At Foti F. Cici
(Kumtesë e mbajtur me rastin e Festës Kombëtare, 28 Nëntor 2002, mbas Dhoksologjisë së Flamurit, në Kishën Ortodokse Shqiptare të Shën Astit të Durrësit, Toronto - Canada)
Mbas vitit 1880 në botën shqiptare u hodh ideja “Shqipëri e pavarur dhe Kishë e pavarur”. Por vetëm në vitin 1900 dokumentohet përpjekja e parë e programuar prandaj dhë kjo datë është pikënisja e kumtesës sonë.
Më 27 maj 1900 shoqata Drita e Bukureshtit, e cila ishte themeluar në vitin 1886, shpalli si synim të saj kryesor luftën për të shkëputur kishën ortodokse të Shqipërisë nga Patrikana Ekumenike dhe futjen e shqipes si gjuhë adhurimi në shërbesa, gjë që në fakt nuk u sendërtua nga shoqata në fjalë.
Megjithëse nisma e dështuar ishtë marrë në Rumani, në të gjitha kolonitë shqiptare jashtë Shqipërisë diskutohej dhe debatohej për çështjen e mëvetësimit të Kishës. Lufta e autoqefalisë lindi jashtë kufijve të Shqipërisë dhe të Turqisë, dhe u zhvillua e dha pemë po jashtë këtyre kufijve. Por cfarë ishte bërë konkretisht para vitit 1900 për këtë çështje?
Fillimisht synimi i pavarësisë së Kishës shqiptare nuk ekzistonte. Shqiptarët ortodoksë kishin folur dhe punuar që nga viti 1800 për përdorimin e shqipes në Kishë, gjë që në qoftë së arrihej do të çonte edhe në pavarësi, por ata nuk ishin të ndërgjegjshëm për këtë.
Por si lindi ideja e pavarësisë së Kishës? Nocioni i autoqefalisë u poq kur kishat e vendeve fqinjë, të Greqisë, Serbisë, Rumanisë e Bullgarisë, kërkuan dhe fituan autoqefalinë, pavarësinë administrative të kishës nga Kisha mëmë e Konstandinopojës, gjatë mezit të shekullit të 19-të. Botimet e përkthimeve biblike të Kristoforidhit i dhanë shtysë të madhe këtij mendimi sepse vetë Fan Noli, i cili do të bëhej më vonë figura qendrore e autoqefalisë, libri i parë që i ra në dorë shqip ishte Dhjata e Re e Kristoforidhit. “Përkthimi mjeshtëror i Dhjatës së Re shqip nga Konstantin Kristoforidhi, thotë Noli disa vjet para vdekjes së tij, ka qenë një nga librat e mëdhenj që kam lexuar qysh në moshën tetëmbëdhjetë vjeç. Ky libër është shkaku që unë u bëra misionar i popullit” (Fan S. Noli, “Autobiografi”, Vepra 6, f. 633).
Por le të kthehemi tek periudha e dhjetëvjeçarit të parë të viteve 1900, kur shoqata Drita e Rumanisë hodhi idenë e programuar për autoqefalinë e kishës ortodokse shqiptare.
Mbasi siç thamë përpjekjet e shoqatës në fjalë dështuan, një frymë konfuzioni mbretëronte në botën shqiptare mbi këtë çështje. Përderisa duke qënë dikush shqiptar e paska të vështirë të jetë njëkohësisht ortodoks, myslyman ose katolik, atëherë duhet bërë diçka për të ndryshuar këto përpjestime. Me këtë frymë kolonitë shqiptare u ndanë me opinione të ngjashme si ide – le të kemi gjithë shqiptarët një fe- por të ndryshme për sa i përket besimit fetar të propozuar për të gjithë shqiptarët.
Si rrjedhojë, u predikua bashkimi i tri feve në një të vetme. Një palë sugjeroi kthimin në bektashizëm, fe e cila pavarësisht se konsiderohej nga shqiptarët si sekt islamik, kishte një elasticitet dhe mistikë që jepte përmasa ndërfetare, gjë që me frymën tolerante dhe me përdorimin sporadik të shqipes, e largonte nga fetë e tjera të ngurtësuara në qëndrimet e tyre. Politikanë të njohur të asaj kohe dolën hapur me predikimin e bektashizmit si fe e gjithë shqiptarëve. Por, krahas shtjellimit utopik të çështjes, ithtarët e kësaj lëvizjeje përkonte të ishin dhe vetë bektashinj.
Gazeta Kombi në Amerikë sugjeroi kthimin e shqiptarëve tek Unia, feja e cila ruan ritin bizantin-ortodoks, por ndodhet nën juridiksionin e papës së Romës, duke paralelizuar këtë predikim me ekzistencën e shqiptarëve unitë, të arbëreshëve, në jug të Italisë.
Gazeta Shqipëria e Egjyptit kishte hedhur dhe mbante idenë se protestantizmi është ajo fe që kapërcen humnerën e mendësive fetare në Shqipëri, dhe me progresivitetin që mbart, do t’i jepte fund njëkohësisht edhe fanatizmit e prapambetjes që, sipas tyre, ishin mbjellur në Shqipëri nga tri besimet ekzistuese.
Një palë tjetër e botës shqiptare të asaj periudhe, flasim gjithmonë për vitet e para të viteve 1900-të, hodhi idenë e hyjnizimit të Shqipërisë: “Feja e shqiptarit asht shqiptaria”. Në fakt, vargu i Vaso Pashë Shkodranit, i cili për të pajtuar identitetin e tij kombëtar me ambicjet e tij kishte përqafuar dy besime fetare, u bë moto e shumë shqiptarëve ideologë të ateizmit. Edhe sot produktet e shkollave të diktaturës komuniste, do ta thjeshtëzojnë shumë herë arsyetimin e tyre mbi fenë e shqiptarëve duke thënë instiktivisht vargun e një vjershe e cila u bë sentencë thirrjeje, pavarësisht nga figuracioni, naiviteti a mosrealiteti i përmbajtjes.
Gjithë ky konfuzion çfarë kishte si zanafillë? Ishte konflikti i identitetit kombëtar me besimin fetar në Shqipëri. Dhe këtu u shfaq Fan Noli, për të dhënë gjykimin më gjakftohtë dhe më realist të atyre viteve. Fillimisht ai erdhi në dialog me palën greke dhe pastaj me atë shqiptare. Shkrimet e Nolit janë të ngjeshura e plot nerva dhe shprehin frymën e asaj kohe të vështirë.
Djaloshi 23-vjeçar, i cili sapo kishte mbaruar shkollën e mesme kishtare greke shkruan: “Gjersa nuk na lejoni të jemi shqiptarë të krishterë, pa na cilësuar grekë, pranojmë të bëhemi turq, që t’ju shajmë pa na dhënë shkas për të na quajtur atdhemohues dhe vegla të shitura” (Fan S. Noli, “Budallallëqe turko-greke”, Vepra 2, f. 78). Mbas fjalëve të hidhura të polemikës duket sheshit apologjia e një njeriu që mbrohet për të mos sjellë në konflikt identitetin e tij kombëtar me besimin, gjë që në Greqi edhe sot është e njësuar.
Por nga ana tjetër Noli i ri ngre pyetje që nuk duan përgjigje: “Përse ndaloni që mesha të bëhet shqip, atëhere përse lejoni që ajo të bëhet arabisht?”... “Apo vazhdoni të mendoni ende se nuk jemi dhe as kemi qenë komb, por jemi vetëm një fis grek? Dhe nëse jemi fis grek, pse kërkoni të bëni me vete vetëm ortodoksët dhe të tjerët i përjashtoni?” (Vepra 2, f.78). Këtu është flagranca e njësimit të kombësisë me besimin fetar në Greqi, gjë që megjithëse ka justifikime sofistikuese, Noli, i cili nuk është teolog, ngre me vend një pyejte të tillë shumë teologjike: “Cili Krisht tha se vetëm në greqisht duhet predikuar Ungjilli i tij?” (Vepra 2, f.79, marrë nga Drita, 1905, perkthyer nga greqishtja, 15/09/1905, # 86).
Edhe një vit më vonë, mbasi Noli kishte mbërritur në Amerikë dhe filloi të shkruajë shqip, ai vazhdoi debatin me palën greke për sa i përket konfliktit dhe pajtimit të kombësisë me besimin fetar. Gjuha e tij është argumentuese dhe nervozuese në të njëjtën kohë, por ai përseri ngre pyetje themelore për një shqiptar ortodoks: “Një kryq që është kryqi i Krishtit, i tërë botës dhe i cili nuk merr vesh tjatër gjuhë përveç gërqishtes, vetëm në qafë të gomarit i ka hie të varet” (Vepra 2, “Si priten gjetkë kryepriftërinjtë”, f. 95, marr; nga Kombi, 23/07/1906, #6).
Por më vonë Noli e kthen debatin e shkrimeve mbi kishën me vetë shqiptarët. Që nga viti 1880, kur u dëgjua për herë të parë, “Shqipëri e pavarur, Kishë e pavarur”, e deri në vitin 1908, kur u shugurua prift Fan Noli, jashtë Shqipërisë botoheshin rreth 40 gazeta shqiptare, por mendimet që Noli shprehu në shkrimin “Kombit Shqiptar”, në gazetën Kombi, më 27 mars 1908, nuk ishin dëgjuar më parë në botën shqiptare.
Dhe me një pjesë që do të citoj nga ky artikull i Nolit, le të kthehemi për të përfunduar kapitullin se, cila mund të jetë feja e shqiptarit, bektashizimi, unia, protestantizimi apo shqiptaria? Dhe si rrjedhojë çfarë tha Noli për thënjen romantike të Pashko Vasës?
“U muar vesh më së fundi që është më e lehtë të bësh pesë çudira me njërën dorë dhe gjashtë mrekulli me tjatrën, se sa t’u ndryshosh fenë pesë shqptarëve në këtë kohë. Fetë nuk janë të liga siç ua mësojnë shqiptarëve, të farmakosura dhe të shtrembëruara janë të rrezikshme për vdekje. U muar vesh më së fundi se mjerimi ynë s’ish aq në ndryshimin fetar, se nër krerët fetarë të huaj dhe në meshëtarët shqiptarë që vepronin si vegla të tyre të verbra. Na duheshin dhe na duhen priftinj dhe biskupë si dhe hoxhallarë e myftyj shqiptarë të vërtetë. Jo vegla politike të huaja, po meshëtarë prej çdo feje që t’i kenë me të vërtetë frikë perëndisë dhe të përhapin drejtësi e me zell urdhërimet e tij dhe vetëm urdhërimet e tij...” (Vepra 2, “Kombit Shqiptar”, f. 148-149).
Në vitin 1909, një vit më vonë nga ky shkrim-manifest, u themelua në Korçë nga Mihal Grameno Lidhja Kishëtare Orthodokse, e cila paraqiti programin e saj për futjen e shqipes në gjuhën e kishës, por pa përmendur pavarësinë e kishës ortodokse shqiptare. Noli shkroi se “... nyjet e kanunores së Lidhjes na u dukën fort të mira, por dhe fort të buta” (Vepra 2, “Andej-këtej”, f. 235). Por lëvizja e Mihal Gramenos ishte shenja e parë në këtë drejtim në Shqipëri, mbasi siç thamë më sipër, gjithë puna përkthimore, ideologjike dhe politike ishte zhvilluar jashtë Shqipërisë.
Të mos harrojmë se gjuha shqipe ishte një nga referencat më të dobëta midis dialogut të besimit ortodoks me kombësinë në Shqipëri. Madje dhe shumë shqiptarë vinin në dyshim fuqinë e shqipes për të qenë gjuhë e shkruar, gjuhë kombëtare. Dhe mungesa e literaturës në shqip ishte dhe preteksti kryesor i Patrikanës për ndalimin e shqipes. Por Noli, i cili punonte me zell dhe me shpresë, përgjigjej: “thonë që shqipja nuk mund t’i japë mendje asnjë evgjiti, por unë them se këta që besojnë këtë gjë nuk mund t’i japin mendje evgjitit në asnjë gjuhë”.
Në fillim të viteve 1900-të kolonia shqiptare në Amerikë numëronte rreth 40 mijë shqiptarë, nga të cilët rreth 10 mijë ishin korçarë. Mbas shugurimit të Nolit, kisha filloi të organizohej edhe me priftërinj të tjerë të cilët meshonin shqip me librat e përkthyer nga Noli, të cilët ishin nuk ishin pranuar nga Patrikana Ekumenike por ishin njohur nga sinodi i Kishës së Rusisë.
Gjatë kësaj kohe përgatitore të diasporës, në Shqipëri, gjatë viteve 1912-1920, sidomos për arsye të trubullirave të Luftës I Botërore, kisha ortodokse ishte pa peshkopë, të cilët ishin larguar, dëbuar a vdekur gjatë kësaj periudhe të brishtë. Kjo gjë, e cila ndodhi mbas shpalljes së pavarësisë, solli lehtësira në përpunimin e një strategjie për autoqefalinë, pavarësisht se konflikti i kombësisë me besimin ortodoks ishin në raporte më delikate sesa besimet e tjera fetare në Shqipëri.
Kur Noli vizitoi Shqipërinë për herë të parë, Vlorën dhe Durrësin në vitin 1913, pa se pritja nga ana e popullit qe e nxehtë por dita e autoqefalisë nuk ishte e afërt. Po kështu edhe në vitin 1914. Por në vitin 1919 bëhet një përpjekje e fortë në Amerikë nëpërmjet kishës ruse për të shuguruar Nolin peshkop, gjë që dështon, mbas ndërhyrjeve të kishës greke, pavarësisht se Noli shfaqet pas korrikut të 19-ës si peshkop i vetëshuguruar. Më në fund, në vitin 1920, Noli bashkë me dy priftërinj të tjerë shqiptarë kthehen në Shqipëri, ku do t’i japin trajtë të plotë planit të tyre për pavarësinë e kishës.
Megjithë angazhimin e plotë politik të Nolit gjatë kësaj periudhe, në vitin 1922 u shpall autoqefalia e kishës në Berat, gjë që ishte akti me të cilin zyrtarisht identiteti kombëtar ishte pajtuar me besimin ortodoks. Një vit më vonë, në vitin 1923, Noli shugurohet peshkop kanonik nga dy peshkopë shqiptarë që u dërguan nga Patrikana për të përballuar situatën mbas shpalljes së autoqefalisë në Berat, por që të dy u kthyen dhe morën anën e palës shqiptare duke e braktisur atë të kishës mëmë të Konstantinopojës.
Kësisoj u krijua kryesia e parë e kishës ortodokse në Shqipëri: Theofan Noli, mitropolit i Durrësit, i cili përfshinte edhe kryeqytetin, Jerothe Vllaho, mitropolit i Korçës, mitropoli e cila kishte numrin më të madh të ortodoksëve dhe kësisoj edhe më e pasura, dhe Kristofor Kisi, mitropolit i Beratit.
Mitropolia e Durrësit ishte më e famshmja e Shqipërisë, jo vetëm se përfshinte kryeqytetin, por sepse ishte historikisht e dëshmuar qysh në vitet e apostujve të Krishtit, dhe në vijim pjesëmarrja e peshkopëve të Durrësit në sinodet ekumenike është e dokumentuar. Por ama aktualisht ajo ishte zona kishtare më e varfër, e cila nuk mund t’i jepte rrogë peshkopit të saj. Noli shkruan tek autobiografia e tij: “Noli pranoi titullin e madh me rrogë të vogël”.
Tashmë shumë prisnin që Noli t’a braktiste politikën dhe të merrej më shumë me kishën. “Hajde të puthemi sot, tha Noli gjatë ceremonisë së shugurimit, se nesër do të zihemi prapë”.
Por Mitropolia e Gjirokastrës mbeti e pa plotësuar me peshkop dhe mbas arratisjes së Nolit punët u keqësuan edhe më.
Mbas shumë përpjekjesh të qeverisë shqiptare për t’i dhënë zgjidhje problemit kishtar të ortodoksëve shqiptarë nëpërmjet Patrikanës, u arrit në vitin 1926 e ashtuquajtura Marrëveshje e Tiranës, e nënshkruar nga të dy palët. Mirëpo në fund të vitit 1926 Parikana bëri ndryshime në këtë marrëveshje gjë që nuk u pranua nga qeveria shqiptare. Çështja mbeti pezull për arsye se asnjëra palë tërhiqesh për të arritur në kompromis. Në Marrëveshjen e Tiranës të vitit 1926, jepej autoqefalia por me njëfarë plani i cili i jepte të drejta Patrikanës të ndërhynte në Shqipëri. Pra, përsëri raportet e identitetit kombëtar me besimin ortodoks nuk ishin të qarta. Dukej se Patrikana ende pranonte gjuhën shqipe në kishë, por jo të njësuar këtë me kombësinë, siç këmbëngulte pala shqiptare.
Mbas një periudhe pritjeje, qeveria shqiptare vendosi t’i japë drejtim çështjes pa Patrikanën. Ajo ftoi peshkopin Visarion Xhuvani, e cili kishte studjuar në Greqi dhe ishte shuguruar peshkop nga hierarkia e Kishës Ruse në Mërgim, me seli në atë kohë në Serbi. Xhuvani ishte i pranishëm gjatë zhvillimeve të kaluara për pavarësinë e kishës shqiptare, por nuk ishte përdorur nga autoqefalistat, dhe as nga pala filogreke.
Por që të shugurohet një peshkop tjetër duhen dy peshkopë ekzistues. Përderisa dy peshkopët ekzistues Jerothé e Kristofor kishin refuzuar të merrnin pjesë në këtë plan, u arrit një kompromis me kishën serbe, e cila kishte emëruar në Shkodër peshkopin Viktor Mihailloviç, për t’iu shërbyer pakicave sllave. Qeveria serbe kishte shumë shpresa se Mbreti Zog po hapte një perspektivë të re, nëpëmjet këtyre zhvillimeve në kishën ortodokse, e cila do të shërbente, sipas tyre, interesat serbe në Shqipëri.
Në shkurt të vitit 1929, peshkopët Visarion dhe Viktor shuguruan dy peshkopë shqiptarë, duke formuar kësisoj sinodin e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Asnjë patrikanë dhe kishë autoqefale nuk e njohu sinodin e kishës autoqefale të Shqipërisë. Vetë Patrikana Ekumenike çkishëroi Kryepeshkopin Visarion dhe gjithë klerikët që morën pjesë në këto ngjarje.
Nga pala shqiptare u morën të njëjtat kundër-masa: Peshkop Jerotheu u dëbua nga Shqipëria për në Mal të Shenjtë, ndërsa peshkop Kristofori, i cili tha se, “unë jam shqiptar dhe nuk kam ku të shkoj”, u ngujua në manastirin e Ardenicës. Peshkop Kristofor Kisi, i cili ishte kimist, siç shkruan Noli, “e kalonte kohën në manastir duke medituar për kotësinë e kësaj bote dhe duke bërë eksperimente kimike”.
Por le të kthehemi tek kryepeshkop Visarion Xhuvani dhe sinodi i tij. Mbas një viti sinodi hartoi dhe aprovoi statutin e kishës autoqefale. Ky ishte statut me ngjyra të plota kombëtare por nuk mund të thuhet se ai nuk ishte i diktuar nga qeveria e asaj kohe, dhe madje nuk mund të dëgjojmë autoqefalistat të cilët besojnë se ai statut është demokratik dhe duhet të përdoret edhe sot.
Problemi i besimit ortodoks, i cili ndodhej në konflikt të vazhdueshëm me kombësinë, siç treguan ngjarjet që çuan në këtë sinod, nuk u zgjidh në statut siç duhet. Neni 3 i statutit të vitit 1929 thotë se, “gjuha zyrtare është shqipja”, ndërsa neni 16 qartëson se kryepshkopi, peshkopët kryepriftërinjtë dhe gjithë klerikët që i ndihmojnë, duhet të jenë shqiptarë me gjak, gjuhë e shtetësi, por nuk parashikon asgjë për pakicat etnike ortodokse të Shqipërisë, të cilat duhet të fitonin nga ky statut të drejta për të pasur klerikë nga gjiri i tyre dhe shërbesa në gjuhën e tyre.
Por kjo mungesë ishte e qëllimshme dhe tregon se sa delikat mbetej pajtimi i besimit ortodoks me identitetin kombëtar në Shqipëri.
Mbas shtatë vjetësh pune si primat i kishës ortodokse në Shqipëri kryepeshkopi Visarion filloi të ndjejë një presion të brendshëm dhe të jashtëm, të cilin nuk mund t’a përballonte më. Kisha nuk ishte njohur nga Patrikana, një nga dy peshkopët e tjerë vdiq, ndërsa peshkop Agathangjel Çamçe, deklaroi se nuk mund të bashkëpunonte më me Visarionin.
Peshkop Kristofor Kisi e kishte lënë Ardenicën dhe eksperimentet kimike dhe ishte fronëzuar peshkop i Korçës, i cili nuk ushqente ndonjë simpati për Visarionin, gjë është e natyrshme, përderisa ai ishte i vetmi klerik që mund të bëhej kryepeshkopi i ardhshëm i Shqipërisë, madje i pari që do të njihej me këtë titull nga vetë Patrikana. Për më tepër Visarioni bëri që peshkopi serb i Shkodrës Viktor, të dëbohet nga Shqipëria. Në këtë situatë të rëndë, në kongresin kishtar që u mbajt në vitin 1936, Visarioni pa se gjithë kleri dhe populli ishin kundër tij. Si rrjedhojë ai dha dorëheqjen.
Tërheqja e Visarion Xhuvanit ishte shenja që i dha dritën jeshile Patrikanës për të ndërhyrë përsëri në Shqipëri. Në fakt ishte qeveria dhe kisha ortodokse shqiptare që po i përgjëroheshin kishës mëmë të Kostandinopojës për 15 vjet, për të njohur autoqefalinë e shpallur në Berat në vitin 1922.
Tek Visarioni Patrikana kërkonte cjapin dënimvuajtës të kryengritjes shqiptare që shkaktoi autoqealinë. Në bisedimet midis dy palëve u arrit marrëveshja që kryepeshkopi Visarion të tërhiqet përjetësisht nga detyrat kishtare, dy peshkopët e tjerë Kristofor dhe Agathangjel do të jenë kandidatët e palës shqiptare dhe dy kandidatë të tjerë do të paraqiteshin nga Patrikana: këta ishin Evllogji Kurilla dhe Panteli Kotoko, që të dy nga Korça, por me qëndrime krejt të kundërta nga hierarkia e deriatëhershme e kishës ortodokse në Shqipëri, prandaj dhe ishin përjashtuar nga listat e propozuara të palës greke në të kaluarën.
Sinodi i tretë i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, me kryepeshkop Kristofor Kisin, ishte i pari që u njoh nga Patrikana Ekumenike në vitin 1937. Pavarësisht se ky sinod ishte i përbërë nga katër peshkopë shqiptarë, në thelb raporti ishte dy me dy. Kurilla dhe Kotoko mbështesnin pikëpamjet e Greqisë në Shqipëri.
Në fronëzimin e tij në Korçë, Kurilla shpërtheu në thirrjen pasthirrmë: “Çfarë do të ishte bota pa ty, o Greqi!”, paçka se ai po fronëzohej peshkop në një zonë të Mbretërisë Shqiptare. Por dy vjet më pas, në vitin 1939, Kurilla ra nga kali dhe shkoi për vizitë mjekësore në Greqi. Sapo mbërriti në Athinë kisha shqiptare i njoftoi atij urdhërin e Ministrit të Drejtësisë, i cili i ndalonte hyrjen në Shqipëri. Kurilla ishte shtetas grek dhe krenohej se ishte peshkop i Korçës dhe nuk kishte shtetësi shqiptare. Ai mburrej më vonë se gjatë viteve të kryepriftërisë së tij në Korçë nuk shkruajti asnjë fjalë në shqip.
Kurilla ishte autor dhe hulumtues i mirëfilltë për atë kohë në Greqi, kishte botuar madje dhe trilogjinë “Studime Shqiptare”, ku manifestoi dhe filozofinë e tij për krijimin e një mbretërie greko-shqiptare. Vetëm kështu duket se pajtonte peshkop Kurilla besimin e tij ortodoks me identitetin e tij kombëtar. Ai nuk mund të honepste kurrë të qënurit vetëm shqiptar ortodoks, por si shkencëtar historiograf që ishte nuk mund të pranonte lehtë as idenë se ortodoksët e Jugut të Shqipërisë janë grekë.
Ndërsa peshkopi i Gjirokastrës Panteli Kotoko, u arratis për në Greqi kur ushtria greke la pa kthim Gjirokastrën në vitin 1941. Kotoko e Kurilla vazhduan të veprojnë në Greqi por tashmë nga pozitat e mërgimit. Iu drejtuan kishave të tjera dhe organizmave ndërkombëtarë për të denoncuar kishën ortodokse shqiptare të pasluftës, por në gjithë këto tekste ortodoksia shqiptare është në plan të dytë dhe shumë herë e papërmendur, ndërsa gjithë nervi i dy peshkopëve, sidomos i Kotokos, është për Vorio Epirin, i cili sipas tyre, “ndodhet nën zgjedhën e turkoshqiptarëve”.
Jeta e Kurillës dhe e Kotokos, është treguesi më i qartë se sa tragjiko-komik mund të bëhet viktima e një konflikti të besimit fetar me identitetin kombëtar...
Në vitin 1949 kryepeshkopit Kristofor iu kërkua dorëheqja nga regjimi komunist. Ai u izolua për të fundit herë në Manastirin e Ardenicës, ku vdiq në gjendje shumë të mjerë në vitin 1958. Noli shkruan se Kristofori ishte persona grata për të gjithë, duke çmuar kontributin e tij për kishën e Shqipërisë që nga viti 1923 e deri në vitin 1949. Ai mund të ishte personi më i përshtatshëm për shumë situata të ndera që u shfaqën gjatë këtyre viteve, por nuk ishte njeriu që mund të bënte kompromise me regjimin komunist.
Ndërkohë Visarion Xhuvani, i cili ishte bërë mitropolit i Beratit në vitin 1941, u arrestua dhe vdiq i torturuar në burgjet komuniste. Po kështu edhe peshkopi asistent i kryepeshkop Kristoforit, peshkopi shkodran Iriné Banushi.
Paisi Vodica-Pashko, prifti vejan që ishte bërë peshkop i Korçës pak më parë, u bë kryepeshkop i Shqipërisë. Ai ishte babai i ministrit të atëhershëm Josif Pashko.
Tashmë as që bëhej fjalë për një konflikt të besimit ortodoks me identitetin kombëtar në Shqipëri, por ama po shfaqej diçka tjetër. Identiteti duhej të filtrohej në vëllazëri me republikat e tjera popullore. “Vdekje Fashizmit-Liri Popullit”, mbishkruante shumë herë shkresat kishtare kryepeshkopi komunist, në vend të “Në emër të Atit, të Birit dhe të Shpirtit të Shenjtë”. Paisi u lidh me Patrikanën e Moskës, dhe “me Stalinin e madh”, siç i shkruante Patrikut Aleksej, dhe jo me Patrikanën Ekumenike, të cilën e shpërnjohu mbas emërimit të tij kryepeshkop, gjë që shkaktoi mosnjohjen e tij.
Në vitin 1950, u aprovua nga qeveria shqiptare statuti i kishës, i cili është marrë për bazë dhe nga kryesia e sotme e kishës ortodokse në Shqipëri, përderisa ky statut nuk kërkon që primati dhe peshkopët të jenë me gjak, gjuhë e shtetësi shqiptare, si statuti i vitit 1929. Ky statut lejon edhe përdorimin e gjuhëve të tjera në Shqipëri (neni 3), gjë që në atë të vitit 1929 nuk parashikohet. Siç duket në këtë pikë besimi ortodoks është pajtuar me identitetin kombëtar dhe nuk kërcënohet më nga gjuhë të tjera liturgjike, të cilat trajtohen tashmë se gjuhë të pakicave etnike. Ndoshta kjo ishte diktuar nga Moska, për t’u dhënë më shumë të drejta pakicave sllave në Shqipëri. Gjithësesi teologjikisht është e pranueshme.
Në nenin 1 të statutit të vitit 1950, shtohet diçka që nuk ekziston në dy statutet e mëparshëm. “Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë përbëhet nga ortodoksët shqiptarë brenda dhe jashtë Atdheut”, gjë që i jepte të drejtë sinodit jo vetëm të përkujdesej për shqiptarët jashtë kufijve, por të krijonte edhe peshkopata të tjera jashtë Shqipërisë.
Pyetja që lind është: Përse peshkopata e Nolit në Amerikë, e cila nuk njihej nga asnjë kishë tjetër zyrtarisht, nuk u bë pjesë e këtij sinodi? E para, vetë Noli kishte deklaruar se ishte në kungim me kishën e Shqipërisë, por nga ana tjetër ai shtonte se, përderisa jetojmë në Amerikë, duhet të krijojmë një kishë ortodokse amerikane. Në fakt, me makarteizmin dhe pasojat e tij asokohe, ishte shumë vështirë për një peshkop në ShBA të kishte lidhje të hapura me një vend komunist. E dyta, Enver Hoxha nuk e deshte dhe kaq afër Fan Nolin, sepse si anëtar i sinodit ai kishte të drejtë të udhëtonte në Shqipëri dhe të ndikonte atje.
Shtesa në statut për konsiderimin e diasporës si pjesë e trupit të KOASh-it, mund të jetë bërë edhe nga ngjarjet që shpërthyen në vitin 1949, menjëherë mbas zgjedhjes së Paisit kryepeshkop. Patrikana Ekumenike e Konstandinopojës zgjodhi dhe shuguroi Marko Lipen si peshkop për shqiptarët e Amerikës. Ky ishte një kërcënim real për Nolin plak, dhe në thelb ringjallte plagët që ishin hapur dikur me konfliktin që sillte të qënurit shqiptar dhe njëkohësisht ortodoks. Mirëpo tashmë çështja ishte pështjelluar sepse Patrikana nuk vinte më në dyshim shqiptarinë e ortodoksëve shqiptarë, por ortodoksinë e tyre, të cilën vinte të garantonte peshkopi i ri, të cilin Noli e quajti “një batakçi tridhjetëvjeçar”.
“Misioni i tij, shkruan Noli në autobiografinë e tij për peshkopin Marko Lipe, është të shkatërrojë Kishën Shqiptare Ortodokse në Amerikë dhe të aneksojë kishat e saj. Pretendimi i tij se ai është me origjinë shqiptare nuk e ndryshon aspak situatën. Kjo nuk është çështje e origjinës racore. Është çështje e autoriteteve kishtare që ai shërben, dhe është çështje e natyrës së misionit të tij. Të gjithë ne dimë se ai po i shërben Patrikanës Greke të Konstandinopojës, dhe misioni i tij është të fusë ortodoksët shqiptarë nën juridiksionin e kësaj qendre armiqësore të agjenturës greke. Dhe ky fakt e bën atë peshkop grek, pavarësisht nga origjina e tij.” (Fiftieth Anniversary, f. 21).
Nga ky ton i plakut Noli duket se sa e vështirë është për të të përdorë diplomacinë, për një temë shumë të brishtë, siç është raporti i besimit ortodoks me identitetin kombëtar, të cilin Patrikana vinte të ndryshonte, gjë që në Shqipëri kishte marrë tipare të patjetërsueshme.
Kryepeshkopi Paisi Vodica reagoi ndaj Nolit, i cili i shkroi dhe i kërkoi ndihmë. Paisi informoi Patrikanën e Moskës dhe kishat e tjera ortodokse, duke denoncuar kësisoj orvatjet e Patrikanës për të përçarë komunitetin shqiptaro-amerikan dhe duke theksuar se kjo ngjarje është e shtyrë nga “shovinizmi grek”. Në vitin 1965, kur Noli e pa se po shuhej nga sëmundja e pashërueshme iu lut Enver Hoxhës të lejonte pranimin në Shqipëri dhe shugurimin peshkop të priftit Stefan Lasko, gjë që u pranua nga qeveria komuniste vetëm e vetëm sepse ekzistonte ky konflikt në komunitetin shqiptar ortodoks të ShBA-së. Ndërsa tre vjet më parë Enver Hoxha kishte hedhur poshtë kërkesën e Nolit për të marrë pjesë në 50-vjetorin e Pavarësisë.
Mbas shugurimit të Stefan Laskos peshkop, në vitin 1965, kisha ortodokse shqiptare ndodhej në rënje, mbas përndjekjeve 20-vjeçare të diktaturës. Paisi vitet e fundit ishte i pamundur të drejtonte kishën dhe në vitin 1966 vdiq. Kryepeshkopi i ri, Damian Kokoneshi, mbas një viti, në vitin 1967, u burgos.
Në janar të vitit 1991 Patrikana Ekumenike zgjodhi dhe dërgoi në Shqipëri Eksarkun e saj, peshkopin Anastasios Janullatos. Kjo u arrit me ndërhyrjen tek presidenti Ramiz Alia të At Artur Liolinit, kancelarit të peshkopatës shqiptare në Amerikë. Kjo ngjarje u prit me indiferentizëm nga qarqet nacionaliste shqiptare, por në vitin 1992, kur imzot Anastasios u vetëshpall kryepeshkop dhe Patrikana shkoi në Shqipëri t’a fronëzojë, pati një reagim universal të opinionit shqiptar brenda dhe jashtë Shqipërisë. Pra, u shfaq përsëri një lëvizje e autoqefalistave, të cilët të drejtuar fillimisht nga At Liolini u bënë pengesë serioze për kryepeshkopin Janullatos.
Këto ngjarje sollën në sipërfaqe ngjarjet e së kaluarës, konfliktin e përjetshëm të besimit ortodoks në Shqipëri me identitetin kombëtar, gjë që nga pala greke nuk ka ndryshuar, madje është filtruar në një formë të kamufluar, e cila pranon gjuhën shqipe, por përmes një procesi prosilitizimi në kulturë, ekonomi e fé. Për arsye që dihen dhe që kanë lidhje me pozitën e Shqipërisë në marrëdhënjet shqiptaro-greke, tensioni i pranisë së primatit grek të KOASh-it, dhe veprimtarisë së shumë misionarëve grekë, sidomos në jug të Shqipërisë, është zbutur por nuk është shuar.
Kompromisi i arritur në vitin 1998 midis Patrikanës e qeverisë greke dhe qeverisë shqiptare, duket se zgjidhi përkohësisht krizën që përshkon kishën ortodokse shqiptare. Pala shqiptare pranoi zgjedhjen dhe fronëzimin e kryepeshkopit Anastasios, dhe gjithashtu pranoi futjen në Shqipëri të një peshkopi grek me origjinë shqiptare, imzot Ignatios Triantis, si mitropolit i Beratit. Patrikana pranoi të heqë dorë nga pretendimi se gjithë sinodi i kishës shqiptare të përbëhet nga qytetarë grekë dhe kësisoj dy peshkopët e tjerë të shuguruar nga Patrikana për në Gjirokastër dhe Korçë u detyruan të japin dorëheqjen. Gjithashtu Patrikana pranoi që një qytetar shqiptar, at Joan Pelushi, të shugurohej mitropolit i Korçës.
Mitropolia e Gjirokastërs ende është e paplotësuar, por në praktikë drejtohet nga peshkopi de facto, arqimandriti Dhimitrios Sinaitis. Kjo mbetet zona më e brishtë ku konflikti i besimit ortodoks me identitetin kombëtar është i pranishëm dhe ruan të papritura për të ardhmen.
Para se t’a mbyllim këtë kumtesë modeste, dua të komentoj ngjarjet e fundit në komunitetin ortodoks shqiptaro-amerikan, me shkas zgjedhjen e dy peshkopëve Nikon Liolin e Ilia Katre.
Imzot Katre është pasardhës i peshkopit Marko Lipe, i cili u shugurua në vitin 1949, për t’iu kundërvënë Nolit, siç folëm më sipër gjerë e gjatë. Imzot Ilia Katre, i cili sot numëron në grigjën e tij vetëm dy kisha, një në Boston dhe një në Shikago, të cilat u shkëputën gjatë ditëve të Nolit e të Lipes, shërbeu si prezantues i imzot Anastasios në Shqipëri, pra si përfaqësues ndërmjetës i Patrikanës Ekumenike në Shqipëri. Mbas vdekjes së priftëreshës ai u shugurua peshkop nga Patrikana Ekumenike e Konstandinopojës në maj 2002.
Peshkopata e themeluar nga Noli është pjesë e Kishës Ortodokse në Amerikë, kisha e dytë në Amerikën e Veriut mbas asaj greke, përsa i përket numrave. Tek kjo kishë futet dhe Kryedioqeza e Kanadasë, me peshkop imzot Serafimi, me bekimin e të cilit funksionon dhe kisha jonë e Shën Astit. Sinodi i Kishës Ortodokse në Amerikë, pra, shuguroi peshkop priftin vejan Nikolla Liolin, i quajtur tashmë Nikon.
Pra të dy priftërinjtë shqiptaro-amerikanë ishin vejanë dhe që të dy peshkopatat shqiptaro-amerikane pa peshkop për pothuaj 20 vjet. Sipas praktikës ortodokse që të shugurohet peshkop duhet të jetë u pamartuar ose vejan.
Peshkopata shqiptare e Patrikanës, e quajtur Dioqeza Ortodokse Shqiptare në Amerikë, nuk kishte asnjë kandidat gjatë këtyre vjetëve, pra ishte më se e natyrshme që at Katre do të bëhej peshkop përderisa i vdiq gruaja dhe praktikisht plotësonte kushtet.
Ndërsa peshkopata shqiptare e Nolit, e quajtur Kryedioqeza Shqiptare në Amerikë, ka pasur kandidatë por vështirësia kryesore ishte sepse kancelari i saj, at Artur Lilion, ka vite që kryen de facto detyrën e peshkopit, dhe me privilegjet që e pasojnë, pa harruar ato financiare. Por tashmë kur vëllai i uratës Artur humbi priftëreshën, ishte rasti më i përshatshëm për të mbushur vakancën me një njeri të tij.
Ngjarja e shugurimit të dy peshkopëve shqiptarë, në të njëjtin muaj, u përdor nga mbetjet e autoqefalizmit për të dhënë një dimension të paqenë. Por në fakt këtu nuk bëhet fjalë për një rindeshje të identitetit shqiptar me besimin ortodoks të diasporës shqiptare në Amerikë. Kjo dhe për faktin sepse të gjitha kishat e peshkopatës së Liolinit, përdorin anglishten në shërbesa dhe shumë pak për qind shqip për emigrantët. Emigrantët e ardhur rishtaz po mbushin kishat e zbrazura të shqiptaro-amerikanëve, të cilën janë tashmë brezi i tretë edhe më, dhe shumica e tyre as që janë në dijeni të konfliktit Noli-Lipe në vitet 50’ e 60’.
Por interesat personale e familjare të at Artur Liolinit e përdorën të kaluarën për të justifikuar të tashmen.
Nga ana tjetër, imzot Katre, u zgjodh peshkop si shpërblim dhe jo si domosdoshmëri. Është e qartë tek studjuesit teologjia e ofiqeve të Patrikanës. Pra, nuk ekziston asnjë paralel konflikti të identitetit kombëtar me besimin ortodoks në këto shugurime.
Është për të shtuar fakti se at Katre është teolog i njohur në kishën greke, ndërsa vëllezërit Liolin, asnjeri prej tyre, nuk e ka diplomën e teologjisë, e domosdoshme sot edhe për një prift të thjeshtë në Amerikën e Veriut. Pra, ashtu si Artur Liolini, tashmë edhe Nikoni, shërbejnë në kishë falë ekonomisë së kishës ortodokse, dhe ekonomia këtu përdoret si praktikë zgjidhjeje e alternative, sesa si përzgjedhje e shëndoshë për të ardhmen e kishës.
Asnjeri nga peshkopët e shuguruar ka treguar dëshirë dhe vullnet për të përmbushur nevojat shpirtërore të emigrantëve shqiptarë të ardhur rishtazi. Këta hierarkë do t’a justifikonin ekzistencën e tyre vetëm nëse i jepnin rast kishës të shtohej edhe me kisha të reja, ekskluzivisht në gjuhën shqipe, gjë që do të ishte për të mirën e shqiptarëve edhe të shqiptaro-amerikanëve.
Po në Toronto? A ekzistojnë raporte nga këto që u përmendën në këtë kumtesë? Për Toronton nuk kemi dokumenta sesa përshtypje personale. Personalisht jam i sapoardhur në Kanada, por me sa kam dëgjuar nga bashkëpunëtorët e mi këtu në kishë, bëhet fjalë për një numër të konsiderueshëm shqiptarësh të cilët meshohen në kishat greke. Si ndihen ata? Besoj se një pjesë e tyre shkojnë atje të shtyrë nga bota emocionale, simbolika bizantine ikonografike, muzikaliteti tërheqës, por edhe nga gjuha. Është shumë e lehtë të ndjekësh një meshë në një gjuhë që nuk e kupton nëse je i interesuar më tepër nga aspekti kulturor.
Ky është një debat i vjetër i cili dokumentohet edhe midis Nolit dhe Aleksandër Xhuvanit, i cili si filolog i greqishtes ishte fillimisht kundër përkthimit të teksteve, për t’u ruajtur e papërkthyer mistika e paperceptueshme hyjnore. Dhe kjo gjë mundoi më shumë kishën katolike, deri sa ajo vendosi të përkthejë tekstet liturgjikë.
Por tejet aspektit kulturor-emocional, flasim gjithmonë për emigrantët shqiptarë që meshohen në kishat greke, disa të tjerë flasin për një përzgjedhje e cila ka lidhje me përshtatjen sa më të butë të një emigranti shqiptar në ambientin e vështirë të Torontos.
Ata që shkojnë në kishat greke thjesht për të përmbushur nevojat e tyre shpirtërore, i përgëzojmë, por dhe i ftojmë që ndonjëherë le t’a vizitojnë edhe Kishën modeste të Shën Astit të Durrësit, që me praninë e tyre t’i falin asaj qoftë edhe pak nga brendia e tyre e pasur shpirtërore, për të cilën kemi nevojë.
