Elisabeta LULI
Më 25 mars 1875, në teatrin osman u dha për herë të parë shfaqja teatrale "Besa" e shkruar nga Sami Frashëri. Sami Frashëri, ndërmjet të tjerave, shkruan: "Që prej kohësh ma pati pushtuar imagjinatën ideja që të shkruaja një pjesë teatrale, në të cilën të viheshin në pah disa virtyte dhe zakone të popullit shqiptar. Dhe kjo, jo pse isha bir i këtij populli, por sepse kisha vënë re disa virtyte burrërore e të forta, të denja për skenë, siç ishin dashuria për Atdheun, shpirti i sakrificës, besa dhe fakti që ata nuk e kishin për gjë jetën". … Salla po mbushej plot, jo vetëm me shqiptarë që gjendeshin me punë në Stamboll, por edhe me dashamirës të artit dhe të kulturës, gazetarë etj. Ç'ishte kjo dramë e Sami Frashërit? Pse ai i kishte lënë punët e shumta të gazetarisë e të enciklopedisë dhe i ishte përveshur punës për të vënë në skenë një dramë? "Mirëpo, midis kërkesës për një pjesë teatrale dhe aftësisë sime, ishte një hendek shumë i gjerë. Prandaj, njëherë kisha vendosur që këtij qëllimi timit, t'ia arrija nëpërmjet ndonjë tregimi. Mirëpo tregimi mbetet vetëm në mendjen e lexuesve dhe mbetet si diçka abstrakte". Dhe ja, kjo dramë që po vihej në skenë në teatrin osman nuk ishte abstrakte, përkundrazi … Drama "Besa" e merrte temën nga Progonati i Shqipërisë në një ambient malësorësh të lirë, të cilët janë lindur dhe rritur në liri dhe si njerëz të lirë nuk mund të duronin dot shfrytëzimin e çifligarëve. Le t'ia lëmë fjalën përsëri autorit. "Më 10 mars fletoren e përfunduar ia dorëzova teatrit. Më 24 dhjetor, në mbrëmje, pjesa do të shfaqej. … Heronjtë e mi u gjykuan në sallën e gjyqit të ndërgjegjes sime …" Me këtë gjyq të ndërgjegjes, ndërsa dritat fikeshin në teatrin osman atë mbrëmje të 25 marsit të vitit 1875, Sami Frashëri do të vendoste vetë kohën e tij, vetë ndërgjegjen e kohës dhe të njerëzve. Është një nder dhe shenjë emancipimi i teatrit osman dhe shoqërisë turke, që hapi skenën e vet për këtë dramë të madhe atdhetare shqiptare, e cila në vetvete është një thirrje dhe manifestim për të gjitha shtresat e popullit shqiptar për ndërgjegjësimin e asaj kohe delikate në pikat e vlimit që po vinin. Nuk do të kalonin më shumë se tri vite dhe populli shqiptar, i udhëhequr nga vëllai i madh i Frashëllinjve, Abdyl Frashëri, do të udhëhiqte Lidhjen Shqiptare të Prizrenit për mbrojtjen e tërësisë territoriale shqiptare kundër lakmive dhe pretendimeve shoviniste të vendeve fqinje. Drama "Besa" vuri në qendër të vëmendjes së masës së spektatorëve, fuqinë shpirtërore të shqiptarëve të thjeshtë, ato vlera të mrekullueshme të humanizmit, të lirisë, të burrërisë e të mirësisë.
Drama "Besa" e Sami Frashërit e luajtur për herë të parë në teatrin osman më 25 mars 1875, u bë një manifestim artistik i lëvizjes kombëtare shqiptare. Gjithashtu, ajo do t'i tregonte botës së qytetëruar se aty në Ballkan jetonte një popull i lashtë liridashës me thesare të mëdha njerëzore, etike dhe morale. Kjo dramë do t'i tregonte botës së qytetëruar, vitalitetin e një kombi të lashtë liridashës, siç ishte populli shqiptar. Për më tepër, drama "Besa" e Sami Frashërit do të përbënte një nga themelet e dramës shqiptare, e cila do të vihej në skenë me entuziazëm nga dhjetëra shoqëri atdhetare shqiptare në Shqipëri dhe kudo nëpër diasporë. … Në fillim të vitit 2015, u nisëm drejt Kosovës. Në Prishtinë, librashitësit kishin nxjerrë tavolinat në zemër të qytetit dhe prisnin blerësit e tyre. Dhe jo rastësisht, një nga librat më të kërkuar ishte "Historia e Perandorisë Osmane" shkruar nga Halil Inalçik. Ndërsa në Prizren, në ndërtesën e rikonstruktuar të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, brenda një avllie të madhe gjendej edhe muzeu etnografik. Në pjesën ballore të muzeut ishte vendosur fotografia e Abdyl Frashërit, vëllait të Sami Frashërit, autorit të dramës "Besa". Abdyl Frashëri u bë zemra dhe truri i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Në "Kamus Al-a'lam", Sami Frashëri jep këtë shkrim për vëllain e tij të madh: "Është vëllai i autorit të ngratë, i njohur dhe i quajtur Frashërli. Lindi në kohën e ardhjes së lartmadhërisë së tij, sulltan Abdylmexhitit, në katundin Frashër, i cili ndodhet në qendër të krahinës së Dangëllisë, në kazanë të Përmetit që i takon sanxhakut të Gjirokastrës së vilajetit të Janinës. Që kur ishte 14 vjeç u gjend në kufirin e Greqisë me ushtrinë ndihmëse së bashku me babanë e tij. Aty, kohën e lirë e plot qetësi e kalonte duke mësuar. Në moshën 18-vjeçare, pas vdekjes së të atit, ai mbeti mbikëqyrës i familjes shumëanëtarëshe. Për shkak të mbajtjes së familjes, ishte i shtrënguar të punonte në Drejtorinë për Mbledhjen e Tatimit (Xhelepit), në sekretariatin për mbrojtjen sociale, si dhe në detyra të tjera. Pas dy vitesh, kur i vdiq edhe e ëma, për të mundësuar shkollimin e pesë vëllezërve të tij më të vegjël, u largua nga vendlindja dhe u transferua në Janinë. Këtu, përveç përgjegjësisë së punëve zyrtare, si dhe kujdesin ndaj familjes, në kohën e mbrëmjes së bashku me vëllezërit e tij, në formë bisedash dhe konsultimesh mësonte dhe ushtronte gjuhën arabe, persiane, frëngjishten, greqishten, si dhe vepra letrare. Sami Frashëri është një mjeshtër i publicistikës në përgjithësi dhe i jetëshkrimeve në veçanti. Dhe në jetëshkrimin e vëllait ai flet qartë e saktë për këtë jetë të madhe.
"Pasi vëllezërit e tij e mbaruan shkollimin, në moshën 35-vjeçare ai u martua. Në kushtet e presionit dhe kërcënime të vazhdueshme nga ana e Greqisë, lidhur me çështjen e ndërmjetësimit të kufirit grek në dëm të Shqipërisë, së bashku me disa personalitete të tjera të Janinës, u lejua kthimi i tij në vendlindje." Dhe cili ishte kontributi konkret i Abdyl Beut në këtë drejtim? "Që nga ajo kohë nuk mbeti pa shpenzuar pasurinë dhe fuqinë kundër aneksimit të Janinës dhe Prevezës, Greqisë. Në këtë çështje tregoi një kujdes dhe vullnet të jashtëzakonshëm. Për këtë qëllim, ai shpenzoi edhe pasurinë prej disa mijëra lirash që sa e sa vite e kishte mbledhur me mundim dhe me punë …. Duke shëtitur nëpër kabinetet e shteteve të mëdha së bashku me Mehmet Ali Vrionin, të tregonte të vërtetën mbi këtë çështje. Në sajë të përpjekjeve dhe të zgjuarsisë së tij, duke kundërshtuar vendimet e Kongresit të Berlinit për çështjen e ndërrimit të kufirit me Greqinë, anët e Janinës dhe të Prevezës mbetën në kuadër të shtetit osman". Si e komenton Sami Frashëri, aktivitetin e Abdylit në Lidhjen e Prizrenit?
"Po ashtu, meqë kundërshtonte edhe qëndrimet e Serbisë dhe të Malit të Zi ndaj Shqipërisë, inkuadrohet në Komitetin e Lidhjes që ishte formuar në Prizren. Atëherë ra në një gjendje të vështirë, sepse duke u komentuar mbrapsht qëllimet e tij të vërteta dhe patriotike nga ana e disa qëllimkëqijve, të cilët nuk i donin të mirën as vetes, gjithashtu qëndroi tre vjet i burgosur në Kalanë e Prizrenit … Më 1885-n, duke kërkuar falje te sulltani, vjen në Stamboll. Pas një kohe u caktua anëtar në Këshillin e Sigurimit të Qytetit të Stambollit … Ishte jashtëzakonisht i zgjuar dhe i guximshëm, i durueshëm dhe i mësuar me mundimet dhe torturat trupore, ishte trim i madh, i prirur dhe i gatshëm të bënte të mira të shumëllojshme, ishte bamirës dhe shpirtgjerë, bujar dhe fisnik, ishte njeri që më shumë e donte rehatinë për të tjerët se për veten …
…Madje edhe vdekja e tij ishte madhështore, ashtu sikurse dhe jeta, sepse dha shpirt duke folur dhe duke thënë fjalë burrërore e këshilla të arsyeshme me vend". Jetëshkrimet e vëllezërve Frashëri në përgjithësi dhe jetëshkrimi i Abdyl Frashërit në veçanti shërbejnë si një etalon për marrëdhëniet turko-shqiptare në Perandorinë Osmane. Ata ishin të punësuar në vende ku shumëkush do të dëshironte të punonte në administratën shtetërore të një shteti të madh, si? ishte Perandoria Osmane. Madje edhe kur i kundërviheshin vijës së përgjithshme të perandorisë ata dënoheshin, por dhe faleshin e përsëri punësoheshin. Më tej, këto marrëdhënie u përtërinë dhe u forcuan në një kohë kur shqiptarët nxorën mbi gjithçka mesazhin e tyre të madh nacional dhe fitoren e pavarësisë. Ata panë te populli turk një mik të natyrshëm jo thjesht të interesave të ditës, por të interesave historike jetike. E duke parë stendat e Muzeut të Lidhjes në Prizren, ndihet kudo në çdo foto dhe ngjarje se nga ajo datë e 25 marsit 1875 kur u dha për herë të parë drama "Besa" e Sami Frashërit në teatrin osman e deri te kjo ngjarje e madhe e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, ka një koherencë të brendshme të pashkëputur, të mbështetur në vazhdimësi nga forcat rilindëse të kombit… …Janë të rralla evenimentet artistike si drama "Besa" vënë në skenë në teatrin osman, që të luajnë një rol kaq të spikatur në zgjimin shpirtëror të një kombi. Në themel të saj ishte liria dhe vetë drama "Besa" është një poemë për lirinë dhe emancipimin shoqëror. Në zemër të Perandorisë Osmane, dritat ishin ndezur dhe dy popujt gjithashtu po i jepnin besën njëri-tjetrit për miqësi në rrjedhën e shekujve. Do të ishte përsëri Sami Frashëri që si në një teatër vigan kohor do të paraqiste në një nga veprat e tij "Personalitetet shqiptare në Kâmûs Al-a'lâm", personalitete shqiptare të të gjitha fushave, ministra dhe kryeministra, ligjvënës dhe arkitektë të famshëm, luftëtarë dhe poetë të dëgjuar, ndërtues të mëdhenj që do të shkruanin epopenë e tyre në hapësirat e Perandorisë Osmane. Emra të tilla si Abaz Pasha, Abdyl Beu, Ahmed Rifat Pasha, Ajaz Pasha, Bajraktar Mustafa Pasha, Ali Pashë Tepelena, Amuxha Zade Hysejn Pasha, Ballaban Beu, Daut Pasha, Ferhat Pasha, Asllan Pasha, Gjedli Pasha, Halil Pasha, Hamza Beu, Hasan Pasha, princ i Egjiptit, Hoxha Hasan Tahsini, Ibrahim Pasha, Ibrahim Pashë Vlora, Is-hak Çelebiu, Ismail Pasha, Jahja Bej Dukagjini, Kara Ahmed Pasha, Kyçyk Ahmed Pasha, Lutfi Pasha, Mehmed Ali Pasha, Mehmed Pasha, Merret Hysejn Pasha, Mirahor Iljaz Beu, Murat Pasha, Nasar Qazim Pasha, Omer Pashë Vrioni, Qemal Beu, Qyprili Mehmed Pasha, Fazil Ahmet Pasha, Mustafa Pasha Qyprili, Naum Pasha Qyprili, Abdullla Pasha Qyprili, Seid Pasha, Sinan Pasha, Sirri Selim Pasha, Xhaferr Efendiu, Talib Faik Efendiu etj., janë dhënë me tërë karrierën e tyre ushtarake, administrative, ndërtuese apo projektuese, si poet apo si luftëtarë të mëdhenj në raport me kohën e tyre dhe Perandorinë Osmane, zëdhënës të mëdhenj të racës shqiptare në këtë perandori qindravjeçare me një përvojë të jashtëzakonshme në administratë. Në një kuptim të gjerë drama "Besa" e Sami Frashërit e luajtur për herë të parë në teatrin osman, më 25 maj 1875, ishte një dramë historike që u luajt në qindra vjet dhe në një hapësirë të madhe të botës.
******************
Kush ishte Sami Frashëri?
Sami Bej Frashëri (1 qershor 1850, Frashër - 18 qershor 1904, Stamboll). Ai ishte rilindës i shquar, ideologu kryesor i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, dijetar i madh, shkrimtar dhe publicist. Në literaturën e huaj është njohur me emrin Shemseddin Sami.
Më 1872 u vendos në Stamboll ku zhvilloi një veprimtari të gjerë patriotike për çlirimin dhe bashkimin kombëtar të popullit shqiptar dhe bashkëpunoi me përfaqësuesit më përparimtarë të lëvizjes demokratike-borgjeze turke. Ishte një ndër organizatorët kryesorë të "Komitetit Qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare" dhe me themelimin e "Shoqërisë së të shtypurit me shkronja shqip" (1879) u zgjodh kryetar i saj.
Sami Frashëri drejtoi revistat e para në gjuhën shqipe "Drita" dhe pastaj "Dituria" (Stamboll, 1884-85) ku shkroi një varg artikujsh. Për nevojat e shkollës shqipe hartoi librat "Abetare e gjuhës shqipe" (1886), "Shkronjtore e gjuhës shqipe" (gramatika, 1886) dhe "Shkronjë" (Gjeografia, 1888) në gjuhën shqipe. Nga veprat më të shquara të këtij mendimtari të shquar, patriot, demokrat dhe iluminist është "Shqipëria ç'ka qenë, ç'është e ç'do të bëhet", botuar më 1899 pa emër autori në Bukuresht. Ky traktat u bë manifesti i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, vepra që sintetizoi programin e lëvizjes, strategjinë dhe taktikën e saj. Në të u shprehën idealet demokratike të zhvillimit politik e shoqëror të vendit, të zhvillimit të arsimit, të kulturës e të shkencës. Sami Frashëri hartoi dhe një fjalor të gjuhës shqipe që mbeti i pabotuar, ai la gjithashtu në dorëshkrim një përmbledhje këngësh popullore shqiptare.
Çështjen shqiptare Sami Frashëri e mbrojti edhe në organet e ndryshme të shtypit që drejtoi sidomos në gazetën turke "Terxhuman-i Shark". Sami Frashëri është autor i 57 veprave në gjuhën shqipe, turke dhe arabe duke përfshirë këtu edhe revistat e gazetat që i drejtoi duke botuar vetë në to. Çështjen shqiptare dhe historinë e popullit shqiptar Sami Frashëri i trajton edhe në veprat në gjuhën turke e sidomos në artikujt e botuar në shtypin e kohës, si edhe në veprat letrare me motive nga jeta shqiptare.
Si dijetar i madh Sami Frashëri dha kontributin e tij të vyer në disa fusha të shkencës ku u dallua si përfaqësues i mendimit të përparuar materialist, jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për vendet e Lindjes. Është autor i fjalorit normativ të gjuhës turke (Kamus-i türki, 1901) i cili ruan vlerën e vet të madhe edhe në ditët e sotme. Fjalori "Kamus-i türki" përmban mbi 40 mijë fjalë e shprehje gjuhësore dhe është pajisur me një parathënie të gjatë të shkruar nga vetë Samiu ku parashtron parimet e tij mbi fjalorin e një gjuhe letrare. Samiu është edhe autor i disa fjalorëve dygjuhësh frëngjisht-turqisht 1882); turqisht-frëngjisht 1885); arabisht-turqisht (Kamus-i arabi). Vepra madhore e Sami Frashëri në gjuhën turke është Enciklopedia e tij "Kamus-ul alâm" (1900) në 6 vëllime, ku Samiu u jep një vend tëdukshëm botës shqiptare, figurave të rëndësishme që ka nxjerrë populli shqiptar gjatë historisë së tij. Në enciklopedinë e Samiut gjenden njoftime për institucionet shtetërore, arsimore, fetare etj., si edhe të dhëna gjeografike jo vetëm për qytetet dhe qendrat administrative më të rëndësishme të Shqipërisë, por edhe për fshatrat më të njohura.
Si shkrimtar Sami Frashëri shkroi në gjuhën turke drama e romane. Vepra më e rëndësishme tregimtare Sami Frashëri "Besa", e botuar më 1875 (?) e ka marrë subjektin nga jeta shqiptare. Ajo u shfaq në teatrin perandorak në Stamboll më 1874, një vit para se të botohej.
Për popullarizimin e dijeve shkencore shkroj disa libra dhe broshura, të ciat i përmblodhi në "Bibliotekën e xhepit", hartoi tekste të ndryshme, botoi antologji me pjesë të zgjedhura nga letërsia botërore dhe kryesisht orientale, ai la në dorëshkrim 11 vepra kryesisht nga fusha e gjuhësisë dhe e letërsisë. Sami Frashëri ishte edhe një gazetar i talentuar. Ai ka bashkëpunuar me shkrime dhe ka qenë redaktor dhe kryeredaktor në disa gazeta si psh: "" ("Mëngjezi" 1876), ku për një kohë ishte kryeredaktor, ("Java") etj.
Në punën krijuese të Sami Frashëri një vend të rëndësishëm zënë edhe përkthimet, e kryesisht ato nga frëngjishtja. Ai shquhej për kulturën e tij të gjerë në shumë fusha. Biblioteka personale e tij kishte 20,000 vëllime. Për veprimtarinë patriotike edhe për frymën përparimtare që përshkon veprat e tij Porta e Lartë e ndoqi dhe e persekutoi Sami Frashërin, duke e internuar e izoluar. Vitet e fundit atij i qe ndaluar të dilte nga shtëpia. Atdhetari i shquar vdiq në Stamboll.
Titujt e veprave
Gjave (1876)
Shqipëria ç´ka qenë, ç´është e ç´do të bëhet (1899)
Besa dramë (osmanisht)
Kamus-i Turki fjalor (osmanisht-
Kamus al alam enciklopedia e parë osmane e gjeografisë dhe historisë.
Kamus-i Fransevi, 1882 Fjalor osmanisht-frëngjisht
Kamus-i Fransevi, 1885 Fjalor osmanisht-frëngjisht
Kamus-i Arabi, Fjalor arabisht-osmanisht
Dheu Është Flori
Dashuria e Talatit për Fitneten
Himmetu-l-Himam fi neshri-l-Islam
Medeniyyet-i-l islamiyye
(Floripress)
