Ardian-Christian Kyçyku
STRABIZMI I ANIJES DHE I GJUMIT
(Disa fjalë për poezinë e Arian Lekës në rumanisht)
Hyrje në strabizëm
Po t’u besojmë kryekëput fjalorëve, do të ndaleshim thjesht tek përcaktimi sestrabizmi është një anomali që nënkupton mungesën e paralelizmit të boshteve të shikimit, duke shkaktuar si pasojë vështrimin çakërr. Ose: Mangësi që karakterizohet nga pamundësia për të këqyrur natyrshëm me të dy sytë; vështrim i kryquar. Në fakt, sytë e njeriut të sotëm i kanë të gjitha arsyet për të bërë kryqin para shumicës së gjërave, pamjeve e ngjarjeve që servir epoka e quajtur edhe pasmoderne.
Historia e shikimit dhe e llojit të syve është disi më e pasur sesa numuri i gjërave që na bje të shohim gjatë jetës. Ajo ka arritur të nyjëtojë shpesh edhe gjuhën dhe të shpikë të folme që e kanë kallur botën në debate të pafundme e ndonjëherë edhe në luftra. E qartë mbetet se, hëpërhë, njeriu është e vetmja qënie që mund të përfshijë me e messyve një pamje të plotë, i vetëdijshëm se mbi, nën, mbrapa e para saj gjallojnë pamje të tjera, të mundshme, ose më të vërteta nga sa pandehim. Në traditat fetare, jo rrallë Hyu përfytyrohet si errësira e tejndritshme, një hapësirë ku vështrimi njerëzor nuk mbërrin, duke besuar se atje ku mbaron fuqia e vështrimit tonë, fillon bota e përjetshme.
Deri tek njeriu, syri ka përshkuar një udhë të çuditshme. Tek zogjtë dhe tek disa gjallesa që janë bërë mjeshtre të mbijetesës, nevojiten të dy sytë, që ato të mund të shohin një pamje të plotë. Vetvetiu shtrohen disa pyetje: si, sa dhe çfarë shohin të mësipërmet kur iu mungon, ose kur mbyllin njërin sy? Ç’pamje ka bota po të vërehet me një sy zogu e një sy kafshe? A i mungon gjësendi botës, kur shohim vetëm gjysmën e saj? A ia del mbanë syri njerëzor që, duke ngjitur dy a më shumë pjesë të së njëjtës pamje, të sajojë një të tretë, e cila, si në morfologjinë gjuhësore, të jetë e ndryshme nga paraardhëset? E sidomos: a munden dy sytë tanë që, tek ngulin shtizat e shikimit në një pikë të vetme, të njësojnë atje edhe pamjet e përçara, mendimet, dy pjesë të së tërës? Në këtë pamundësi zbulohet edhe një rol mistik, ta themi, i strabizmit. Poetikisht, strabizmi është një përpjekje e dhimbshme, - që jo rrallë zgjon humorin patëkeq dhe mëshirën, - një stërmundim rrënjësor dhe mbase i pavetëdijshëm i organizmit njerëzor për të njësuar, ribashkuar, copët e ndara të botës, të jetës, e madje të vetë shpirtit. Sepse thelbi i kohërave kur ende ndodhemi në trup është ndarja. Ndarja nga Qielli, nga e Përhershmja, nga Thellësitë, nga Vetvetja, nga Njëritjetri.
Ato që i ndodhin atdheut
Kjo epokë e shpërdoron çiltërsinë, sepse vetëm përshfaqja e dhunshme e mendimeve dhe e gjendjeve të fshehta (të fshehura) mund të joshin sot vështrimin dhe vëmendjen e mass-medias. Një poet përballet gjithnjë, të paktën në orët e vetmisë së epërme, me mëdyshjen nëse është i veçantë falë atyre që shpreh, apo falë atyre që fsheh. Dihet që dhimbja e pashprehur, ose thjesht e ravijëzuar, e bën më fisnike, më përzgjedhëse fshehtësinë e një poeti. Një tjetër pyetje e poetit të sotëm është nëse duhet ta përshfaqë dhimbjen sa më në plotni dhe kësisoj të bëhet pjesë e dhimbjes së lexuesit, t’ia marrë këtij të fundit dhimbjet e papërballueshme përmes artit të fjalës dhe të heshtjes dhe t’i shndërrojë përfundimisht në art (pra, në një element më të pranueshëm), apo thjesht t’i përcjellë lexuesit të vërtetën se ia njeh dhimbjen, është binjak me të në të mira e sidomos në të liga etj. Është pohuar me të drejtë se në ditët tona gjithkush mund të hedhë në letër vargje dhe jo rrallë të qëllojë në shenjë. Mbase etja e njeriut për të mbetur në Kujtesë e ka rraskapitur Muzën dhe ajo e ka humbur toruan, duke i hedhur perlat siç hedhim thërrimet e bukës ndaj zogjve, pa marrë parasysh se shumë pak prej tyre janë Nositë.
Poezia shqipe pati një zhvillim tronditës gjatë shekullit XX. Formulat e viteve `30 u zëvendësuan egërsisht nga formula e realizmit socialist, aq sa ndonjë risi e rëndomtë, për shkak të ngurtësisë që sundonte, tingëlloi si arritje e hatashme. U ec pas parimit në vendin e të verbërve qorri është mbret. Kur populli e çante rrugën e historisë me shpatë në dorë, ishte mëse e vështirë ta çaje rrugën e vetmisë me penë në dorë, sepse mund të gdhiheshe i shkuar në shpatë, siç ndodhi jo pak herë. Korifenjtë e poezisë së realizmit socialist ngatërruan qëllimisht pushtetin politik me atë poetik dhe, pas rënies së regjimit, shtrënguan me thonj e dhëmbë një pushtet që mund të quhet mediatik. Mëkatet e tyre u lanë mënjanë falë disa dhuntish fatale tejet njerëzore (siç është etja për të ngatërruar magjinë e një moshe të caktuar me situatën politike të kohës përkatëse, nevoja për të falur ata që s’kanë si të të shkatërrojnë më etj), por edhe ca mekanizmash të mass-medias, që vihen në punë nga shoqëritë e ndërmjetme për të mos shfarosur krejt njerëzinë. Bënë sa mundën, janë pleq e janë penduar – dhe është gati e pamundur të ndash nëse pendimi i tyre erdhi nga plakja, apo plakja e kumtit poetik sajoi në kokën e lexuesit bindjen se janë penduar.
Brezi i ri i poetëve u përpoq të ndreqte ç’ish përdhosur më parë dhe ia doli mbanë të sillte në shqip një poezi përgjithësisht të pastër, vetjake, të denjë për arenën evropiane, duke ruajtur me një përkushtim të admirueshëm fillin e pakëputur të traditës.
Arian Leka është një nga zërat e pangatërrueshëm të këtij brezi dhe një autor që bën poezi programatike, të lartë, për të mos thënë vizionare. Ajo që e shquan nga zërat e tjerë është thellësia dhe largpamësia e programit poetik. Një program që nuk shkon nga letra tek autori, duke iu bërtitur gërmave e tingujve të bëhen vargje, por që rrjedh natyrshëm nga autori dhe kthehet si vetiu në poezi. Lindur në Durrës më 19 shkurt 1966, pasi studioi (aspak rastësisht muzikë, them unë) në Liceun “Jan Kukuzeli”, përfundoi Fakultetin e Histori-Filologjisë, degën Gjuhë dhe Letërsi Shqipe dhe i plotësoi studimet në Itali (Firence) për letërsi të re evropiane. Në vitin 1994 boton vëllimin me tregime Ky vend i qetë ku s’ndodh asgjë, pasuar nga Sacro e Profano,Veset e të Vdekurve, Doan Doel, Legjendat më të bukura (1, 2), Anija e Gjumit, romaninGjarpri i Shtëpisë, Strabizëm – poezi, dhe Shpina e Burrit – tregime dhe novela. Ndërkaq ka shqipëruar pjesë nga krijimtaria e T. F. Marinettit, Çezare Pavezes, Dino Kampanës, Euxhenio Montales, Italo Kalvinos etj. Ka themeluar Festivalin e parë ndërkombëtar të poezisë – POETEKA – që zhvillohet në muajin prill të çdo viti dhe që tashmë ka një emër të çmuar anembanë. Është kryeredaktor i revistës “Poeteka”,revistë e specializuar për poezinë dhe kulturën poetike, që botohet në Tiranë një herë në tre muaj që prej vitit 2004. Krijimtaria poetike e Arian Lekës ështe botuar e përkthyer në anglisht, gjermanisht, italisht, portugalisht, kroatisht, rumanisht, maqedonisht, frëngjisht. Në shqip kjo krijimtari është vlerësuar shpesh me çmime, ai i Lidhjes së Shkrimtarëve, Çmimi i Lidhjes së Shkrimtarëve për poezinë më të mirë lirike në Festivalin poetik “Lulet e Verës”, Çmimi special për poezinë – Tetovë, Maqedoni. Arian Leka është edhe fitues i konkursit “Evropa, atdheu ynë i përbashkët”, sidhe i Çmimit “Penda e Argjendtë” për vëllimin poetik “Strabizëm”.
Gjatë kësaj periudhe, Atdheut të secilit prej nesh dhe atdheve të përbashkët u kanë ndodhur mjaft gjëra. Vendi i qetë ku s’ndodhte asgjë u dynd disa herë nga veset e të vdekurve, duke nxjerrë në pah veset e të gjallëve. Shumë të gjallë iu zunë vendin të vdekurve dhe anasjelltas. Një nga dramat e mëdha shpërtheu në gjirin e shqipes, gjuhë e stërlashtë që u gjend befas në qerthullin e betejave për ta rindërtuar, ripastruar, rishkruar, rilexuar, ripunuar, ringjallur, rivrarë. Shqipja mes zhurmave dhe tingujve, mes muzikës dhe grahmës së sharrave, mes harpave dhe gromësimave, mes frymës së saj të kulluar dhe barbarizmave që hyjnë njëheresh me dorëheqjen e shkallëzuar të njerëzve nga Shpirti i tyre dhe me triumfin e stomakut dhe të xhepit ndaj idealeve dhe zemrës. Dhe, siç ndodh jo rrallë: kur njerëzit ndahen nga atdheu i tyre, kur gdhihen ose bëhen mërgimtarë brenda tokës së vet dhe shfryjnë larteposhtë, me mllef, me egërsi e pezm llahtarat e atdheut, shkrimtarët mbeten bijtë e përbetuar të tij. Sepse shkrimtarët mbrojnë një atdhe të paktën të dyfishtë. Hirnosja e patriotizmit të pastër, zhvlerësimi i tij, ndodh njëheresh me zhvlerësimin dhe zbritjen nga froni të Letërsisë, me ngadhnjimin e përkohshëm të grafomanisë dhe të “yjeve” që janë lindur të fikur. Në këto kushte shkruajnë vetëm ata që s’rrojnë dot pa letërsinë.
Kam mbetur vetëm, si gjuha, si flamuri, shprehet diku Arian Leka. I vetëm si gjuha e sulmuar nga të gjitha anët dhe nga të gjithë ata që s’ngrihen dot deri në lartësinë e saj, dhe si flamuri, ngjyrat e të cilit duken, ose janë, gjithnjë e më të zbehta. Nuk është e lehtë të marrësh përsipër atdheun, sepse kjo nuk është njëlloj si të marrësh mbi vete dheun e tij. Atdheu është kufomë, / e vetmja kufomë që mban erë të mirë // Iliria e fjetur / Arbëria e tretur…
Në fakt, nuk është fjala për Atdheun, por vetëm për Këtë atdhe, të cilit nuk i hahen mollët, nuk i durohen pordhët dhe që dashurinë e pakët ua ndan fëmijëve / si thërrime(vështrimi?) të rëna përtokë / në errësirë. Ky është një atdhe i padashur për qënien e ndjeshme, për artistin, por nuk është i dashur as për lexuesin, as për analfabetin, as për vrasësin, as për të vdekurit që ikën me shpresën se gjërat do të marrin për mirë. Mirpo nuk është në natyrën e poetit të gjykojë dhe të ndajë faje e ndëshkime. Poeti vajton – dhe ky lloj vajtimi, shumë më tepër se dobësi, është lutje e dëgjuar nga Lart ende pa u shprehur.
Çdo gjë që i ka ndodhur vendit tim / më ka ndodhur dhe mua. Ky varg mjafton për të njohur përkushtimin e qënies poetike, që dashuron atdheun sa më tepër njësohet me të, sa më tepër mban të njëjtën erë me të. Të nevojitet një strabizëm gati hyjnor që të pastrosh, të përkryesh dhe të njësoh dy atdhetë mes të cilëve je lindur dhe që, pas ikjes sate nga kjo botë, do të vazhdojnë të ndeshen, ose njeri do të dorëzohet.
Anija
Arian Leka e ka parë fillimisht botën nga, dhe / ose me sytë e Durrësit – ish Dyrrahium, truall i bekuar ku u themelua njëra nga bashkësitë e para shpirtërore të monoteizmit. Në hapësirën e Durrësit gjithmonë kanë sunduar të paktën tri kohë: lashtësia, e tashmja dhe ajo kohë që njëson paprerë kohërat vetjake të të gjithë atyre që vijnë në breg apo që ikin nga bregu. Në Durrës mbaron bota prej toke dhe fillon bota prej deti e qiejsh. Por në Durrës ndodh edhe e kundërta. Për këtë arsye simbolet – kyçe të Arian Lekës janë deti, rëra, anija, peshkatari, rrjeta, fuzhnja, Durrësi, folklori qytetar, akasha e letrave shqipe, aromat e periudhave të lumtura të qytetit bregdetar e bregqiellor, arkaizmat si mjete për të njësuar, ose thjesht për të mos ndarë dy kohë, njëra më shpirtërore, tjetra më lëndore, zogjtë, vetmia etj. Poeti sikur stërvitet të zhvarrosë një botë të tërë, shumë më të hijshme e më njerëzore se e tashmja, një botë fanitja e së cilës, në një çast kulmor, mund dhe duhet të përmbysë gjithë mendësinë tonë të rrënjosur nga e përditshmja. Kjo botë rri e stivosur harmonishëm në një anije vigane e të padukshme, një anije që rinohet njëherazi me plakjen e shpejtë të gjërave dhe me zvjerdhjen e ngjarjeve, dhe që endet rreth e përmes ditës jo se s’ka brigje, por se pret që ta hedhë spirancën në brigjet që sjell me vete. Sepse anija është një univers që endet brenda një universi të cilit i jep leje t’i endet në brendësi. Kjo është e pamundur dhe paradoksale për logjikën me një sy, por është mëse e natyrshme për Poezinë, ashtu siç është për Durrësin, Pogradecin, Vlorën etj.
Anijen-univers e prin një poet, më saktë zëri i poetit. Zëri që s’mund ta ndryshojë botën, por që të paktën ngulmon të mos e lerë të rrënohet më tej. Apo vetëm një grimë pas rrënimit të plotë, mbi shkretinë e mbetur mund të shtrohen brigjet që ndodhen në anije? Duke vënë re se si ecin punët jashtë anijes, jo rrallë poetit ia çart gjumin një pyetje që s’ka lënë shkrimtar pa trandur. Të rrosh a të mos shkruash? Shumë kohë më parë, një sivëlla i poetit, Mihai Eminesku, i përcillte lexuesit dhe binjakëve të vet shpirtërorë një strofë rrënqethëse: Se ç’është në këtë botë, dhe ç’është sot poeti / Që zërin vetmitar pak ia dëgjon, kush do/ Vërtitet i panjohur mes botës që e treti / Kurrkush nuk do t’ia dijë në rron më apo jo / Një copëz vele është, një zemër, flluskë-e kotë / Që ndruajtur rropatet në motin zemërhekur / Më mirë të mos qe shfaqur ai në këtë botë / Në vend të vdiste sot, më mirë dje të kish vdekur[1].
Për mjeshtrat e fjalës shqipe, historikisht roli i anijes ka qenë i dyfishtë. Anija vinte e paftuar nga jashtë dhe sillte mortjen, mirpo anija dilte me ose pa leje nga brenda dhe sillte shpëtimin, duke dëbuar nga hapësira e vet fatkeqësinë. Anija si mit shpirtëror i shqiptarit, si plotësim i lirisë së pamundur, të ëndërruar, të synuar jetavdekje. Anija si shprehje e lexueshme dhe e ndjeshme e lëvizjes kozmike, e ikjes nga hapësirat e ngurtësuara, e zhvendosjes (tjetër vend – tjetër fat), Anija që jo vetëm thyen kufijtë e rehatisë, por që edhe bashkon dy hapësira, të cilat, në mungesë të saj, s’do të ishin takuar kurrë. Poezia e Arian Lekës ngulmon ta vendosë Anijen në qendër të Jetës, menjëherë pas Zotit, dhe të dëshmojë pa fjalë të tepërta se, kur poetit nuk i mbetet as edhe një lexues, as edhe një dëgjues, as edhe një shpirt binjak, ai vazhdon të shkruajë për botën, për anijen, për heshtjen dhe lëvizjen, apo edhe për gjumin, të cilin anija e merr me vete, duke lënë pas vetëm zgjimin e të gjitha shqisave. Atë zgjim që mund t’u mësojë leximin edhe gurëve të atdheut.
Dalje nga gjumi
Ideale do të kish qenë sikur krijimtaria e një poeti të shqyrtohej, sidomos për lexuesin e huaj, duke përdorur harmoninë e brendshme të veprës së tij, tingujt dhe ritmet, me rimat e dukshme e të padukshme amtare, ndonëse kjo mund ta kish pakësuar dëshirën për t’ia lexuar veprën. Pasi lexon poezinë e Arian Lekës, jo vetëm në shqip, por edhe në rumanisht, bindesh sërish se muzika e verbit mund të hapë edhe dyert e ferrit, sidomos në prag të globalizimit, kur zhurma ka marrë pushtetin dhe kur njeriu e ka shumë më të lehtë t’u ngjajë gjithë të tjerëve se sa të vazhdojë t’i ngjajë Krijuesit. Muzika e shqipes mori një plagë të tmerrshme shumë kohë më parë, kur si rastësisht, zanoret e hapura, qiellore, nisën të zëvendësohen nga zanoret vajtimtare dhe monotonizuese dhe t’i shtrojnë udhën së kobshmes gjuhë druri. Mbytja e â-ve nga ë-të dhe shumëzimi i bashkëtingëlloreve hundore, stomakore e kockore si shprehje e varfërimit të jetës e të trurit, mbetet një nga tragjeditë e mëdha të shqipes, ndonëse forca e saj arriti dhe arrin të nxjerrë ende kryevepra nga rrënojat e vetvetes. Muzika e Arian Lekës pahon dhe synon të ndreqë pikërisht strabizmin brenda-gjuhësor të shqipes, duke zbuluar tërthorazi edhe strabizmin nga i cili vuan sot gjuha njerëzore. Kurse sa i përket mundimit tonë për të mos e lënë ndarjen e gjithanshme të na verë nën thundër, ai mbetet një lloj i lumtur strabizmi, të paktën për shpirtin. Ndoshta ngaqë trupi i ka ditët e numuruara dhe nuk dëmtohet nga pak poezi, shije fluturimi a mbijetese. Aq më tepër kur mbrrin ai çast një mike pret t’i mbijnë prej teje flatrat / në kohëra të errëta kur nuk mbijnë veç brirë[2].
Bukuresht, verë 2007
[2] Arian Leka, Kulishë të verbër, Strabizëm, botimet Ideart, Tiranë 2004, f. 108.
