 fletë, mban numrin 191/3, viti i shkrimit është 1311 sipas hixhrit. Ka mundësi që këtij dorëshkrimi t´i mungojnë disa fletë. Në fillim të dorëshkrimit shkruan: „ Shkruesi i këtij qitapi asht Haxhi Tahir Efendi Lluka“, kurse në një fletë pa numër shkruan:“ Në këtë qitap janë kallxu të gjitha meselet për arkaidin“ (arkaid-filozofi).
Dorëshkrimi është i ndarë në 22 pjesë (kapituj), të cilat veç e veç shpjegohen, e pastaj për të gjitha jepet një shpjegim përmbledhës. renditja kronologjike e këtyre kapitujve të dorëshkrimit është bërë në këtë mënyrë: 1) Rrena, 2) Morali, 3) Mendjemadhësia, 4) Gajbetë fjalët, 5) Përgoimi, 6) Përgoimi pas shpine,7) Nemamlluki-dorështrejti, 8) Sadaki pa hile, 9) Zineja, 10) Hajnia e tjera. Në këtë dorëshkrim më së miri mund të vërtetohet se në çfarë dialekti dhe si e përdori Tahir Efendi Lluka gjuhën shqipe në shkrimet e ti.
IV. M E V L U D I
Ky mevlud nuk është dorëshkrim, por botim i rrallë, i cili është botuar në Stamboll. Ka edhe vitin e botimit, por pasi nuk e njoh gjuhën osmano-turke që ta lexoj, këtë ia le në dispozicion atyre që e marrin për ta studiuar.
Në këtë botim në disa vende, përveç emrit të Tahirit, që është shkruar me germa të shtypshkronjës, kemi edhe emrin e tij të shkruar me dorë, me ngjyrë të kaltër. Nëse bëhet krahasimi me dorëshkrimin, mund të arrijnë në përfundim se ky „Mevlud“ është i Tahir Efendi Llukës.
Gjuha e përdorur në dorëshkrim dhe në „Mevludin“ e botuar në Stamboll, është e njëjtë dhe se jep të kuptohet se autori i këtij „Mevludi“ është Tahir Efendi Lluka. Andaj lypset një studim i thukët nga ana e një shkencëtari, në mënyrë që kjo çështje të vërtetohet deri në saktësi.( Arif Molliqi, „Rilindja“ e shtune 8.02.1986, faqe 16)
P.S.
Meqenëse tri dorëshkrimet në fjalë janë dorëzua në Arhivin e Kosovës, Fondi i Jusuf Latës më nr. 191/1,2,3, dhe nuk dijmë për fatin e tyre . „Mevludi“ është djegur gjatë këtij viti pas ofenzivës barbare serbe në fshatin e LLukë e Epërm ku është djegur edhe shtëpia ku gjëndej origjinali i këtij „Mevludi“
Arif Molliqi u lind më 1953 në Llukë të Epërm të Deçanit, nga nëna Shkurta dhe babai Aliu. Shkollën fillore dhe gjimnazin i kreu në Deçan (gjimnazi „ Vëllezërit Frashëri“). Studjoi në Universitetin e Prishtinës, Fakultetin Juridik-grupi i gazetarisë.
Me shkrime ka filluar nga viti i fundit të gjimnazit ( kohë kur filloi të botoi), edhe pse ka shkruar më herët. Në fillim nuk e ngacmonte aq shumë poezia, andaj filloi me humor dhe satirë, por në grupin letrar të gjimnazit nuk preferohej shumë satira, andaj për ti ikur „keqkuptimeve“ dhe për të shëtitur nëpër Kosovë me grupin letrar, filloj të shkruaj edhe poezi.
Satirën e vazhdoi krejt padiktueshëm tek gazeta humoristike „ Thumbi“ që n´atë kohë e redaktonte Tajar Hatipi. Në fillim shumë pak shkroi me emrin e vet, që më vonë, të botoj me pseudonime të ndryshme si: Boksh Baruti, Topuz Bërryli, Prenk Sherri etjera. Gjatë vitit 1977/78 bashkëpunoi në gazetën e studenteve „Bota e re“ në faqen e kulturës, e sidomos në satirë dhe humor.
Në Radio televizionin e Prishtinës gjiroi, inçizoi disa skeçe televizive të cilat venin në shenjestër kohën. Edhe në „Rilindje“ botoi shumë shkrime satirike gjersa një ditë, të shqetësuar miqët e tij e rekomandojnë; herë për herë ta le satirën sepse ishte gjini letrare e „vështirë“ për kohën. (Edhe sot në Kosovë çuditërisht shumë pak shkruhen dhe botohet satira e mirëfillta).
Pas kësaj „këshillë“, Molliqi e vazhdoi me intenzivisht me poezi, pasi aty me mjetet e metaforës dhe figurave ishte më lehtë të kuptohei thelbi i idesë. Në një konkurs të „Rilindjes“, përmbledhja e tij u mor për botim, por pas kërkesës se redaktorit që të bëhen disa ndryshime ( në titull dhe të hiqen disa poezi), autori Arif Molliqi nuk pranon dhe, kjo përmbledhje me poezi nuk u botua.
Në vitin 1994, autori i kishte gjetur rastësisht disa nga ato poezi të botuara në revistat dhe shtypin e kohës ( dorëshkrimin ia kishin konfiskuar me 1992 kur e bastisen UDB-ja), i mlodhi dhe i botoi me 1994.
Përndryshe poezia e Molliqit karakterizohet me "lëvizmëri" të pandërprerë të autorit. Ai shkruen por jo ulur "mbi divan"e as pranë tryzës së punës; ai shkruan dhe ecën, ecën dhe komponon. Ai nuk ndalet as kur është i shtrirë në spital... Ecën virtualisht se këtu nuk ka mundësi tjetër, ai ecë me shpirtin e tij aktif... dhe ka dëshirë të flasë me ata që ecin. Arifi qarkon në natyrë, flet dhe na shoqëron me prezencën e vargut. Apotheoza e tipit:"Këto ditë jam duke lexuar veprat e.... nuk qëndron. Sot themi: Poeti Molliqi më bënë shoqëri... A është kjo një zanafillë e afërsisë me përmasa të reja kulturore në pikëpamje të nivelizimit linear dhe ecurisë paralel mes autorit dhe lexuesit...?
* * *
Veprimtaria:
1.“Simfoni për darkën e qenve”, poezi, Prishtinë, 1994
2. “Në udhëkryq pa zhurmë”, (poezi), Toena, Tiranë, 1996
3. “Loja e Sarkofagut”, (dramë), Eurorilindja, Tiranë, 1998,
4. “Psherëtima e zareve”, (poezi), Panteoni, Tiranë, 1999
5. ”Përplasje” (skica dhe mbresa), Fakti, Shkup, 2000 (Shih: Tahir Efendi Lluka)
6. "Premiera e një pranvere”, (poezi), Rilindja, Prishtinë, 200
7. “Kafka e ujkut”, (roman), Toena, Tiranë, 2001
8. ”Dëshmorët jetojnë pas vdekjes”, (monografi), Prizren,2002
9. “Shënime nga arkiva e qytetit D.”, (roman),F. Konica, Prishtinë, '03
10. “Pelegrinazh i ftohtë në qytetin D.”(poezi) F. Konica, Prishtinë, '04
11. “ Loja e dytë e Sarkofagut”, (dramë) Rozafa, Prishtinë (Kjo dramë është marrë nga konkursi letrar i shpallur nga Ministria për Kulturë e Kosovës, për vitin 2003/2004, në mesin e shumë dorëshkrimeve në konkurs, kjo dramë u vlersua nga juria dhe u muar për botim).
12. “Portret i pambaruar”, (poezi) Faik Konica, Prishtinë, 2006
13. “Klubi Shqiptar Verrat e Llukës“, Hamburg“, (monografi), 2007.
14. "Gruaja e vizatuar nudo" (roman) Faik Konica, 2008 (shih intervistën nga H. Rrustemaj) si dhe Ali D. Jasiqi: GJURMUESI I VRASJEVE ENIGMATIKE
15. „NJË HIJE BËNTE RRUGË“, poezi, botoi Shtëpia Botuese „FAIK KONICA“, Prishtinë 2009 (Shih: Shefqet Dibrani: Poezia e Arif Molliqit).
Etj.
Arif Molliqi, është prezentuar edhe në këto libra dhe antologji:
1. Halil Haxhosaj: “Premtime letrare, shkrime kritike, Prishtinë,2006
2. Shefqet Dibrani: “Libri dhe mbresa”, kritikë letrare, Zvicer 2005,
3. Chelaru Marius, Baki Ymeri dhe Luan Topçiu “Antologji e poezisë shqipe”, në gjuhën rumune, një antologji më disa poetë nga Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia, Valman, Rumani, 2006
4. Disa poezi të përkthyera në frengjisht nga Laureta Miftari, 2006
Etj.
Nga Jochan Blanke i janë përkthye në gjuhen gjermane disa cikle me poezi dhe është prezentuar nga një forum gjerman në një mbrëmje poetike në Hamburg më 2007.
A.Molliqi, jeton dhe punon në Hamburg të Gjermanisë.
