Nga: Skënder BUÇPAPAJ
Pas shumë vitesh takohem përsëri me mikun tim të hershëm Zef Mulaj. Dhe takohemi tashmë nëpërmjet katër librave të tij, ku natyrisht, më befasuesi është romani “Imazh”, sapo mbërritur në duart e lexuesit nëpërmjet shtëpisë botuese “Weso” (Tiranë).Në ballinën e prapme të romanit është kulla e famshme, ku është lindur dhe ka nisur jetën Zefi, pikërisht ajo kullë ku rreth tridhjetë vjet më parë, në një natë vere, unë kam bujtur me disa kolegë të poezisë dhe të gazetarisë. Në sfondin përtej është mali që i ndan Currajt e Epër nga Currajt, ndërsa kullën dhe mali i ndaj lumi i Currajve. Në sfondin pranë janë mbishkruar vargjet një poezie perlë të Zef Mulajt. Ato janë në italisht. Dhe tingëllojnë aq bukur në gjuhën e vendit ku është mik prej shtatëmbëdhjetë vjetësh Zefi, ku ka krijuar tashmë jetën e re të tij dhe të familjes, ku e ka gjetur veten plotësisht si dijetar, si poet, si prozator.Është poezia “Gli occhi dei monti”: “Verde sono gli occhi/ delle montagne/ colorano le ali bianche/ dell’ucello in volo/ Sussurrando: /e il sole abbraccia/ il bambino che nasche/ negli occhi verdi dei monti…” Është, pra, poezia “Sytë e maleve” nga vëllimi poetik “Emri që lind diellin” (2004), ku Zefi thotë: “Të gjelbër janë sytë/ e maleve/ i ngjyrosin krahët/ e zogut në fluturim/ Duke cicëruar/ dhe dielli përqafon/ fëmijën që lind/ në sytë e gjelbër të maleve…”) Nën këtë lirizëm kaq të butë dhe të njomë, përvijohet e shpaloset në krijimtarinë e Zef Mulajt ai që Martin Camaj do ta kishte quajtur palinsesti i dhimbjes, pra rishkrimit të së njëjtës faqeje pergamene, ku shtresa e re e shkrimit i mbivendoset asaj më të hershmes e më të hershmes, në pafundësi e më në pafundësi, duke e bërë aktin e leximit një zeje shumëfish më të vështirë e më krijuese se vetë aktin e krijimit.Dhe çdo interpretim i shkrimit vetvetiu do të ishte interpretim i leximit. Jo para së gjithash interpretim i leximit tënd sa interpretim i leximit të të tjerëve, atyre që as i njeh, as i përfytyron dot. Çdo intepretim i tillë do të ishte më shumë ndikim i një shfletimi të bërë brenda faqes së librit, pra jo thjesht shfletim i librit apo i librave, i poezive, cikleve apo kapitujve. Për më tepër, këtu do të kishim të bënim me shfletim të lëndës së pakapshme, asaj lënde nga përftohet edhe metafora e kësaj krijimtarie, çka e shtjellon më së miri elementi më i ndeshur atje dhe që është hija. Një mori metamorfozash të njëpasnjëshme dhe të brendanjëshme, të buruara nga ajo natyrë dhe nga ato male nga vjen autori dhe ku heshtja është më e bujshme se çfarëdo zhurme tjetër, ku hija është më e prekshme se çdo materie tjetër. Dhe amë e këtyre binjakeve është patjetër dhimbja, sado e përmendur apo e papërmendur të jetë ajo.Këtë e shohim ndoshta më qartë se kudo në poezinë “Hijet-urë mbi lumë” (vëllimi “Emri që lind diellin”): “Ndezur qiriri/ Dritën larg ia panë/ Atje, deri në majet e maleve/ Atë natë pa hënë.”/ “Ja mblodha natës zhurmën e lumit/ E me ujë shkima flakën e qiririt,/ hijet filluan pas të më ndjekin/ ika nën natën pa hënë.”/ “Ndezur qiriri/ Atë natë pa hënë,/ ura hijesh mbi lumë,/ lidhur brigjet e heshtura.”/”Dritare, perde mbyllur nata/ Qirishkimur/ Atje ku është lidhur vetmia e heshtja/ Hijet janë urë mbi lumë.” Ndezje dhe shuarje qiriri sjellin atë që nuk e sjellin dot as lindjet dhe perëndimet e diellit, sjellin hijet që frikësojnë, që kërcënojnë, që kanosin dhe të cilave duhet t’iu ikësh, sjellin hijet që bëhen ura mbi lumë, hijet që bëhen ura mbi lumenj që kurrë nuk janë mësuar dhe kurrë nuk i kanë pranuar urat. Madje as më metaforiket. Drama, romane, tragjedi të tëra nuk do ta përfshinin dot dëndësinë dhe thellësinë e këtyre imazheve të drojës, të frikës, të ankthit, të makthit.Aq e ngjeshur me përjetime, tashmë nëpërmjet hijes së mallit është edhe poezia e të njëjtit vëllim, “Fytyrë nga deti”: “Fytyrën nga deti/ E kam bir/ Që nga dita që ike/ E sot që të pres, /Të rikthehesh/ E nesër te kroni të shkojmë/ Me bucelë, ujë të mbushim/ Si dikur, fëmijë i vogël.”/ “Fytyrën nga deti, bir/ Të pres…/Të kam futur/ Në pikën e lotit, që/ E derdha në dete/ E di, me fytyrë nga deti/ Do të vdes.” Më tokësore do ta kemi metaforikën e hijes, më të shpalosur do ta kemi poetikën e dhimbjes tek poezia “Kandili me vajguri” e vëllimit tjetër poetik “Mjegullvarur mbi Ballkan” (2006).Me këtë ngarkesë ndjenjash dhe përftimesh vjen te romani i tij parë, “Imazh”, Zef Mulaj. “Imazh” është fjala që i rri më pranë se kujtdo mërgimtarit. “Imazh” është fjala që i rri më pranë se kujtdo mërgimtarit shqiptar. “Imazhi” është gjykim dhe paragjykim, është dënimi që i bëhet pafajësisë më të kulluar e më të dlirë, siç është largimi nga vendlindja dhe atdheu. “Imazhi”, nocioni i shkruar në ballinën e romanit, është në fakt personazhi tjetër kryesor, paralel i personazhit kryesor të mirëfillët, Gjergjit. Gjergji është intelektuali i ri i kohës së tranzicionit, është intelektuali i ri idealist, të cilit ëndërrat dhe shpresat ia fërgëllon më shumë se gjithçka hapja e vendit ndaj botës, prishmëria që krijon një proces sa i beftë edhe i mirëpritur, etja dhe dëshira për takimin me të panjohurën e re aq të dëshiruar dhe aq të ëndërruar. Dhe romani “Imazh” është romani i zhgënjimit të idealizmit ëndërrimtar, është zhgjëndërra tragjike fill pas zgjimit nga ëndërra, është çelja e syve pas jermit, ku i ri intelektual e gjen veten duke i rënë detit me këmbë, madje më keq se kaq, me gomone, nën pamëshirën e gjithfarë llumnajash që e kanë mbuluar kreun e vendit tënd, e gjen veten insekt të dobët të rënë në rrjetën e gjithfarë merimangave kanibale të krimit, të mafias, të trafikut, të kontrabandave.
Si idealist ëndërrimtar i përkushtuar ndaj profesionit të mësuar në Akademinë e Policisë të kryeqytetit të ri, malësori i rënë nga bjeshkët e Alpeve, i kulluar dhe i dlirë si ajri ku ka marrë frymë dhe krojet ku ka shuar etjen, ndeshet me sfidat e një zhgjyre që sa vjen dhe trashet, një zhgjyre e cila nga sipërfaqja thellohet gjithnjë e më shumë drejt palcës së qenies së një shoqërie, duke e shndërruar atë në mall, në plaçkë njerëzore të kontrabandistëve, trafikantëve, skafistëve, bizneseve të reja dhe milionerëve të rinj, klasës së re të të pasuruarve brenda natës, duke nxjerrë në Perëndim fëmijët, vajzat, gratë, nëpërmjet rrjetesh kreu i të cilave shkon në majën e shtetit, në majën e ruajtësve të rendit, në majën e ligjvënësve dhe ligjdhënësve.Sapo ka arritur të shpërbëjë fijet e rrjetës së merimangës kanibale të krimit, Gjergjit i përplaset në fytyrë kundërveprimi i vetë krimit, duke ia treguar derën prej nga dilet prej zyrave të policisë dhe duke ia prerë fletën me anë të së cilës je i përzënë nga atdheu i cili të ka lindur dhe rritur, të cilit i je betuar se nuk e braktis kurrë as përballë mizorive më të kobshme. Gjergji nuk e gjen veten në atdheun e vet, nuk e gjen veten as në Greqi, ku tashmë ka zbarkuar gati gjysma e popullit të tij, e gjen veten në Itali, ku fillon gjithçka nga e parë, tashmë i lehtësuar nga barra frymënxënëse e idealizmit, tashmë një njeri krejtësisht me këmbët në tokë, një realist me sy të çelur, një nga ata të rinj që mikpritjen e shpërblen me mirënjohje ndaj mikpritësit, një nga ata të rinj që shndërrohen në “Imazh” të vërtetë e të mirëfilltë të vetvetes, por edhe vendit nga vjen, edhe popullit të vet, një “Imazh” shpëtimtar ndaj “Imazhit” të rremë që ia kanë krijuar shqiptarit llumnajat që e morën në dorë fatin e vendit dhe të popullit të tyre.Romani “Imazh” është shkruar thjesht e me elegancë. Ka një ndërthurje të narracionit (rrëfimtarisë), meditimit, digresioneve në kontekste më të ngushta a më të gjera, përjetimeve lirike, pejsazheve, dhënies së mjedisesve, ka një sens mase në përdorimin e tyre dhe në kalimet e natyrshme nga njëra gjendje e shkrimit në tjetrën. E zotëron bollshëm teknikën e romanit, e zotëron dialogun. Dhe në një ripunim të këtij romani, apo në romane dhe proza të tjera do ta ketë shumë më të lehtë, duke pasur tashmë një përvojë të arritur të kalimit nga poezia drejtpërdrejt në roman.Gjithsesi në thelbin e filozofisë së ekzistencës dhe të mbijetesës, në qendër të këtij romani, do të jetë metafora e shpalosur në poezinë “Lisat e malit në fshatin e vdekur” nga vëllimi “Mjegullvarur mbi Ballkan”: “Një nga një ikën mbrapa lanë veten,/ Ulur në gurë, në rrënjët e lisave/ Kapur. / Të parët ata njomzojnë në pranverë,/ Janë fillim stine e fund,/ Kur në vjeshtë gjethet bien./ Dhëmbët e të vdekurve/ Në lëkurë u kanë mbetë./ Festë bëjnë ujqërit, qirinj forsfori ndezin/ E darkën e bëjnë me kocka të vdekurish/ Që dalin nga dheu./ Në rrënjët e lisave të njomëzuar e të tharë/ Thëniet e vajtoreve ndihen./ Zogjtë çelin vezët e vdekjes së heshtur,/ Në mes lisave që prekin qiellin. “A thue se do të vijnë mëngjeset.” Është filozofia e jetës së dyfishtë të individit dhe të kolektivitetit të të perjardhurve, çka përhapet pakufishëm që nga Jeronim De Rada dhe arbëreshët, deri tek Martin Camaj dhe mërgimet e tjera të mëdha e mërgimtarët e tjerë të mëdhenj.
