Jeta e dyte e nje shkrimtari

Agjencioni Floripress

Te paren here qe kam degjuar per “Proken” (por jo per Lipi Papajanin, autorin e tij), ka qene kur ne shtypin tone u fol shkarazi per nje cmim te larte qe kishte fituar regjisori kosovar Isa Qosja ne festivalin prestigjioz te filmit ne Berlin. Por ne ate njoftim lakonik s’permendej kurrkund emri i “babait natyror” te Prokes, Filip (Lipi) Papajanit. Nuk e ve aspak ne dyshim qe i mirenjohuri Isa Qosja e citonte ne titrat prezantues te filmit si shkrimtarin elbasanas te “panjohur ne vendin e tij”, ashtu edhe vepren mbi motivet e se ciles ishte krijuar vepra kinematografike, por ironia ishte se nderkohe qe vepres origjinale i qene dhene munxet e qe damkosur me harrese, ajo ringjallej dhe rikthehej ne jete ne nje trajte te re per te fituar lavdine e merituar dhe te mohuar padrejtesisht, madje nderkombetarisht. Ne mos e vetmja me kete fat, “Proka” eshte nder veprat me tipike. Filip Papajani, i njohur me se shumti ne leme te letrave me apelativin “Lipi” eshte nje nga shkrimtaret me te pazakonte te letrave shqipe. Dhe kjo jo dhe aq per shkak te profesionit te mjekut (profesion qe e ushtroi deri ne fund te jetes), ngase ne historine e letrave shqipe nuk jane te rralle ata shkrimtare dhe levrues te letrave ne pergjithesi qe vinin nga zanate jashteletrare, po per faktin se nga modeli letrar i krijuar dhe me konkretisht nga nje novele e vetme “Proka” (produkti i tij shkrimor eshte tejet i rralle), ai arriti te rroke nje vend te vecante dhe te pa konkurrueshem ne panteonin e emrave te shquar te Republikes se Letrave shqipe, sidomos sot e kesaj dite qe po hedhim ne leter keto radhe. E verteta, jo fort e kendshme dhe e lakmueshme per nje shkrimtar, eshte se pervec ca te moshuarve ende gjalle qe e kujtojne me shume si mjek sesa si shkrimtar, pakkush, me ndonje perjashtim mjaft te rralle, e mban mend dhe e permend si shkrimtar. S’do mend, kjo histori e trishte ka edhe nje logjike kohore: vepra e tij letrare e njohu driten e botimit para luftes dhe, me pas, u mbulua nga tisi i harreses dhe i nje fije dashakeqesie me shume te fshehte se te shprehur. Ndaj ky shkrim, me rastin fatlum te ribotimit te “Prokes”, pas me shume se gjysme shekulli, nuk eshte thjesht nje gjest mirenjohjeje, por edhe nje perpjekje modeste per te rimekembur shtatoren e nje njeriu qe hyri ne historine e letersise me nje novele te vetme. E pra, shumekush nga ne kishte per t’ia pasur zili!

Jo rastesisht, por ne menyre kuptimplote, “Proka” nis me nje skene histerie e deshperimi kolektiv te nje turme njerezish, te cilet, ashtu si varganet e fanatikeve ne mesjete qe u drejtoheshin vendeve te mrekulliberese, kane marre rugen drejt Shkumbinit qe t’i luten Perendise per nje pike uje pas nje thatesire te jashtezakonshme me nje gjest bestytnie e marrezie te perbashket njekohesisht. Me masen e injoranteve eshte perziere edhe Proka, nje djalosh i leshte, por i patekeq, i cili, pa dashje, behet viktime e ligesise, vrazhdesise dhe shpotise se bashkeqytetareve qe e kredhin ne lume me gjithe tesha, duke e turperuar faqe botes. Kaq mjafton qe, nga ky cast e me pas, gjithcka ne jeten e Prokes te marre rrokullimen e te shkoje persembrapthi. Doemos, turma egershane dhe thellesisht e paditur ka nevoje per dike qe ta flijoje, mbi te cilin te shkrehe e te zbraze gjithe dufin e ligesise. Madje ne kete pike mund te themi se edhe sikur te mos ekzistonte Proka, turma kishte per ta shpikur, turma ka nevoje per t’i bere fli zotave te vet: Padijes, Ligesise dhe Egersise. Me kete arsyetim nicean Lipi Papajani shperthen skemat e deriatehershme qe ekzistonin (ne nje fare mase e menyre ekzistojne edhe sot) ne letrat shqipe dhe, kesisoj, na ofron nje veper, ne thelb, revolucionare, dritheruese, e cila, ma do mendja se nuk lajthis kur pohoj se, nuk eshte kapercyer edhe sot e kesaj dite. Por bisturia e analizes se autorit nuk mbetet thjesht e vetem te turma, por deperton edhe me thelle ne plaget e qelbezuara te nje trupi te drobitur, sic eshte shoqeria shqiptare, per te mberritur deri ne asht, domethene te sistemi, ligji, shteti qe ne thelb ka te njejtin portret te shoqerise, madje eshte xhelati i saj, instrumenti i pashpirt qe shpije drejt vdekjes Proken dhe te dashuren e tij. Te parin e lidh kok’ e kembe me hekura dhe e mbyll ne burgjet e cmendurise, te dyten e vesh me rrobat e murgeshes per t’iu bashkuar fizikisht e shpirterisht te dashurit deri ne diten e vdekjes qe zbret si nje deus ex machina permes shfaqjes se befte te Shen Gjon Vladimirit, shenjtit te manastirit, i cili i merr shpirtrat e dy te rinjve dhe i ngjit ne qiell per te gjetur me ne fund paqen e ameshuar, ate qe njerezit ua kishin mohuar mbi toke. Fundi i noveles tingellon sa i hidhur aq edhe ironik, po te kemi parasysh qe shkrimtari ishte i njohur per ateizmin e shpallur boterisht permes shkrimeve publicistike. Ka te ngjare qe me ane te sarkazmes ai ka dashur te shprehe marazin dhe fatalitetin e vet lidhur me pandryshueshmerine e natyres njerezore, tek e cila, sic shprehej Herman Hesse, “gjellojne edhe shenjti, edhe djalli njeherazi”.

Fraza ekspresive plot nuanca dhe larmi stilistikore, zhdervjelltesia ne pershkrimin e situatave, portretet kolektive te turmes, riprodhimi me nje fuqi mbreselenese i gjendjeve shpirterore te heroit te vet, pershkrimet sugjestive te natyres, figuracioni i perkore, por mjaft origjinal dhe i goditur (“qershite kuqelonin si thengjij te ndezur”), nuk lene fije dyshimi qe Filip Papajani eshte nje shkrimtar i sprovuar, nje stilist i mbaruar dhe nje prozator realist qe i ka te rralle shoket ne letrat shqipe, i cili me aq sa mundi e diti e emancipoi letersine shqipe te kohes qe belbezonte ende me nje romantizem folklorizant dhe sentimentalizem anakronik qe s’e hasje me jo ne metropolet e Europes, por as ne getot letrare te provinces ballkanike. Filip Papajani, dhe kete e themi pa ngurruar, ishte nje perjashtim, nje perjashtim qe shkelqen edhe sot e gjithe diten. Madje me fort sot ne mungese sesa dje me pranine e vet.

Filip Papajani

“Proka”

Botues “Geer”

64 faqe

300 leke

“Neper Bukureshtin shqiptar”, liber nga Adrian Majuru. Monografi te tilla si ajo e Dora d’Istrias per shqiptaret e Rumanise apo kjo e Adrian Majurut, te cojne ne nje bote qe sot eshte zhdukur. Sigurisht qe Bukureshti eshte modernizuar nderkohe, edhe pse ky modernizim eshte i diskutueshem dhe atmosfera e shekullit te XIX-te, me komunitetet shqiptare, armene, greke, hebreje ose arumuno-rumune nuk ekzistojne me, vecse ne kujtimet nostalgjike te historianeve, shkrimtareve apo piktoreve.

“Neper Bukureshtin shqiptar”

Adrian Majuru

Botues: “55”, 164 faqe, 750 leke

“Rebelimi i robotit”, liber nga David Icke. Ne jetojme ne nje bote, e cila eshte sunduar nga teknologjia e re revolucionare, por sipas autorit anglez Icke, robotet e vertete te planetit jemi ne, njerezit. Ne kete liber Icke zbulon rritjen e alarmit ndaj rrezikut, sepse njerezit e te gjitha kombeve e kane lejuar veten te jene te programuar nga idete, te cilat atyre ua kane ushqyer ata qe jane ne pushtet. Ai gris vellon e hipokrizise dhe zbulon pathosin e fshehur ne vetedijen e njeriut.

“Rebelimi robotit”

David Icke

Botues: “Helga’s Secret”, 458 faqe, 1200 leke

“Kodi Rebeka”, roman nga Ken Follet. Vere e vitit 1942, Afrika e Veriut. Gjenerali gjerman, Romeli, duket i pathyeshem perballe britanikeve. Arma e tij e fshehte eshte nje spiun i pazakonte, Aleks Ulfi, qe ka per detyre te shtjere ne dore planet strategjike te britanikeve dhe ti raportoje me nje kod te fshehur ne faqet e Rebekes, romanit te Daphine du Maurier. Fatet e luftes ndryshojne. Gjermanet do te fitojne vetem nese majori anglez, Vandam, i rremben sekretin Ulfit.

“Kodi Rebeka”

Ken Follet

Botues: “Dudaj”, 423 faqe, 900 leke