Duke zevendesuar gjuhet kombetare me dialekte, sic duan te bejne disa kaccaflaqe, do te thote te mbyllesh ne geto shume popullsi qe kane pasur deri tani, mundesine te hidhnin veshtrimin pertej gardheve te fshatit te tyre.
Umberto Eco L’espresso
Nuk do ta besonit, por duke kerkuar ne internet nje ze pak te degjuar (Marin Mersenne, nje bashkekohes i Dekartit) gjeta nje tekst ne Wikipedia ne dialektin piemontez. Gjithe kuriozitet, kerkova me shume, dhe zbulova se shume zera mund te gjenden te perkthyer (pervecse ne te gjitha gjuhet e kombeve qe ulen ne seline e OKB-se, disa prej te cilave ne alfabete te palexueshem per ne) edhe ne “gjuhen” asturiane, sarde, siciliane, korsikane, galiciane, ne Interlingua, maori, ocitane, suahili, veneciancen, volapuk, joruba dhe zulu. Sigurisht, me terhoqen dialektet italiane dhe, duke lene menjane atin e mire Mersenne, qe do te gjente te papergatitur shume prej lexuesve te mi, u zhvendosa tek Aristoteli i cili, duke qene mjeshtri i atyre qe dine, eshte edhe mjeshtri i lexuesve te L’espresso-s. Per te, thuhet ne dialektin piemontez se “Aristotil a l’era nassu a Stagira (an Macedonia) del 384 aGC e a l’e mort a Calcis (ant l’Eubea) del 322 aGC. A l’ancamin dissipol ed Platon, Aristotil a fonda tost soa propia scola filosofica a Atene, el Liceo. Soa curiosita anteletual a l’ha toca tuti ij domini dla conossensa”. Ashtu sic as Kamileri nuk do te guxonte, verehet ne dialektin sicilian se “Nto 348/7, annu da morti di Platoni, nto momentu ‘n cui lu filosofu Spiusippu veni disignatu a sucediri o mastru nta dirizzioni da scola, Aristotili abbannuna l’Academia nzemmula a Senucrati. Havi nizziu acussi lu piriudu di li viaggi: Aristotili suggiorna prima a Atarneu, pressu lu tirannu Ermia, appoi a Mitileni, nta l’isula di Lesbo; ‘n stu piriudu si didica a ricerca e forsi macari o nzignamentu (secunnu Jaeger avissi funnatu a Assu, nzemmula e filosufi Senucrati, Erastu, Coriscu na sorta di sucursali di l’Academia).
Me te ardhur ne dialektin sard, percaktohet se “Custu articulu est unu abotzu. Lu podes modificare e lu faghere mannu bellu. Agiuda.nos!”. Por, ne dialektin venetian nenvizohet se “e opere de Aristotelee se divide in scriti acroamatisi o exoterisi, che i xe spunti per e lesion del fi oxofo, e esoterisi, fati per el publico. Sti ultemi i xe un grupo de dia oghi, un protretico (testo chel consegia a fi oxofia) e un su a fi oxofia. I exoterisi invese i xe dixisi in testi de metafixica, in quatordexe libri, chei demostra a progresiva destinsion del pensier de Aristotele da queo del maestro Platon, i ga come tema prinsipal a sostansa”. Ne dialektin Banlam-gu, gjej se “Chit phin bun-shiun sY chit e phi-a-kian”, dhe s’mund t’i jap vecse te drejte. Eshte e habitshme qe mungon versioni ne dialektin lombard, shenje kjo se nisma nuk u perket kryebashkiakeve legiste qe i vene emrat e rrugeve ne dialekt (ose keta nuk kane degjuar kurre te flitet per Aristotelin). Tani, dua te rrefej se te degjoj te thuhet ne dialektin piemontez se “Aristotil ant J’analitich (ante che analitich a l’e lon che al di d’ancheuj a l’e dit logica), a definiss el silogism, na sort de schema logich. A men-a anans cost estudi con d’arflession an sla dimostrassion e l’andussion”, me krijon njefare ndjeshmerie. Por ma krijon sepse me kujton se si zbaviteshim teksa riperserisnim ne dialekt ato qe profesoret na mesonin ne italisht. Asokohe flisnin me mire ne dialekt dhe keshtu na benin me shume per te qeshur; por ata qe ne shtepi nuk kishin folur kurre italisht, ne provimet e pjekurise do t’ja hidhnin dhe aq paq. Kjo jo vetem ne lenden e italishtes, por edhe ne filozofi, sepse nuk dinin te shprehnin me qartesi konceptet.
Ne fakt dialekti, i pershtatshem per gjerat komike, familjare, per te perditshmen konkrete, nostalgjiken-sentimentale, dhe shpesh poetiken, ne veshet tona i rrezon permbajtjet konceptuale te lindura dhe te zhvilluara ne nje gjuhe tjeter. Pyeteni veten perse fraza “mendimi i Aristotelit ka si teme kryesore substancen”, kur perkthehet ne gjermanisht nuk te ben te qeshesh, ndersa e perkthyer ne dialektin venecian duket si sherbetori Arlekin qe u ben hyzmet dy padroneve. Vec kesaj, edhe ai qe eshte i zoti ta permbledhe te gjithe Aristotelin ne dialektin piemontez, nuk do te arrinte t’ia tregonte atij qe flet, nuk them sicilianen, por edhe dialektin lombard. Te mendosh se dikur, duke lexuar nje permbledhje poezish ne dialektin aleksandrin, u gjenda i zene ngushte perpara nje poezie shume te kuptueshme, dhe me vone zbulova se ishte shkruar ne dialektin e Kazalbaljanos, qe nga Aleksandria eshte vec 6 kilometra larg.
Gjuhet kombetare kane sherbyer pergjate historise per te unifikuar kulturat lokale. Fjala vjen, ne poteren e dialekteve afrikane shyqyr qe ka ekzistuar dialekti suahili permes te cilit shume njerez kane mundur te kuptohen dhe bejne tregti. Duke u kthyer ne njohurine e dialekteve (ose per mos ta humbur) eshte thelbesore te ruajme rrenjet tona, por duke zevendesuar gjuhet kombetare me dialekte, sic duan te bejne disa kacaflaqe, do te thote te mbyllesh ne geto shume popullsi qe kane pasur deri tani, mundesine te hidhnin veshtrimin pertej gardheve te fshatit te tyre.
