Nga Prof. Dr. Afrim A. Rexhepi* :Dekonstruksioni i estetikës / objekti te Kadareja

Oh Dionis i shenjtë pse m’i tërheq veshët...unë qeshem me veshët e tua Arijadno pse nuk janë më të gjatë?" Kategorinë estetike të komikës Sharl Lalo e definon harmoni e humbur, të bukurën - harmoni të poseduar. Në kontekst, vë në pah definimin që gjykimi estetik kufizohet midis të bukurës dhe të shëmtuarës, respektivisht të vërtetën e parë të Niçes: Vetëm njeriu është i bukur dhe të vërtetën e dytë të Niçes: Askush nuk është më i shëmtuar se njeriu i degjeneruar.
“Në esencë, njeriu përball vetes vë të bukurën si masë e të përkryerës. E shëmtuara kuptohet shenjon degjenerimin dhe kaosin. Shenja e lodhjes, e rraskapitjes, e humbjes së lirisë, apo aroma e ngyrave, degjenerimi / deformimi i formave shenjojnë reaksionin e njejtë, gjykimin që definohet përmes të shëmtuarës, atëherë ç’ ka urren njeriu? Nuk ka dyshim: urren perëndimin e llojit të vet”. (Nietzsche, 2008; 10)


Eksplorimi i antipodit të së bukurës, zbardh natyrën e bukurisë edhe atë nga një perspektivë tjetër. E Bukura është e përsosur dhe jo e përsosur. Estetikja është kuantitative, informative, enigmatike, paradoksale, rend pa ligje. Teoria e estetikës është teori e sensibilitetit / ndjenjave. I ngushtë është gjykimi të konstatojmë që ndjenja është i vetmi organ që i takon të bukurës. Ekzistojnë ndjenja anestetike të cilat në një farë mënyre janë drejtëpërdrejt estetike. Estetika e shëmtimit nuk është vetëm mungesë e harmonisë, por edhe një gjykim negativ ndaj harmonisë. Sh. Lalo, beson që, "gjykimi negativ i referohet disharmonisë që ne e gjejmë aty ku nuk e kemi pritur, aty ku e kemi pritur ta perceptojnë harmoninë. (Lalo; 7)


Kanti besonte se edhe një rrëfejzë me kualitete të së keqes dhe të shëmtuarës, është e bukur nëse estetikisht perceptohet. Gjykimi pararendës sugjeron: - që arti bashkëkohor është i bukur, e bukura është edhe në të shëmtuarën - sugjeron në artin bashkëkohor, në të cilin aspekti harmonik i të shëmtuarës kthehet në protestë. Në fakt, që herët e shëmtuara është barazuar me jo - qenien.


"Sipas Heidegerit, Da - sein është lëshuar në botë dhe se më shumë është i interesuar për ekzistencën e vete. Idea e vetëvrasjes nuk i pëlqen. (Invood, 2008; 54)


Logjika e dekonstruksionit shenjon: ne ndodhemi diku tjetër. Kjo diku tjetër është jo – qenia që na cyt të pyetemi, të informohemi. Unë shkruaj romane, sepse kam shpirt, sepse nuk jam i përkryer – thotë Ernesto Sabato. Estetika e të shëmtuarës jep më shumë mundësi për forma të ndryshme të ekzistencës, një fiksion, një referensë e universit tonë.


E shëmtuara definohet përmes rrefuzimit, të tmerrshmes, të kërditshmes, të pakëndshmes, turpit, monstruozitetit, qelbësirës, kalbjes, sfilitjes, varfërisë, bizariteti etj. E shëmtuara vetvetiu shkel sistemin e identitetit, nuk respekton kufij, rend dhe rregulla. Estetika e të shëmtuarës, rrëfimi estetik i të shëmtuarës, demonstron definimin që e bukura është edhe në të shëmtuarën. Në kontekst caktohen tre fenomene të ndryshme: e shëmtuara në vetvete, e shëmtuara formale dhe paraqitja artistike e dy fenomeneve”. (Eko, 2007; 19). Artistët bashkëkohore nuk e përdorin të shëmtuarën sipas shembullit të avangardës por përmes efekteve estetike të të shëmtuarës për të nxjerrë në pah ndryshimin e botës / sfidë estetike për recipientin sot i cili sërish percepton të bukurën. Regjisori i filmit Nata e të vdekurve George Romero thekson,


"Filmat e mi për zombët / përbindshat – kufomat e gjalla, paraqesin revolucion, kthim radikal në botën sot. Në fakt, ne jemi zombët – të vdekur e të gjallë. Shfrytëzoj shumë gjak në të tmerrshmen madhështore, me qëllim që publikut t’i bëjë me dije që filmat e mi janë kronika shoqërore - politike të kohës sonë dhe jo aventura të ç’mendura të ngatërruara në horror". (Eko, 2007; 422)


Në tekstin Fuqia e tmerrit, Julia Kristeva e definon abjektin, “nuk është objekt, nuk është subjekt…Në abjekt vërehen revoltat e tmerrshme dhe të errëta të qenies, të drejtuara kah kërcënimi". (Kristeva, 1982; 78) Abjekti është fenomen që kërcënon identitetin e subjektit përmes të padrejtës, vullgares, të pahijshmes, të ndyrësisë, kërditjes nga ushqimi, mëkatit, tmerrit, llahtarisë, mpirjes, shtangies, krupa, të vjellët etj. Arti bashkëkohor është art i abjektit, në kuptimin unë e abjektojë veten, unë e pështy veten, unë e ripozicionojë veten. Teksti Dekonstruksioni i estetikës: e shëmtuara i Mario Perniolës ngre çështjen Ç’farë do të thotë ta dekonstruktosh shijen? Së pari do të thotë ta definosh të kundërtën e shijes. Edhe pse Kanti besonte që e shëmtuara estetikisht nuk mund të perceptohet, Perniola tregon në faktin që “përvoja e të shëmtuarës është në interaksion me kënaqësinë: të vjellat na lirojnë nga e kërditshmja”. (Perniola, 1997; 105)


“Grumbuj turistësh, ashtu siç çdo turmë lëvizëse, i kishin vështrimet të lehta e të papërqëndruara, por në ndeshjen e pare me sytë e tyre ngrinin papritur. Shumica zverdheshin, disave u vinte të përzier”. (Kadare, 1980; 5)


Akti i perceptimit të kokës, do të thotë ballafaqim i njeriut me tjetrin në vete. Në dispozicion, akti i parë i Magbethit, “e bukura është e shëmtuar, e shëmtuara është e bukur”. Në funksion, thënia e Kantit, “Arti përmbush funksionin e vet edhe kur për gjëra të bukura i paraqet gjërat e shëmtuara”. (Eko, 2007; 135) Edhe fenomenet e shëmtuara edhe objektet e shëmtuara, janë të bukura në mënyrën e vet nëse estetikisht i perceptojmë, nëse dijmë ta prepozicionojmë distancën psiqike në raport me pragmën unë. Shembull tipik është piktura e Pablo Pikasos Guernika, demonstrim i aspektit harmonik të të shëmtuarës në të cilën “ligji i formës dështon”. (Adorno, 1996; 25) Për Ismail Kadarenë horrori, e tmerrshmja, e shëmtuara, edhe pse janë të kundërta, në sferën estetike koegzistojnë dhe ndërthuren me njëra tjetrën - bukuri e tmerrshme. Esteti Alfred Uçi definon, “Shkrimtari ka përjetuar drejtpërdrejtë, me një thellësi të jashtëzakonshme emocionale dhe nga afër, drama të tilla në një nga vatrat më të nxehta të ferrit të histories të shekullit 20, aty ku u lujatën spektaklet më të tmerrshmne të fashizmit dhe stalinizmit”. (Uçi, 1999; 74)


“Në ecje e sipër, ai hapte torbën dhe vështronte gjithë frikë. Allah, pëshpëriste, si na ke bërë kështu të udhëtojmë me kokat tona nëpër duar…Nën dritën e vetëtimave koka e prerë me flokët e qullur e të shpupurisur, dukej si e hakërruar…I panjohuri pranë oxhakut të hanit, futi dorën në torbën e lëkurtë dhe, duke e tërhequr prej flokësh, nxori që andej një kokë të prerë. Në sytë e tyre të çakërdisur ai e vuri kokën e qullur ndaj zjarrit, pa e ditur as vetë pse, ndoshta për ta tharë...Ndërkaq nga nxehtësia flokët e kokës filluan të lëshonin avull. Avujt ngriheshin përpjetë si një mjegull, që vinte drejt e nga mbretëria e vdekjes…Një kokë e prerë mund ta mbërthente spektatorin po aq fuqishëm, sa një vepër arti. Sytë e saj të xhamtë po lidheshin me sytë e njerëzve”. (Kadare, 1980; 44)


Citati vë në dukje që Kadareja drejtpërdrejt e ka ndjerë fuqinë e tmerrit, drejtpërdrejtë i ka ndjerë forcat e tmerrit, drejtëpërdrejt i ka ndjerë skenat më shokuese të "ferrit" të shekullit të 20, aty ku u luajtën ngjarjet më të tmerrshme dhe më rënqethëse. Arti i vërtetë është i tmerrshëm dhe i shëmtuar, estetikisht demonstron ligjin e materies në lëvizje. "Abjekti i vetvetes shenjon vetveten. Shenjuesi i saj mund të jetë letërsia abjektive...abjekti i krimeve të nazistëve e arrin kulmin e vet kur vdekja që më vret mua lidhet me atë që në universin tim të gjallë, duhet të më shpëtojë nga vdekja: fëmijëria, shkenca (vëretje: Arti), ndër të tjera”. (Kristeva, 1982; 95)


Dekonstruksioni i subjektit të Deridasë, është një fiksion që ne e njohim nga filozofia, letërsia dhe shkencat shoqërore. Për Deridanë, "identiteti nuk është krijuar pa alteritetin, është krijuar nga tjetri". (Kullashi, 2007; 169) Ndryshe nga psikoanaliza e Lakanit, për Derridanë raporti me veten nuk është spekulativ, por vetvetja ka tjetrin brenda. Jeta është brenda differance / dallimit që lidh. Implikacion teoria e Deridasë është unë heterogjene / tjetri qëndron te unë si alter ego, (p. sh. romanet Pashallëqet e mëdha, Pallati i ëndrrave, Piramida, janë romane historike / autobiografike të proektuara me tjetrin e shkrimtarit. Romanet janë tekste me dy tekste brenda, me dy duar, me dy vështrime, me dy kontekste dhe ndjenja. Tjetri, duke qenë alter ego e subjektit, shpëton atë përmes të kërditshmes, të vjellurës, tmerrit që mos të zhduket.


"Unë e perjetojë abjektin vetëm nëse një tjetër qëndron në vendin ku kam qëndruar unë. Tjetri që më paraprin dhe më posedon dhe përmes posedimit bën të ekzistojë”. (Kristeva, 1982; 56)


Romanet e Kadaresë janë koegzistencë estetike e horrorit apsolut dhe kompleksitetit historik, parabola të ferrit totalitar. Shekulli i njëzetë krijoi mundësinë e përtëritjes së temës së ferrit, sepse u krijuan kalime nëntokësore, metrotë, kampe përqëndrimi dhe diktatura. “Ju mendoni që ndodheni në botën e Kafkës, në fakt ndodheni në botën e Kadaresë” – konstatohet në gazetën Lire të Parisit.


Romanet e Kadaresë duke qenë art abjektiv, mund të interpretohen edhe përmes dekonstrukсionit të shijes / e shëmtuara, sepse leximi i fragmenteve demonstron dekonstruksionin e shijes / e kundërta. Në fakt, përmes lojës me parabolat kohore, Kadare abjekton sepse për të “në ne ka më shumë mbeturina se jashtë nesh”. Përmes diskursit figurative – parabola, ironia, alegoria që kalon në simbol interpretativ, Kadare i proekton efektet e ferrit, abjekton. Dhe kjo është e mjaftueshme, për të definuar që arti i Kadaresë në esencë është abjektiv. Julia Kristeva definon, “në abjekt qëndron një nga revoltat e thella të qenies, të orientuara kundër kërcënimit”. (Kristeva, 40)


“në Tabir Saraj, rekomandimet nuk pranohen sepse ato janë në kundërshtim me esencën e Tabir Sarajit; - Pallati Tabir Saraj siç e emërojnë sot, është njëra nga shtyllat e mbretërisë tonë; - Tabir Saraji është emëruar nga urdhëri i Sulltanit; - Pallati i ëndrrave merret me Tabir totalin, me ëndrrat e të gjithë qytetarëve tonë; - Tabir Saraji është instuticion plotësisht i mbyllur; - Pallati i ëndrrave nuk është ëndërr por njëra nga shtyllat e shtetit; - E mbyllur për gjithkë; - Ruajtja e sekretit, është urdhëri më i shenjtë i Tabir Sarajit; - Tabir Saraji është pallatë misterioze; - Interpretimi është thelbi i Tabir Sarajit, truri i tij; - Tabir Saraji me koridore të errëta dhe enigmatike; - mekanizëm përmes të cilës kalojnë të gjitha punët shtetërore; - Fuqizimi i Pallatit të ëndrrave, ishte shenjë krize e supershtetit; - interpretimi i Tabir Sarajit, është i madhërishëm; - në të, funksionon një logjikë tjetër, simbole tjera; - Tabir Saraji, është mekanizëm gjigant për shpërlarjen e trurit; - Dosja e maktheve; - Të gjitha të këqijat do të arrijnë nga Tabir Saraji bir; - Ferri dhe parajsa janë aty bashkë, bukuria dhe e shëmtuara; - Pallati i ëndrrave i posedon çelësat e shtetit; - Një botë e çuditshme në një kohë dhe logjikë të mbrapshtë; - Në krahasim me jetën, Tabir Saraji është si ëndrra. (Kadare, 2000)


“Të ndërtohet diçka e madhe; - Ideja e një varri të madh, varr i madhërishëm; - Piramida është shtylla e shtetit; - Piramida do të ndërtohet më e lartë, më e madhërishme; - Total piramida; - Piramida është këtu ku të hanë pluhuri dhe vapa; - Piramida nganjëherë dukej se ishte nën tokë; - Piramida ngrihej kah qielli; - Piramidë e përkryer, e paparë; - Ideja për ndërtimin e piramidës lindi në koh ën e krizës më të madhe; - Lartësia e piramidës ishtë e tmerrshme; - Njerëzit filluan të lëvdërohen: me gëzim e kam sakrifikuar djalin për piramidën; - Kësaj piramide e ngritur me kokat e prera, një ditë do t’ i del mjekrra; - Piramida ishte mjet i diktatorit; - Varret qetësinë e ruajnë nën tokë, piramida mbi tokë; - Piramida varr mbi tokë; - Proektim sipas pozicionit të yjeve, hapja e rrugëve”. (Kadare, 1990)


Përmes shkrimit – parabolë e ferrit totalitar, Kadare ironizon, reagon, abreagon, abjekton. Abjekton përmes totalitarizmit dhe realizmit socialist.

Referenca:
Ismail Kadare, Pallati i ëndrrave, Tetovë, 2000.
Ismail Kadare, Piramida, Tiranë, 1990.
Friedrich Nietzsche Twilight of the Idols, 1895. Text prepared from the original German and the translations by Walter Kaufmann and R. J. Hollingdale, 2008.
Sharl Lalo, Nocione të estetikës, Prishtinë, 1983.
Michael Invood, Heidegger, Nje hyrje shumë e shkurtër, Oxford University Press, Tiranë, 1997.
Umberto Eko, Istorija ruznoce, Beograd, 2007.
Julia Kristeva, Powers of Horror. An Essey on Abjection, Columbia University Press, New York, 1982.
Mario Perniola, L’estetica del novecento, Bologna, 1997.
Teodor W. Adorno, Aesthetic theory, University of the Minessota Press, New York, 1996.
Ismail Kadare, Pashallëqet e mëdha, Prishtinë, 1980.
Muhamedin Kullashi, Gjurmë dhe pyetje, Asdreni, Shkup, 2007.
Ernesto Sabato, Pojedinac i univerzum, Zagreb, 2005.
G. Deleuze / F. Guattari, Ç 'është filozofia, Tiranë, 2008.
Alfred Uçi, Grotesku kadarean, Onufri, Tiranë, 1999.

* Prof. Dr. Afrim A. Rexhepi – ligjërues i Estetikës në Shkup