 |
Obsesioni i te shkruarit e kapi ne moshen 40 vjecare, por kjo nuk e pengoi aspak pianisten holandeze te behej nje shkrimtare qe do t’i kalonte kufijte e vendit te saj. Ajo u prezantua ne Shqiperi se pari me romanin “Ne fillim gri, pastaj e bardhe, pastaj blu” e me pas me “Sonaten e Krojtzerit”, botuar nga shtepia botuese “Dituria”, me shqiperimin e Virgjil Kules dhe Edit Dibres
-Promovoni krijimtarine tuaj ne Tirane, cdo te thote per ju ky takim me lexuesin shqiptar?
Jam me te vertete e kenaqur. Ajo cka me beri pershtypje gjate promovimit, eshte qe jo vetem qe ju e njihni librin, e keni lexuar, e keni kuptuar dhe e doni kete liber. Madje nder ato qe u thane ketu mesova gjera qe nuk i dija me pare mbi librin tim. Kjo eshte nje shenje e mire qe libri po kryen misionin e tij. Fillimisht libri eshte i shkrimtarit, por pasi kalon nje periudhe kohe ai shkon tek lexuesi dhe kritika, e ne kete moment libri i takon lexuesit.
-Gjithmone ka dicka qe e shtyn shkrimtarin te shkruaje nje veper. Po ju si u perfshite ne krijimtarine letrare?
Zellin per te shkruar ia dedikoj dy pasioneve te mia te medha, muzikes dhe leximit. Kur isha e vogel isha e cmendur pas leximit dhe lexoja jo vetem letersi holandeze, por nga e gjithe bota. Lexoja cdo perkthim nga letersia frenge, ruse, polake, gjithcka. Dhe ne njefare menyre besoja se letersia boterore ishte letersi holandeze. Dhe mendoj se kjo ndihmon shume per shkrimin e biografive dhe autobiografive, jo vetem mua si lexuese, por edhe lexuesit e mi. Si nje lexuese e apasionuar harrova te shkruaj dhe m’u deshen 40 vjet per te shkuar tek te shkruarit. Nje dite mendova, perse te mos shkruaj edhe une? E mbaj mend ishte dite e hene, ora tete, kur u ula pas nje tavoline me disa flete te bardha perpara. Nisa te shkruaj nje histori prej 10 faqesh dhe prej atehere nuk kam pushuar se shkruajturi.
-Dhe cfare ishte ajo qe ju ngacmoi ne ate here te pare?
Ishin shume gjera. Shume tema nga te cilat une mund te frymezohesha. Duke nisur qe nga familja ime, ku ishim 10 femije me dy prinder katolike qe vinin gjithashtu nga familje te medha me 13 dhe 16 femije. Pervec temave qe mund t’i merrja nga familja ime, kishte shume te tjera qe une i kisha perthithur nga leximet e mia te letersise boterore. Kjo perben nje baze te rendesishme kur fillon te shkruash. Gjithashtu, e rendesishme per shkrimet e mia ishte edhe formimi si muzikante.
-Meqe jemi tek muzika, sa ka ndikuar kjo ne procesin e te shkruarit?
Muzika, formimi im ne konservator si pianiste ishte nje baze shume e forte per te shkruar, madje t’ju them te verteten ndihem me shume muzikante se sa shkrimtare. Per mua muzika eshte arti me abstrakt, megjithate duhet thene se ajo deperton ne zemren e njerezve ne menyre me te drejtperdrejte se cdo lloj arti tjeter. Qe do te thote qe nje art, edhe pse abstrakt, nuk te pengon te jesh i ndjeshem dhe t’i besh apel shpirtit njerezor. Pra formimi muzikor ka ndikuar tek une si shkrimtare dhe une para se te krijoj nje personazh shoh stilin, menyren e kompozimit te romanit, si te ishte nje veper muzikore. Por muzika nuk eshte i vetmi art qe ka ndikuar tek une. Bashkeshorti im eshte skulptor dhe kjo eksperience me ka bere te kuptoj qe nje veper arti duhet te qendroje, duhet te jete solide.
-Kjo eshte hera juaj e pare ne Shqiperi, nderkohe qe romani “Ne fillim gri, pastaj e bardhe, pastaj blu...” eshte prezantuar ne gjuhen shqipe qe ne vitin 1996 nga perkthimi i Virgjil Kules. Sa e njihnit Shqiperine dhe pse vendoset te vini pikerisht tani?
Ne te vertete gjithmone kam dashur te vij e ta vizitoj kete vend. Nuk kam pasur asnje lloj ngerci apo frike per te ardhur. Madje po te kisha mundesi do rrija me gjate ne Shqiperi, per te pare sa me shume prej saj, pse jo per te mesuar. Ketu takova nje punonjese te shtepise botuese, e cila vete i perkiste besimit ortodoks, bashkeshorti ishte mysliman, ndersa nena katolike. Per mua si holandeze ky ishte nje rast shume interesant, pasi momentalisht ne Holande ekziston nje debat i madh ne lidhje me ardhjen e shume myslimaneve ne shoqerine tone, gje qe eshte pare si problematike nga ana e holandezeve. Keshtu qe ne kete drejtim ne mund te mesojme shume nga Shqiperia. Eshte kenaqesi te degjosh historine e kesaj familjeje, e cila nuk ka pasur kurre probleme fetare, edhe pse brenda saj ekzistojne tre syresh.
-Po letersine shqiptare…
Nga letersia shqipe njoh vetem shkrimtarin e madh Ismail Kadare dhe mund te them se e njoh shume mire ate. Kur degjoj per Shqiperine, nder mend kam Shqiperine per te cilen Ismail Kadareja shkruan. Keshtu qe mendoj vetem per Shqiperine letrare, ate te pasqyruar ne libra.
-Dhe si do ta vleresonit shkrimtarin e vetem shqiptar qe njihni?
Eshte mjeshter i letersise. Po te me pyesnin mua, do te thoja qe vitin e ardhshem cmimin Nobel e merr Ismail Kadare.
-Librat tuaj kane ardhur ne shqip nga dy perkthyes te ndryshem. Cfare raportesh ka de Moor me perkthimin e librave te saj?
Qe zinxhiri nga autori tek lexuesi te funksionoje, duhet patjeter te jete ndermjetesi, perkthyesi dhe une i falenderoj te dy perkthyesit e mi, qe kane sjelle ne shqip librin tim, e kane bere ate te kuptueshem per lexuesin. Ne menyre qe ai ta lexoje, ta preke, ta ndjeje ate qe percjell ne faqet e librit. Ashtu si ne nje orkester qe ka nevoje per nje dirigjent, edhe ne kete rast eshte perkthyesi ai qe perkthen, interpreton dhe i ofron vepren lexuesit.
-Romani i dyte i prezantuar ne gjuhen shqipe “Sonata e Krojtzerit”, ka titullin e nje novele te njohur te Tolstoit dhe endet mes trillerit dhe dashurise. Pse kjo zgjedhje?
Ishte dicka e natyrshme. Ajo qe me terhoqi me shume ishte loja me motivin estetik, nje motiv qe me zhvendosi nga muzika ne letersi. Eshte nje motiv i lojes evropiane, sepse zhvendoset nga Rusia ne Gjermani, ne Ceki pastaj ne Holande. Jam shume kurioze te di ku do te shkoje me tej. Nderkaq secila veper ka te vecantat e veta.
-Si punoni me veprat tuaja? Kerkoni kohe per te gjetur frymezimin dhe personazhet apo preferoni te beni me pare nje doreshkrim e me pas t’i ktheheni here pas here per ripunim?
Shkruaj gjithmone nje version te vetem dhe asnjehere nuk preferoj t’i kthehem vepres per korrektime. Sigurisht mendohem gjate per te gjetur fjalet e duhura, sepse besoj se te shkruarit duhet te jete i sakte dhe me pas i rendis mendimet e mia ne leter. Ndonjehere me duhet edhe kohe per te bere kerkime, per te plotesuar nje frymezim a ide qe kam ne mendje. Por, ne te shumten e hereve doreshkrimet e librave te mi jane me shkrim dore pasi gjithnje kam besuar se ka nje lidhje te ngushte mes dores dhe mendimit. Prandaj kompjuterin e shmang, pothuajse gjithmone.
-Dhe ndersa romanet jane bere nderkaq pjese e jetes tuaj, cfare ka ndodhur me muziken?
Vazhdoj te jem plotesisht e lidhur me te. Gjej kohe te degjoj muziken time te preferuar dhe luaj ne piano cdo nate. Majde ndonjehere shkruaj duke degjuar ne sfond tingujt e nje muzike te lehte.
-Promovoni krijimtarine tuaj ne Tirane, cdo te thote per ju ky takim me lexuesin shqiptar?
Jam me te vertete e kenaqur. Ajo cka me beri pershtypje gjate promovimit, eshte qe jo vetem qe ju e njihni librin, e keni lexuar, e keni kuptuar dhe e doni kete liber. Madje nder ato qe u thane ketu mesova gjera qe nuk i dija me pare mbi librin tim. Kjo eshte nje shenje e mire qe libri po kryen misionin e tij. Fillimisht libri eshte i shkrimtarit, por pasi kalon nje periudhe kohe ai shkon tek lexuesi dhe kritika, e ne kete moment libri i takon lexuesit.
-Gjithmone ka dicka qe e shtyn shkrimtarin te shkruaje nje veper. Po ju si u perfshite ne krijimtarine letrare?
Zellin per te shkruar ia dedikoj dy pasioneve te mia te medha, muzikes dhe leximit. Kur isha e vogel isha e cmendur pas leximit dhe lexoja jo vetem letersi holandeze, por nga e gjithe bota. Lexoja cdo perkthim nga letersia frenge, ruse, polake, gjithcka. Dhe ne njefare menyre besoja se letersia boterore ishte letersi holandeze. Dhe mendoj se kjo ndihmon shume per shkrimin e biografive dhe autobiografive, jo vetem mua si lexuese, por edhe lexuesit e mi. Si nje lexuese e apasionuar harrova te shkruaj dhe m’u deshen 40 vjet per te shkuar tek te shkruarit. Nje dite mendova, perse te mos shkruaj edhe une? E mbaj mend ishte dite e hene, ora tete, kur u ula pas nje tavoline me disa flete te bardha perpara. Nisa te shkruaj nje histori prej 10 faqesh dhe prej atehere nuk kam pushuar se shkruajturi.
-Dhe cfare ishte ajo qe ju ngacmoi ne ate here te pare?
Ishin shume gjera. Shume tema nga te cilat une mund te frymezohesha. Duke nisur qe nga familja ime, ku ishim 10 femije me dy prinder katolike qe vinin gjithashtu nga familje te medha me 13 dhe 16 femije. Pervec temave qe mund t’i merrja nga familja ime, kishte shume te tjera qe une i kisha perthithur nga leximet e mia te letersise boterore. Kjo perben nje baze te rendesishme kur fillon te shkruash. Gjithashtu, e rendesishme per shkrimet e mia ishte edhe formimi si muzikante.
-Meqe jemi tek muzika, sa ka ndikuar kjo ne procesin e te shkruarit?
Muzika, formimi im ne konservator si pianiste ishte nje baze shume e forte per te shkruar, madje t’ju them te verteten ndihem me shume muzikante se sa shkrimtare. Per mua muzika eshte arti me abstrakt, megjithate duhet thene se ajo deperton ne zemren e njerezve ne menyre me te drejtperdrejte se cdo lloj arti tjeter. Qe do te thote qe nje art, edhe pse abstrakt, nuk te pengon te jesh i ndjeshem dhe t’i besh apel shpirtit njerezor. Pra formimi muzikor ka ndikuar tek une si shkrimtare dhe une para se te krijoj nje personazh shoh stilin, menyren e kompozimit te romanit, si te ishte nje veper muzikore. Por muzika nuk eshte i vetmi art qe ka ndikuar tek une. Bashkeshorti im eshte skulptor dhe kjo eksperience me ka bere te kuptoj qe nje veper arti duhet te qendroje, duhet te jete solide.
-Kjo eshte hera juaj e pare ne Shqiperi, nderkohe qe romani “Ne fillim gri, pastaj e bardhe, pastaj blu...” eshte prezantuar ne gjuhen shqipe qe ne vitin 1996 nga perkthimi i Virgjil Kules. Sa e njihnit Shqiperine dhe pse vendoset te vini pikerisht tani?
Ne te vertete gjithmone kam dashur te vij e ta vizitoj kete vend. Nuk kam pasur asnje lloj ngerci apo frike per te ardhur. Madje po te kisha mundesi do rrija me gjate ne Shqiperi, per te pare sa me shume prej saj, pse jo per te mesuar. Ketu takova nje punonjese te shtepise botuese, e cila vete i perkiste besimit ortodoks, bashkeshorti ishte mysliman, ndersa nena katolike. Per mua si holandeze ky ishte nje rast shume interesant, pasi momentalisht ne Holande ekziston nje debat i madh ne lidhje me ardhjen e shume myslimaneve ne shoqerine tone, gje qe eshte pare si problematike nga ana e holandezeve. Keshtu qe ne kete drejtim ne mund te mesojme shume nga Shqiperia. Eshte kenaqesi te degjosh historine e kesaj familjeje, e cila nuk ka pasur kurre probleme fetare, edhe pse brenda saj ekzistojne tre syresh.
-Po letersine shqiptare…
Nga letersia shqipe njoh vetem shkrimtarin e madh Ismail Kadare dhe mund te them se e njoh shume mire ate. Kur degjoj per Shqiperine, nder mend kam Shqiperine per te cilen Ismail Kadareja shkruan. Keshtu qe mendoj vetem per Shqiperine letrare, ate te pasqyruar ne libra.
-Dhe si do ta vleresonit shkrimtarin e vetem shqiptar qe njihni?
Eshte mjeshter i letersise. Po te me pyesnin mua, do te thoja qe vitin e ardhshem cmimin Nobel e merr Ismail Kadare.
-Librat tuaj kane ardhur ne shqip nga dy perkthyes te ndryshem. Cfare raportesh ka de Moor me perkthimin e librave te saj?
Qe zinxhiri nga autori tek lexuesi te funksionoje, duhet patjeter te jete ndermjetesi, perkthyesi dhe une i falenderoj te dy perkthyesit e mi, qe kane sjelle ne shqip librin tim, e kane bere ate te kuptueshem per lexuesin. Ne menyre qe ai ta lexoje, ta preke, ta ndjeje ate qe percjell ne faqet e librit. Ashtu si ne nje orkester qe ka nevoje per nje dirigjent, edhe ne kete rast eshte perkthyesi ai qe perkthen, interpreton dhe i ofron vepren lexuesit.
-Romani i dyte i prezantuar ne gjuhen shqipe “Sonata e Krojtzerit”, ka titullin e nje novele te njohur te Tolstoit dhe endet mes trillerit dhe dashurise. Pse kjo zgjedhje?
Ishte dicka e natyrshme. Ajo qe me terhoqi me shume ishte loja me motivin estetik, nje motiv qe me zhvendosi nga muzika ne letersi. Eshte nje motiv i lojes evropiane, sepse zhvendoset nga Rusia ne Gjermani, ne Ceki pastaj ne Holande. Jam shume kurioze te di ku do te shkoje me tej. Nderkaq secila veper ka te vecantat e veta.
-Si punoni me veprat tuaja? Kerkoni kohe per te gjetur frymezimin dhe personazhet apo preferoni te beni me pare nje doreshkrim e me pas t’i ktheheni here pas here per ripunim?
Shkruaj gjithmone nje version te vetem dhe asnjehere nuk preferoj t’i kthehem vepres per korrektime. Sigurisht mendohem gjate per te gjetur fjalet e duhura, sepse besoj se te shkruarit duhet te jete i sakte dhe me pas i rendis mendimet e mia ne leter. Ndonjehere me duhet edhe kohe per te bere kerkime, per te plotesuar nje frymezim a ide qe kam ne mendje. Por, ne te shumten e hereve doreshkrimet e librave te mi jane me shkrim dore pasi gjithnje kam besuar se ka nje lidhje te ngushte mes dores dhe mendimit. Prandaj kompjuterin e shmang, pothuajse gjithmone.
-Dhe ndersa romanet jane bere nderkaq pjese e jetes tuaj, cfare ka ndodhur me muziken?
Vazhdoj te jem plotesisht e lidhur me te. Gjej kohe te degjoj muziken time te preferuar dhe luaj ne piano cdo nate. Majde ndonjehere shkruaj duke degjuar ne sfond tingujt e nje muzike te lehte.
