George Orwell, Ismail Kadare
Qëkurse shoqëria holandeze “Endemol” publikoi për herë të parë show-n televiziv “Big Brother” në vitin 1999, i përshtatur në Francë e Kanada me emrin Loft Story dhe i rimarrë, më pas, në dhjetëra vende, përfshirë edhe Shqipërinë, u duk sikur simboli i shkrimtarit anglez, George Orwell, i krijuar në romanin e tij të njohur “1984” (1949) do ta humbiste vetvetiu përmbajtjen e tij në favor të këtij tele-realiteti.
Nëse parulla “Vëllai i Madh ju vështron” (Big Brother is watching you) dhe simboli “Big Brother” i romanit të tij u përdor për të simbolizuar institucionet dhe praktikat që cenojnë lirinë dhe jetën private të individit, spektakli e eliminon këtë kuptim dhe e kthen konceptin e Orwell-it në një lojë, në një teatër të ekranizuar të jetës së përditshme. Në nivelin e gjuhës simbolike, koncepti mbetet siç e ka formuluar autori, por në gjuhën e përditshme ai emërton tashmë thjesht një show televiziv.
Pra, siç shihet, kemi të bëjmë me një dysi semantike, ku kuptimi i parë evokon zhanrin serioz, romanin dhe mesazhin e tij – në këtë rast, një paralajmërim kritik për shoqërinë bashkëkohore, sidomos për atë perëndimore, ku “Big Brother” po bëhet gjithnjë e më i pranishëm – dhe i dyti, zhanrin zbavitës. Është e vështirë të parashikohet sa do të vazhdojë të ruhet kjo dysi, e cila vë përballë këto dy nocione të kundërta, por duket se ato do të vazhdojnë të largohen gjithnjë e më shumë nga njëri-tjetri.
Nëse parulla “Vëllai i Madh ju vështron” (Big Brother is watching you) dhe simboli “Big Brother” i romanit të tij u përdor për të simbolizuar institucionet dhe praktikat që cenojnë lirinë dhe jetën private të individit, spektakli e eliminon këtë kuptim dhe e kthen konceptin e Orwell-it në një lojë, në një teatër të ekranizuar të jetës së përditshme. Në nivelin e gjuhës simbolike, koncepti mbetet siç e ka formuluar autori, por në gjuhën e përditshme ai emërton tashmë thjesht një show televiziv.
Pra, siç shihet, kemi të bëjmë me një dysi semantike, ku kuptimi i parë evokon zhanrin serioz, romanin dhe mesazhin e tij – në këtë rast, një paralajmërim kritik për shoqërinë bashkëkohore, sidomos për atë perëndimore, ku “Big Brother” po bëhet gjithnjë e më i pranishëm – dhe i dyti, zhanrin zbavitës. Është e vështirë të parashikohet sa do të vazhdojë të ruhet kjo dysi, e cila vë përballë këto dy nocione të kundërta, por duket se ato do të vazhdojnë të largohen gjithnjë e më shumë nga njëri-tjetri.
Por “Big Brother” nuk është i vetmi simbol i kohës sonë.
Koncepte dhe sisteme të tjera të dykuptimshme e të sofistikuara krijohen. Dhe, si të tilla, ato i shtyjnë njerëzit t’i drejtohen letërsisë ose të krijojnë ata vetë, sipas modeleve të suksesshme letrare, figura dhe shprehje që do t’i ndihmonin për të kuptuar më mirë atë që ndodh në jetën e tyre të përditshme. Në vitin 2008, në Francë u vu në funksionim Skedari Edvizh (le Fichier Edvige), që në shqip do të thotë përdorimi i dokumenteve dhe vlerësimi i informacionit të përgjithshëm, i cili nga kundërshtarët e tij është quajtur Big Sister (Motra e Madhe). Ndryshe nga “Big Brother” që identifikohet me ekranin-kamera, mjetin me të cilin ai shpërndan mesazhe dhe njëkohësisht vështron, ndjek e regjistron figurën, Big Sister, skedari francez Edvizh, bazohet në mbajtjen e të dhënave dokumentare për individët, të dhëna këto të shkruara dhe që kanë të bëjnë me origjinën, biografinë, formimin, arsimin, punën etj. Këto të dhëna skedohen për të njohur e analizuar (në rast nevoje) nëpërmjet tyre karakterin e individit, psikologjinë dhe mendimet e tij, që në mjedisin shoqëror manifestohen me një sjellje të caktuar. Sipas ligjit, ky skedar elektronik krijohet nga Ministria e Brendshme franceze për persona që kërkojnë ose që ushtrojnë një mandat politik, sindikal ose ekonomik apo që luajnë një rol institucional, ekonomik, social e fetar në shoqëri. Për të kuptuar më mirë sistemin e ri Edvizh, a nuk do të na ndihmonte në këtë rast një tjetër vepër letrare? A nuk evokon Big Sister romanin “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” (1981) të Ismail Kadaresë, i cili, sikurse 1984 i Orwell-it, ka si objekt pikërisht survejimin e individit gjer në thellësitë e trurit të tij?
Nëse do të përpiqeshim ta deshifronim në mënyrë simbolike domethënien e “Pallatit” në ditët e sotme, atëherë do ta shihnim ndryshe jo vetëm Edvizh-in, por edhe rikthimin e analizave të ADN-së, dokumentet biometrike, si dhe krijimin e bazave me të dhëna individuale në gjithë Europën. Falë teknologjisë së lartë, individi po i nënshtrohet gjithnjë e më shumë survejimit të organizuar me anë të teknikave e mjeteve të sofistikuara, për të cilat bëjnë fjalë romanet e lartpërmendura. Por, nga ana tjetër, një inventar i papërballueshëm mjetesh moderne e shoqëron dhe e tundon individin në kohën tonë, si kurrë më parë. Dhe ai, me ose pa dashjen e tij, bashkëjeton me to duke u bërë gjithnjë e më i varur prej tij. Ai mban korrespondencë elektronike, facebook, twitter, celular, MP3, komunikim telefonik (kujtoni skandalin më të fundit me përgjimet telefonike të gazetës angleze “News of the World”). Po ai mban gjithashtu karta bankare e lloj-lloj kartash të tjera, të cilat ia lehtësojnë jetesën duke ia cenuar, megjithatë, lirinë dhe privatësinë e tij. Pra, duket se kështu do të realizohet, në një farë mënyre, ideja e kontrollit të trurit njerëzor, i cili imagjinohet dhe përshkruhet në romanin e Kadaresë. Nën pushtetin e sofistikuar të shkencës e të teknikës, individit do të vijë duke iu zbehur karakteri e tij autentik si qenie humane e shoqërore.
Në të vërtetë, këto ndryshime, që tani kanë marrë formën e tyre endemike, zënë fill që me agimet e periudhës moderne në Europën Perëndimore.
Rusoi në Debatin e tij për shkencat e artet të mbajtur në Akademinë franceze, që në vitin 1750 i kritikonte shkencat dhe artet, sepse sipas tij ato jo vetëm nuk i përmirësonin zakonet dhe moralin e njeriut, por e largonin atë nga virtyti. Që nga koha e tij, progresi i shkencave, i teknikës dhe karakteri kontradiktor i ndikimit të tyre tek individi dhe shoqëria, nuk ka pushuar së preokupuari mendjet e intelektualëve europianë. Ata i kanë shprehur refleksionet e tyre kritike në vepra të ndryshme filozofike e letrare.
Një ndër këta është edhe filozofi gjerman, Edmund Husserl-i, i cili në vitin 1935 mbajti konferencat e njohura për krizën e civilizimit europian. Duke cituar një perifrazim të Kunderës për këto konferenca, Husserl-i e shihte burimin e krizës te karakteri i njëanshëm i përdorimit të shkencave, të cilat e kishin kthyer botën në një objekt të eksplorimit teknik e matematik, duke përjashtuar jetën konkrete si të tillë. Heidegger-i, dishepulli i tij, qe shprehur gjithashtu për “harresë të qenies” njerëzore.
Edhe shkrimtarët, sikurse filozofët, janë preokupuar nga kjo ide. Romani më i njohur i shkruar për këtë qëllim në Europë është ai me titull “Më i miri i botës” (Brave new world, 1932) i shkrimtarit anglez, Aldous Huxley, i cili përshkruan në një mënyrë futuriste pikërisht ndikimin negativ të progresit teknik tek individi modern. Nga ky autor është frymëzuar edhe Orwell-i për të shkruar romanin e tij “1984”.
Nga 1984 te “Pallati i ëndrrave”
Në fakt, që me botimin e “Pallatit të ëndrrave” në gjuhën franceze në 1990 e këndej, studiues të huaj (Faye, Elsie, Morgan etj.) e kanë vënë në dukje analogjinë mes romaneve të Orwell-it e të Kadaresë. Ata kanë të përbashkët temën e antiutopisë politike, atmosferën, simbolikën, si dhe ngjashmëri të tjera të karakterit narrativ. Duket se këtu kemi të bëjmë me raporte vazhdimësie dhe plotësimi.
I pari sjell figurën e “Big Brother”, që simbolizon survejimin e individit së jashtmi – me tele-ekrane, – i dyti përshkruan një institucion: Pallatin e ëndrrave (Tabir Sarajin), i ngritur për të kontrolluar ëndrrat e njerëzve, për t’i survejuar ata në brendësi të trurit, edhe kur ata flenë e shohin ëndrra. Të rilexosh së bashku “1984” të George Orwell-it dhe “Pallati i ëndrrave” të Ismail Kadaresë, kjo mundëson një dialog mes teksteve duke krahasuar strukturat e tyre të fiksionit. Nga ana tjetër, duke marrë parasysh kuptimin e tyre sociologjik, interpretimi i dy romaneve i kapërcen kufijtë e një analize të mirëfilltë letrare. Në këtë rast mund të shihet se në ç’mënyrë disa vepra letrare janë të afta të përftojnë simbole e koncepte, të cilat hyjnë edhe në ligjërimin social, sidomos në shprehjen e figurshme të njerëzve, duke i ndihmuar ata të flasin në mënyrë eufemike e metaforike për fenomene e objekte me të cilët ata bashkëjetojnë.
Për shembull, kur themi: “kjo është danteske”, ne i referohemi vizionit të Dantes, pra atij të ferrit të konceptuar prej tij në “Komedinë hyjnore”. Edhe simboli Don Kishot ose donkishotizëm vjen nga fusha e letërsisë dhe lidhet me romanin e mirënjohur të Servantesit. Nga teatri i Molierit kemi gjithashtu Harpagonin. Për të ardhur më pranë kohës sonë, shprehja “botë kafkiane”, “a la Kafka” ose “sipas romaneve të Kafkës”, na ndihmon të nënkuptojmë absurdin dhe arbitraritetin administrativ, që merr nëpër këmbë individin e vetmuar. Ka edhe shembuj të tjerë që përftohen nga sfera letrare. Dhe këtu është fjala për ato vepra që me anë të universit të tyre metaforik e narrativ arrijnë të krijojnë simbole e koncepte shumëkuptimëshe, të cilat pikërisht për këtë veçori semantike mund të hyjnë e të përdoren edhe në ligjërimin social.
Përveç veçorisë për të na ofruar simbole, si në rastet që u përmendën, në romanet e Orwell-it e të Kadaresë mund të vërehen edhe ngjashmëri të tjera, që mund të ishin objekt i shqyrtimeve më të thelluara krahasimtare.
Të dyja romanet janë shkruar gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë dhe objekti i tyre është totalitarizmi me pasojat e tij mbi shoqërinë dhe individin. Objekti letrar është i gjerë, sepse shënjon dy perandori: njëra në Perëndim e tjetra në Lindje, e para fiktive, kurse e dyta historike (Autorët e tyre gjithashtu i përkisnin të njëjtit orientim ideologjik, duke kaluar më pas në një periudhë zhgënjimi e tërheqjeje).
Të dyja këto vepra e kanë burimin në përvojën personale të autorëve të tyre, por ajo është paraqitur në mënyrë simbolike e alegorike.
Nëse Orwell-i denoncon universin totalitar, të imagjinuar nga ai duke iu referuar praktikës së regjimit stalinist në Bashkimin Sovjetik si dhe ngjarjeve e fakteve që kishte parë e provuar vetë si pjesëmarrës në luftën e Spanjës, në vitet 1936-1937, Kadareja ka si bazë jetën e tij në një “vend jonormal”, sipas shprehjes së tij, ku zbatoheshin censura dhe kontrolli sistematik ndaj të gjitha aspekteve të krijimtarisë njerëzore, si në të gjitha vendet e ish-Bllokut komunist.
Për sa i përket strukturës narrative, të dy romancierët bëjnë një zhvendosje në kohë për t’iu shmangur censurës së kohës së tyre. Le të kujtojmë që romani “Ferma e kafshëve”, që u bë aq i njohur pas botimit të tij, në fillim iu refuzua Orwell-it nga katër botues dhe u botua një vit pasi ishte shkruar. Në Tiranë, censura ishte më e rreptë akoma se në Londër, sepse veprat që lejoheshin për t’u botuar duhet të përmbushnin kërkesa të caktuara ideologjike dhe të mos kishin subjekte, figura apo përshkrime të dykuptimshme. Sigurisht që edhe “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” të Kadaresë u shoqërua me kritika para e pas botimit të tij, në vitin 1981, dhe u lejua të përkthehej e të botohej në Francë shumë vite më vonë, më 1990-n. Orwell-i e shkruan veprën e tij më 1948, por ngjarjet i vendos në një kohë të ardhme dhe pikërisht në vitin 1984, që mban edhe titullin e romanit. Në fakt, të tilla zhvendosje të kohës (proleps/shkencë-fiksion) kishin përdorur edhe dy romancierët që e kishin frymëzuar atë për këtë vepër: rusi Jevgeni Zamiatin me të parin roman të këtij lloji “Ne të tjerët” (My, 1920) dhe Huxley. Kurse Kadareja bën një digresion, duke u kthyer në një kohë më të largët në histori, në periudhën e Perandorisë Otomane, të cilën ai e ka objekt e sfond ngjarjesh edhe në vepra të tjera letrare të tij. Kthimi pas në histori ishte njëri nga procedimet krijuese të përdorura në periudhën e realizmit socialist edhe nga shkrimtarë të tjerë të Europës Lindore. Kjo teknikë përftonte alegorinë e parabolën dhe kamuflonte, në një farë mase, mesazhet kritike që i adresoheshin tërthorazi realitetit. Ky dimension kritik i përftuar me mjete e teknika letrare – të dy autorët e realizojnë këtë, përveç të tjerave, edhe përmes groteskut – i bën këto dy vepra moderne, në kuptimin që i jep këtij termi Octavio Paz.
“1984” dhe “Pallati i ëndrrave” përshkruajnë gjithashtu frikën, absurdin, arbitraritetin administrativ dhe, në këtë kuptim, ato janë në vazhdën e romaneve të njohura të Kafkës. Ajo që u është shtuar këtyre të fundit, sidomos nga Orwell-i me simbolin e tij, “Big Brother”, është paralajmërimi për një totalitarizëm të ri, që do të ishte ai teknologjik, me mjete shumë të sofistikuara, përballë të cilave tele-ekranet e romanit të tij 1984 do të dukeshin tashmë arkaike. Nga ana e tij, “Pallati i ëndrrave” mund të lexohet si një parandjenjë, përmes intuitës krijuese, i atyre kërkimeve shumë të avancuara shkencore që bëhen sot në botë, dhe që do të vazhdojnë edhe në të ardhmen, deri në arritjen e qëllimit për të lexuar e deshifruar mendimet në brendësi të trurit të njeriut.
Prandaj kritika u referohet këtyre romaneve jo vetëm për këto gjetje e zhvendosje të universit narrativ, por edhe për mesazhin e tyre aktual. Kjo është arsyeja që vepra e Orwell-it konsiderohet një parabolë për despotizmin modern, një rrëfim filozofik për shekullin e kaluar të ideologjive totalitare, kurse ajo e Kadaresë, një alegori për perversitetin totalitar, atë të së shkuarës dhe të së ardhmes, kudo e në çfarëdo forme që shfaqet ai.
Koncepte dhe sisteme të tjera të dykuptimshme e të sofistikuara krijohen. Dhe, si të tilla, ato i shtyjnë njerëzit t’i drejtohen letërsisë ose të krijojnë ata vetë, sipas modeleve të suksesshme letrare, figura dhe shprehje që do t’i ndihmonin për të kuptuar më mirë atë që ndodh në jetën e tyre të përditshme. Në vitin 2008, në Francë u vu në funksionim Skedari Edvizh (le Fichier Edvige), që në shqip do të thotë përdorimi i dokumenteve dhe vlerësimi i informacionit të përgjithshëm, i cili nga kundërshtarët e tij është quajtur Big Sister (Motra e Madhe). Ndryshe nga “Big Brother” që identifikohet me ekranin-kamera, mjetin me të cilin ai shpërndan mesazhe dhe njëkohësisht vështron, ndjek e regjistron figurën, Big Sister, skedari francez Edvizh, bazohet në mbajtjen e të dhënave dokumentare për individët, të dhëna këto të shkruara dhe që kanë të bëjnë me origjinën, biografinë, formimin, arsimin, punën etj. Këto të dhëna skedohen për të njohur e analizuar (në rast nevoje) nëpërmjet tyre karakterin e individit, psikologjinë dhe mendimet e tij, që në mjedisin shoqëror manifestohen me një sjellje të caktuar. Sipas ligjit, ky skedar elektronik krijohet nga Ministria e Brendshme franceze për persona që kërkojnë ose që ushtrojnë një mandat politik, sindikal ose ekonomik apo që luajnë një rol institucional, ekonomik, social e fetar në shoqëri. Për të kuptuar më mirë sistemin e ri Edvizh, a nuk do të na ndihmonte në këtë rast një tjetër vepër letrare? A nuk evokon Big Sister romanin “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” (1981) të Ismail Kadaresë, i cili, sikurse 1984 i Orwell-it, ka si objekt pikërisht survejimin e individit gjer në thellësitë e trurit të tij?
Nëse do të përpiqeshim ta deshifronim në mënyrë simbolike domethënien e “Pallatit” në ditët e sotme, atëherë do ta shihnim ndryshe jo vetëm Edvizh-in, por edhe rikthimin e analizave të ADN-së, dokumentet biometrike, si dhe krijimin e bazave me të dhëna individuale në gjithë Europën. Falë teknologjisë së lartë, individi po i nënshtrohet gjithnjë e më shumë survejimit të organizuar me anë të teknikave e mjeteve të sofistikuara, për të cilat bëjnë fjalë romanet e lartpërmendura. Por, nga ana tjetër, një inventar i papërballueshëm mjetesh moderne e shoqëron dhe e tundon individin në kohën tonë, si kurrë më parë. Dhe ai, me ose pa dashjen e tij, bashkëjeton me to duke u bërë gjithnjë e më i varur prej tij. Ai mban korrespondencë elektronike, facebook, twitter, celular, MP3, komunikim telefonik (kujtoni skandalin më të fundit me përgjimet telefonike të gazetës angleze “News of the World”). Po ai mban gjithashtu karta bankare e lloj-lloj kartash të tjera, të cilat ia lehtësojnë jetesën duke ia cenuar, megjithatë, lirinë dhe privatësinë e tij. Pra, duket se kështu do të realizohet, në një farë mënyre, ideja e kontrollit të trurit njerëzor, i cili imagjinohet dhe përshkruhet në romanin e Kadaresë. Nën pushtetin e sofistikuar të shkencës e të teknikës, individit do të vijë duke iu zbehur karakteri e tij autentik si qenie humane e shoqërore.
Në të vërtetë, këto ndryshime, që tani kanë marrë formën e tyre endemike, zënë fill që me agimet e periudhës moderne në Europën Perëndimore.
Rusoi në Debatin e tij për shkencat e artet të mbajtur në Akademinë franceze, që në vitin 1750 i kritikonte shkencat dhe artet, sepse sipas tij ato jo vetëm nuk i përmirësonin zakonet dhe moralin e njeriut, por e largonin atë nga virtyti. Që nga koha e tij, progresi i shkencave, i teknikës dhe karakteri kontradiktor i ndikimit të tyre tek individi dhe shoqëria, nuk ka pushuar së preokupuari mendjet e intelektualëve europianë. Ata i kanë shprehur refleksionet e tyre kritike në vepra të ndryshme filozofike e letrare.
Një ndër këta është edhe filozofi gjerman, Edmund Husserl-i, i cili në vitin 1935 mbajti konferencat e njohura për krizën e civilizimit europian. Duke cituar një perifrazim të Kunderës për këto konferenca, Husserl-i e shihte burimin e krizës te karakteri i njëanshëm i përdorimit të shkencave, të cilat e kishin kthyer botën në një objekt të eksplorimit teknik e matematik, duke përjashtuar jetën konkrete si të tillë. Heidegger-i, dishepulli i tij, qe shprehur gjithashtu për “harresë të qenies” njerëzore.
Edhe shkrimtarët, sikurse filozofët, janë preokupuar nga kjo ide. Romani më i njohur i shkruar për këtë qëllim në Europë është ai me titull “Më i miri i botës” (Brave new world, 1932) i shkrimtarit anglez, Aldous Huxley, i cili përshkruan në një mënyrë futuriste pikërisht ndikimin negativ të progresit teknik tek individi modern. Nga ky autor është frymëzuar edhe Orwell-i për të shkruar romanin e tij “1984”.
Nga 1984 te “Pallati i ëndrrave”
Në fakt, që me botimin e “Pallatit të ëndrrave” në gjuhën franceze në 1990 e këndej, studiues të huaj (Faye, Elsie, Morgan etj.) e kanë vënë në dukje analogjinë mes romaneve të Orwell-it e të Kadaresë. Ata kanë të përbashkët temën e antiutopisë politike, atmosferën, simbolikën, si dhe ngjashmëri të tjera të karakterit narrativ. Duket se këtu kemi të bëjmë me raporte vazhdimësie dhe plotësimi.
I pari sjell figurën e “Big Brother”, që simbolizon survejimin e individit së jashtmi – me tele-ekrane, – i dyti përshkruan një institucion: Pallatin e ëndrrave (Tabir Sarajin), i ngritur për të kontrolluar ëndrrat e njerëzve, për t’i survejuar ata në brendësi të trurit, edhe kur ata flenë e shohin ëndrra. Të rilexosh së bashku “1984” të George Orwell-it dhe “Pallati i ëndrrave” të Ismail Kadaresë, kjo mundëson një dialog mes teksteve duke krahasuar strukturat e tyre të fiksionit. Nga ana tjetër, duke marrë parasysh kuptimin e tyre sociologjik, interpretimi i dy romaneve i kapërcen kufijtë e një analize të mirëfilltë letrare. Në këtë rast mund të shihet se në ç’mënyrë disa vepra letrare janë të afta të përftojnë simbole e koncepte, të cilat hyjnë edhe në ligjërimin social, sidomos në shprehjen e figurshme të njerëzve, duke i ndihmuar ata të flasin në mënyrë eufemike e metaforike për fenomene e objekte me të cilët ata bashkëjetojnë.
Për shembull, kur themi: “kjo është danteske”, ne i referohemi vizionit të Dantes, pra atij të ferrit të konceptuar prej tij në “Komedinë hyjnore”. Edhe simboli Don Kishot ose donkishotizëm vjen nga fusha e letërsisë dhe lidhet me romanin e mirënjohur të Servantesit. Nga teatri i Molierit kemi gjithashtu Harpagonin. Për të ardhur më pranë kohës sonë, shprehja “botë kafkiane”, “a la Kafka” ose “sipas romaneve të Kafkës”, na ndihmon të nënkuptojmë absurdin dhe arbitraritetin administrativ, që merr nëpër këmbë individin e vetmuar. Ka edhe shembuj të tjerë që përftohen nga sfera letrare. Dhe këtu është fjala për ato vepra që me anë të universit të tyre metaforik e narrativ arrijnë të krijojnë simbole e koncepte shumëkuptimëshe, të cilat pikërisht për këtë veçori semantike mund të hyjnë e të përdoren edhe në ligjërimin social.
Përveç veçorisë për të na ofruar simbole, si në rastet që u përmendën, në romanet e Orwell-it e të Kadaresë mund të vërehen edhe ngjashmëri të tjera, që mund të ishin objekt i shqyrtimeve më të thelluara krahasimtare.
Të dyja romanet janë shkruar gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë dhe objekti i tyre është totalitarizmi me pasojat e tij mbi shoqërinë dhe individin. Objekti letrar është i gjerë, sepse shënjon dy perandori: njëra në Perëndim e tjetra në Lindje, e para fiktive, kurse e dyta historike (Autorët e tyre gjithashtu i përkisnin të njëjtit orientim ideologjik, duke kaluar më pas në një periudhë zhgënjimi e tërheqjeje).
Të dyja këto vepra e kanë burimin në përvojën personale të autorëve të tyre, por ajo është paraqitur në mënyrë simbolike e alegorike.
Nëse Orwell-i denoncon universin totalitar, të imagjinuar nga ai duke iu referuar praktikës së regjimit stalinist në Bashkimin Sovjetik si dhe ngjarjeve e fakteve që kishte parë e provuar vetë si pjesëmarrës në luftën e Spanjës, në vitet 1936-1937, Kadareja ka si bazë jetën e tij në një “vend jonormal”, sipas shprehjes së tij, ku zbatoheshin censura dhe kontrolli sistematik ndaj të gjitha aspekteve të krijimtarisë njerëzore, si në të gjitha vendet e ish-Bllokut komunist.
Për sa i përket strukturës narrative, të dy romancierët bëjnë një zhvendosje në kohë për t’iu shmangur censurës së kohës së tyre. Le të kujtojmë që romani “Ferma e kafshëve”, që u bë aq i njohur pas botimit të tij, në fillim iu refuzua Orwell-it nga katër botues dhe u botua një vit pasi ishte shkruar. Në Tiranë, censura ishte më e rreptë akoma se në Londër, sepse veprat që lejoheshin për t’u botuar duhet të përmbushnin kërkesa të caktuara ideologjike dhe të mos kishin subjekte, figura apo përshkrime të dykuptimshme. Sigurisht që edhe “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” të Kadaresë u shoqërua me kritika para e pas botimit të tij, në vitin 1981, dhe u lejua të përkthehej e të botohej në Francë shumë vite më vonë, më 1990-n. Orwell-i e shkruan veprën e tij më 1948, por ngjarjet i vendos në një kohë të ardhme dhe pikërisht në vitin 1984, që mban edhe titullin e romanit. Në fakt, të tilla zhvendosje të kohës (proleps/shkencë-fiksion) kishin përdorur edhe dy romancierët që e kishin frymëzuar atë për këtë vepër: rusi Jevgeni Zamiatin me të parin roman të këtij lloji “Ne të tjerët” (My, 1920) dhe Huxley. Kurse Kadareja bën një digresion, duke u kthyer në një kohë më të largët në histori, në periudhën e Perandorisë Otomane, të cilën ai e ka objekt e sfond ngjarjesh edhe në vepra të tjera letrare të tij. Kthimi pas në histori ishte njëri nga procedimet krijuese të përdorura në periudhën e realizmit socialist edhe nga shkrimtarë të tjerë të Europës Lindore. Kjo teknikë përftonte alegorinë e parabolën dhe kamuflonte, në një farë mase, mesazhet kritike që i adresoheshin tërthorazi realitetit. Ky dimension kritik i përftuar me mjete e teknika letrare – të dy autorët e realizojnë këtë, përveç të tjerave, edhe përmes groteskut – i bën këto dy vepra moderne, në kuptimin që i jep këtij termi Octavio Paz.
“1984” dhe “Pallati i ëndrrave” përshkruajnë gjithashtu frikën, absurdin, arbitraritetin administrativ dhe, në këtë kuptim, ato janë në vazhdën e romaneve të njohura të Kafkës. Ajo që u është shtuar këtyre të fundit, sidomos nga Orwell-i me simbolin e tij, “Big Brother”, është paralajmërimi për një totalitarizëm të ri, që do të ishte ai teknologjik, me mjete shumë të sofistikuara, përballë të cilave tele-ekranet e romanit të tij 1984 do të dukeshin tashmë arkaike. Nga ana e tij, “Pallati i ëndrrave” mund të lexohet si një parandjenjë, përmes intuitës krijuese, i atyre kërkimeve shumë të avancuara shkencore që bëhen sot në botë, dhe që do të vazhdojnë edhe në të ardhmen, deri në arritjen e qëllimit për të lexuar e deshifruar mendimet në brendësi të trurit të njeriut.
Prandaj kritika u referohet këtyre romaneve jo vetëm për këto gjetje e zhvendosje të universit narrativ, por edhe për mesazhin e tyre aktual. Kjo është arsyeja që vepra e Orwell-it konsiderohet një parabolë për despotizmin modern, një rrëfim filozofik për shekullin e kaluar të ideologjive totalitare, kurse ajo e Kadaresë, një alegori për perversitetin totalitar, atë të së shkuarës dhe të së ardhmes, kudo e në çfarëdo forme që shfaqet ai.
Qëkurse shoqëria holandeze “Endemol” publikoi për herë të parë show-n televiziv “Big Brother” në vitin 1999, i përshtatur në Francë e Kanada me emrin Loft Story dhe i rimarrë, më pas, në dhjetëra vende, përfshirë edhe Shqipërinë, u duk sikur simboli i shkrimtarit anglez, George Orwell, i krijuar në romanin e tij të njohur “1984” (1949) do ta humbiste vetvetiu përmbajtjen e tij në favor të këtij tele-realiteti.
Nëse parulla “Vëllai i Madh ju vështron” (Big Brother is watching you) dhe simboli “Big Brother” i romanit të tij u përdor për të simbolizuar institucionet dhe praktikat që cenojnë lirinë dhe jetën private të individit, spektakli e eliminon këtë kuptim dhe e kthen konceptin e Orwell-it në një lojë, në një teatër të ekranizuar të jetës së përditshme. Në nivelin e gjuhës simbolike, koncepti mbetet siç e ka formuluar autori, por në gjuhën e përditshme ai emërton tashmë thjesht një show televiziv.
Pra, siç shihet, kemi të bëjmë me një dysi semantike, ku kuptimi i parë evokon zhanrin serioz, romanin dhe mesazhin e tij – në këtë rast, një paralajmërim kritik për shoqërinë bashkëkohore, sidomos për atë perëndimore, ku “Big Brother” po bëhet gjithnjë e më i pranishëm – dhe i dyti, zhanrin zbavitës. Është e vështirë të parashikohet sa do të vazhdojë të ruhet kjo dysi, e cila vë përballë këto dy nocione të kundërta, por duket se ato do të vazhdojnë të largohen gjithnjë e më shumë nga njëri-tjetri.
Por “Big Brother” nuk është i vetmi simbol i kohës sonë.
Koncepte dhe sisteme të tjera të dykuptimshme e të sofistikuara krijohen. Dhe, si të tilla, ato i shtyjnë njerëzit t’i drejtohen letërsisë ose të krijojnë ata vetë, sipas modeleve të suksesshme letrare, figura dhe shprehje që do t’i ndihmonin për të kuptuar më mirë atë që ndodh në jetën e tyre të përditshme. Në vitin 2008, në Francë u vu në funksionim Skedari Edvizh (le Fichier Edvige), që në shqip do të thotë përdorimi i dokumenteve dhe vlerësimi i informacionit të përgjithshëm, i cili nga kundërshtarët e tij është quajtur Big Sister (Motra e Madhe). Ndryshe nga “Big Brother” që identifikohet me ekranin-kamera, mjetin me të cilin ai shpërndan mesazhe dhe njëkohësisht vështron, ndjek e regjistron figurën, Big Sister, skedari francez Edvizh, bazohet në mbajtjen e të dhënave dokumentare për individët, të dhëna këto të shkruara dhe që kanë të bëjnë me origjinën, biografinë, formimin, arsimin, punën etj. Këto të dhëna skedohen për të njohur e analizuar (në rast nevoje) nëpërmjet tyre karakterin e individit, psikologjinë dhe mendimet e tij, që në mjedisin shoqëror manifestohen me një sjellje të caktuar. Sipas ligjit, ky skedar elektronik krijohet nga Ministria e Brendshme franceze për persona që kërkojnë ose që ushtrojnë një mandat politik, sindikal ose ekonomik apo që luajnë një rol institucional, ekonomik, social e fetar në shoqëri. Për të kuptuar më mirë sistemin e ri Edvizh, a nuk do të na ndihmonte në këtë rast një tjetër vepër letrare? A nuk evokon Big Sister romanin “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” (1981) të Ismail Kadaresë, i cili, sikurse 1984 i Orwell-it, ka si objekt pikërisht survejimin e individit gjer në thellësitë e trurit të tij?
Nëse do të përpiqeshim ta deshifronim në mënyrë simbolike domethënien e “Pallatit” në ditët e sotme, atëherë do ta shihnim ndryshe jo vetëm Edvizh-in, por edhe rikthimin e analizave të ADN-së, dokumentet biometrike, si dhe krijimin e bazave me të dhëna individuale në gjithë Europën. Falë teknologjisë së lartë, individi po i nënshtrohet gjithnjë e më shumë survejimit të organizuar me anë të teknikave e mjeteve të sofistikuara, për të cilat bëjnë fjalë romanet e lartpërmendura. Por, nga ana tjetër, një inventar i papërballueshëm mjetesh moderne e shoqëron dhe e tundon individin në kohën tonë, si kurrë më parë. Dhe ai, me ose pa dashjen e tij, bashkëjeton me to duke u bërë gjithnjë e më i varur prej tij. Ai mban korrespondencë elektronike, facebook, twitter, celular, MP3, komunikim telefonik (kujtoni skandalin më të fundit me përgjimet telefonike të gazetës angleze “News of the World”). Po ai mban gjithashtu karta bankare e lloj-lloj kartash të tjera, të cilat ia lehtësojnë jetesën duke ia cenuar, megjithatë, lirinë dhe privatësinë e tij. Pra, duket se kështu do të realizohet, në një farë mënyre, ideja e kontrollit të trurit njerëzor, i cili imagjinohet dhe përshkruhet në romanin e Kadaresë. Nën pushtetin e sofistikuar të shkencës e të teknikës, individit do të vijë duke iu zbehur karakteri e tij autentik si qenie humane e shoqërore.
Në të vërtetë, këto ndryshime, që tani kanë marrë formën e tyre endemike, zënë fill që me agimet e periudhës moderne në Europën Perëndimore.
Rusoi në Debatin e tij për shkencat e artet të mbajtur në Akademinë franceze, që në vitin 1750 i kritikonte shkencat dhe artet, sepse sipas tij ato jo vetëm nuk i përmirësonin zakonet dhe moralin e njeriut, por e largonin atë nga virtyti. Që nga koha e tij, progresi i shkencave, i teknikës dhe karakteri kontradiktor i ndikimit të tyre tek individi dhe shoqëria, nuk ka pushuar së preokupuari mendjet e intelektualëve europianë. Ata i kanë shprehur refleksionet e tyre kritike në vepra të ndryshme filozofike e letrare.
Një ndër këta është edhe filozofi gjerman, Edmund Husserl-i, i cili në vitin 1935 mbajti konferencat e njohura për krizën e civilizimit europian. Duke cituar një perifrazim të Kunderës për këto konferenca, Husserl-i e shihte burimin e krizës te karakteri i njëanshëm i përdorimit të shkencave, të cilat e kishin kthyer botën në një objekt të eksplorimit teknik e matematik, duke përjashtuar jetën konkrete si të tillë. Heidegger-i, dishepulli i tij, qe shprehur gjithashtu për “harresë të qenies” njerëzore.
Edhe shkrimtarët, sikurse filozofët, janë preokupuar nga kjo ide. Romani më i njohur i shkruar për këtë qëllim në Europë është ai me titull “Më i miri i botës” (Brave new world, 1932) i shkrimtarit anglez, Aldous Huxley, i cili përshkruan në një mënyrë futuriste pikërisht ndikimin negativ të progresit teknik tek individi modern. Nga ky autor është frymëzuar edhe Orwell-i për të shkruar romanin e tij “1984”.
Nga 1984 te “Pallati i ëndrrave”
Në fakt, që me botimin e “Pallatit të ëndrrave” në gjuhën franceze në 1990 e këndej, studiues të huaj (Faye, Elsie, Morgan etj.) e kanë vënë në dukje analogjinë mes romaneve të Orwell-it e të Kadaresë. Ata kanë të përbashkët temën e antiutopisë politike, atmosferën, simbolikën, si dhe ngjashmëri të tjera të karakterit narrativ. Duket se këtu kemi të bëjmë me raporte vazhdimësie dhe plotësimi.
I pari sjell figurën e “Big Brother”, që simbolizon survejimin e individit së jashtmi – me tele-ekrane, – i dyti përshkruan një institucion: Pallatin e ëndrrave (Tabir Sarajin), i ngritur për të kontrolluar ëndrrat e njerëzve, për t’i survejuar ata në brendësi të trurit, edhe kur ata flenë e shohin ëndrra. Të rilexosh së bashku “1984” të George Orwell-it dhe “Pallati i ëndrrave” të Ismail Kadaresë, kjo mundëson një dialog mes teksteve duke krahasuar strukturat e tyre të fiksionit. Nga ana tjetër, duke marrë parasysh kuptimin e tyre sociologjik, interpretimi i dy romaneve i kapërcen kufijtë e një analize të mirëfilltë letrare. Në këtë rast mund të shihet se në ç’mënyrë disa vepra letrare janë të afta të përftojnë simbole e koncepte, të cilat hyjnë edhe në ligjërimin social, sidomos në shprehjen e figurshme të njerëzve, duke i ndihmuar ata të flasin në mënyrë eufemike e metaforike për fenomene e objekte me të cilët ata bashkëjetojnë.
Për shembull, kur themi: “kjo është danteske”, ne i referohemi vizionit të Dantes, pra atij të ferrit të konceptuar prej tij në “Komedinë hyjnore”. Edhe simboli Don Kishot ose donkishotizëm vjen nga fusha e letërsisë dhe lidhet me romanin e mirënjohur të Servantesit. Nga teatri i Molierit kemi gjithashtu Harpagonin. Për të ardhur më pranë kohës sonë, shprehja “botë kafkiane”, “a la Kafka” ose “sipas romaneve të Kafkës”, na ndihmon të nënkuptojmë absurdin dhe arbitraritetin administrativ, që merr nëpër këmbë individin e vetmuar. Ka edhe shembuj të tjerë që përftohen nga sfera letrare. Dhe këtu është fjala për ato vepra që me anë të universit të tyre metaforik e narrativ arrijnë të krijojnë simbole e koncepte shumëkuptimëshe, të cilat pikërisht për këtë veçori semantike mund të hyjnë e të përdoren edhe në ligjërimin social.
Përveç veçorisë për të na ofruar simbole, si në rastet që u përmendën, në romanet e Orwell-it e të Kadaresë mund të vërehen edhe ngjashmëri të tjera, që mund të ishin objekt i shqyrtimeve më të thelluara krahasimtare.
Të dyja romanet janë shkruar gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë dhe objekti i tyre është totalitarizmi me pasojat e tij mbi shoqërinë dhe individin. Objekti letrar është i gjerë, sepse shënjon dy perandori: njëra në Perëndim e tjetra në Lindje, e para fiktive, kurse e dyta historike (Autorët e tyre gjithashtu i përkisnin të njëjtit orientim ideologjik, duke kaluar më pas në një periudhë zhgënjimi e tërheqjeje).
Të dyja këto vepra e kanë burimin në përvojën personale të autorëve të tyre, por ajo është paraqitur në mënyrë simbolike e alegorike.
Nëse Orwell-i denoncon universin totalitar, të imagjinuar nga ai duke iu referuar praktikës së regjimit stalinist në Bashkimin Sovjetik si dhe ngjarjeve e fakteve që kishte parë e provuar vetë si pjesëmarrës në luftën e Spanjës, në vitet 1936-1937, Kadareja ka si bazë jetën e tij në një “vend jonormal”, sipas shprehjes së tij, ku zbatoheshin censura dhe kontrolli sistematik ndaj të gjitha aspekteve të krijimtarisë njerëzore, si në të gjitha vendet e ish-Bllokut komunist.
Për sa i përket strukturës narrative, të dy romancierët bëjnë një zhvendosje në kohë për t’iu shmangur censurës së kohës së tyre. Le të kujtojmë që romani “Ferma e kafshëve”, që u bë aq i njohur pas botimit të tij, në fillim iu refuzua Orwell-it nga katër botues dhe u botua një vit pasi ishte shkruar. Në Tiranë, censura ishte më e rreptë akoma se në Londër, sepse veprat që lejoheshin për t’u botuar duhet të përmbushnin kërkesa të caktuara ideologjike dhe të mos kishin subjekte, figura apo përshkrime të dykuptimshme. Sigurisht që edhe “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” të Kadaresë u shoqërua me kritika para e pas botimit të tij, në vitin 1981, dhe u lejua të përkthehej e të botohej në Francë shumë vite më vonë, më 1990-n. Orwell-i e shkruan veprën e tij më 1948, por ngjarjet i vendos në një kohë të ardhme dhe pikërisht në vitin 1984, që mban edhe titullin e romanit. Në fakt, të tilla zhvendosje të kohës (proleps/shkencë-fiksion) kishin përdorur edhe dy romancierët që e kishin frymëzuar atë për këtë vepër: rusi Jevgeni Zamiatin me të parin roman të këtij lloji “Ne të tjerët” (My, 1920) dhe Huxley. Kurse Kadareja bën një digresion, duke u kthyer në një kohë më të largët në histori, në periudhën e Perandorisë Otomane, të cilën ai e ka objekt e sfond ngjarjesh edhe në vepra të tjera letrare të tij. Kthimi pas në histori ishte njëri nga procedimet krijuese të përdorura në periudhën e realizmit socialist edhe nga shkrimtarë të tjerë të Europës Lindore. Kjo teknikë përftonte alegorinë e parabolën dhe kamuflonte, në një farë mase, mesazhet kritike që i adresoheshin tërthorazi realitetit. Ky dimension kritik i përftuar me mjete e teknika letrare – të dy autorët e realizojnë këtë, përveç të tjerave, edhe përmes groteskut – i bën këto dy vepra moderne, në kuptimin që i jep këtij termi Octavio Paz.
“1984” dhe “Pallati i ëndrrave” përshkruajnë gjithashtu frikën, absurdin, arbitraritetin administrativ dhe, në këtë kuptim, ato janë në vazhdën e romaneve të njohura të Kafkës. Ajo që u është shtuar këtyre të fundit, sidomos nga Orwell-i me simbolin e tij, “Big Brother”, është paralajmërimi për një totalitarizëm të ri, që do të ishte ai teknologjik, me mjete shumë të sofistikuara, përballë të cilave tele-ekranet e romanit të tij 1984 do të dukeshin tashmë arkaike. Nga ana e tij, “Pallati i ëndrrave” mund të lexohet si një parandjenjë, përmes intuitës krijuese, i atyre kërkimeve shumë të avancuara shkencore që bëhen sot në botë, dhe që do të vazhdojnë edhe në të ardhmen, deri në arritjen e qëllimit për të lexuar e deshifruar mendimet në brendësi të trurit të njeriut.
Prandaj kritika u referohet këtyre romaneve jo vetëm për këto gjetje e zhvendosje të universit narrativ, por edhe për mesazhin e tyre aktual. Kjo është arsyeja që vepra e Orwell-it konsiderohet një parabolë për despotizmin modern, një rrëfim filozofik për shekullin e kaluar të ideologjive totalitare, kurse ajo e Kadaresë, një alegori për perversitetin totalitar, atë të së shkuarës dhe të së ardhmes, kudo e në çfarëdo forme që shfaqet ai.
