Në përvjetorin e lindjes së tri figurave kombëtare Adem Demaçi- Ismail Kadare- Rexhep Qosja ndodh një shkreptimë e befasishme: polemika Ismail Kadare- Rexhep Qosja.
Për shkrimtarin Ismail Kadarenë bëhet bujë e rrëmujë, ndërsa dy të tjerët heshten nga politika kulturore.
Pas ballafaqimit të jashtëm, tani duhet të marrim drejtpeshimin: kush jemi e ku jemi. Kemi nevojë edhe për gara olimpike, sidomos të kokave. Mirëpo, edhe garat kanë rregulla, kanë një masë fisnikërie.
Mirë që u hap çështja e identitetit kombëtar. Na presin shumë sfida në ballafaqim me mijëvjeçarin e ri. Ndodhemi në epokën e globalizmit....
Nga Abdyl Kadolli,prof.
1
Monument kulturor i albanologjisë
Në fund të dhjetorit 2010 Instituti Albanologjik i Prishtinës ka botuar kompletin e veprave letrare e shkencore të akademik Rexhep Qoses, që është kurorë e veprimtarisë së tij krijuese gjysmëshekullore.
Akademik prof.dr.Rexhep Qosja
Krijimtaria letrare e shkencore e akademik Rexhep Qoses kap një spektër fushash e formash të diturisë albanologjike, që nga eseja, kritika, tregimi e drama deri te sintezat historiko-letrare, historike e tipologjike dhe strukturat moderne e postmoderne romanore.
Krijimtarinë e Qoses e integron stili origjinal dramatik, erudicioni intelektual dhe imagjinata krijuese artistike e shkencore.
1. Veprat historiko-letrare: “Vazhdimësi”,” Panteoni i rralluar”, “ Asdreni – jeta dhe vepra”, “Prej letërsisë romantike deri te letërsia moderne”, “Anatomia e kulturës”, “Nocione të reja albanologjike”, “Historia e letërsisë shqipe - Romantizmi 1”, “Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi 2”, “Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi 3”, “Porosia e madhe”, “Tri mënyra të shkrimit shqip” dhe “Semantika e ndryshimeve historiko-letrare”.
2. Veprat letrare: “Antologjia e lirikës shqipe”, tregimi satirik “I ringjalluri i penduar”, dramat “Mite të zhveshura” dhe romanet “Vdekja më vjen prej syve të tillë”, “ Një dashuri dhe shtatë faje”, “Nata është dita jonë”, “Bijtë e askujt 1” dhe “Bijtë e askujt 2”.
3. Veprat historike dhe historiko-dokumentare: “Çështja shqiptare – historia dhe politika”, “Programet serbe për shpërnguljen e shqiptarëve”, “Paqja e përgjakshme”, “Tronditja e shekullit 1”, “Tronditja e shekullit 2” dhe “Rilindja e dytë”.
4. Veprat publicistike: “Populli i ndaluar”, “Strategjia e bashkimit shqiptar”, “Ligjërime paravajtëse”, “Fjalor demokratik”, “Demokracia e shpërdorur” dhe “Intelektualët, etika dhe politika”.
5. Veprat polemizuese: “Morfologjia e një fushate”, “Ideologjia e shpërbërjes”, “Realiteti i shpërfillur” dhe “Të vërtetat e vonuara” .
Në krijimtarinë e Qoses shquhet vetëdija kritike jokonformiste ndaj tradicionalizmit, dogmatizmit dhe pushtetit autoritar.
Liria, e drejta dhe vërteta janë parime të vetëdijes së tij filozofike e etike.
Në shkrimet e tij ai ka theksuar: “E vërteta është mënyra e dashurisë sime për popullin tim dhe për kulturën e tij.”
Kompleti i veprave të akademik Rexhep Qoses është një monument i rëndësishëm kulturor i albanologjisë.
Akademik Rexhep Qosja konsiderohet sot një klasik modern i kulturës shqiptare. Veprat e tij shkencore e letrare kanë hapur përmasa të reja të emancipimit dhe modernizimit të vetëdijes historike, artistike e kritike shqiptare.
Krijimtaria letrare e shkencore e akademik Rexhep Qoses e ka begatuar kulturën shqiptare me vlera, vizione, ndjeshmëri, forma artistike e metodologjike të vetëdijes moderne.
Vepra letrare e shkencore të Qoses janë përkthyer në disa gjuhë botërore.
“Botimi i kompletit të akademik Rexhep Qosjes është ngjarje e shënuar kulturore e përmasës gjithëkombëtare. Kultura jonë – e përfaqësuar në këtë vepër unike, edhe si studim shkencor, edhe si shprehje e veçantë e saj – pasurohet me punën gjysmëshekullore diturore e krijuese të njërës ndër figurat më emblematike të botës bashkëkohore shqiptare. Është shenjë e identitetit tonë kulturor vepra e historianit të letërsisë, e kritikut letrar, e romancierit, e tregimtarit, e dramaturgut, e autorit të historisë sonë kombëtare, e eseistit, e publicistit, e polemistit, e dëshmitarit, e akademikut Rexhep Qosja”.- theksohet në parathënien e kompletit, shkruar nga drejtori i Institutit Albanologjik të Prishtinës, prof.dr.Hysen Matoshi.
Prishtinë, më 3 mars 2011
*****
2
Nje dashuri dhe shtate faje
Romani Nje dashuri dhe shtate faje i Rexhep Qoses eshte nje roman modern enciklopedik.Ky eshte nje roman me strukture te hapur, qe shpreh nje reflektim e ndjeshmeri te re te vetedijes kritike intelektuale.
Mistifikimi letrar i romanit eshte nje fiksion artistik me forma te ndryshme letrare.Romani ka nje strukture te nderlikuar artistike e estetike, ku jane sinkretizuar elemente te shumta te fantastikes, semantikes e simbolikes.
Elemente postmoderne te romanit jane fantastika shkencore me kombinime te ndryshme artistike e estetike.
Strukturimi ciklik eshte nje teknike e romanit modern, ku tregimet kornize a te personazheve formojne strukturen artistike, ndersa elementet e ndryshme lidhen me funksione semantike e estetike.Interludet ne roman jane ureza, çeles, moto a kredo krijuese mes kapitujve te romanit.Tipologjia e romanit eshte nje gershetim i romanit eseistik te ideve dhe i romanit modern te rrjedhes se vetedijes.
Teme e romanit eshte drama intelektuale ne rrethin totalitar, me lajtmotivin e disidences intelektuale.Njesia e kohes dhe e hapesiresne roman eshte nje vit ne Vajzan.
Viti historik 1981, si kohe objektive e shqiptimit te vetedijes kombetare dhe kohe subjektive e etheve dhe e kameleoneve.Vajzani nje teater me skena te çuditshme te fenomeneve natyrore e njerezore, qytet i shume syve te keqij, me pleqnarin Miri Meka, Azen e dalldisur dhe Talin e krisur qe, megjithate, shqipton te verteten.
Rrefimet ne roman zhvillohet nga pikeveshtrime te ndryshme te personazheve: nga perspektiva e vetes se trete, si deftim i tregimtarit te fshehur dhe nga perspektiva e vetes se pare, si veterrefim dhe introspekive e vetedijes, refleksioneve e abstraksioneve te personazheve.
Rrefimet nga retrospektiva duken ne interlude dhe ne ato me motive te retardimit, si reflektim i drames se vetedijes.
Rrefimi ne roman zhvillohet nepermjet pershkrimit te hollesishem, shprehjes metaforike e simbolik, dialogut dramatik e eseistik, monologut meditativ dhe monologut te brendshem asociativ e sugjestiv, si drame e vetedijes dhe shpalosje e fshehtesive subjektive.
Personazhet artistike
Romancieri eshte udhehequr nga parimi krijues i shkrimtarit Hulio Kortasari: te mos e paraqese personazhin ne situate, por situaten ta praqese ne personazhin. Dhe, ne kete menyre personazhi te behet person.
Keshtu, situatat perthyhen ne personazhe, si perjetime emocional e refleksive.
Ne roman shquhen personazhet karaktere te intelektualit disident. Dituria dhe disidenca behen shkak i tragjizmit te tyre.
Personazhet e intelektualit poltron jane tipa me veçori te perbashketa. Personazhet karakterizohen ne roman me portretizimin fizik, moral e psikologjik dhe jeteshkrimin e tyre.
Romani nis me rrefimin si ne legjende, te perjetuar ne imagjinaten femijerore, per arketipin Kurhan Kumani, nje mister me vizione apokaliptike per lufterat, semundjet, vershimet, termetet, urine e etjen. Edhe vdekja e tij mbetet mister.
Intelektuali Çerem Çaparieshte protagonist i romanit, autor i doreshkrimit dhe i dy prozave alegorike. Ai shquhet si mjek i njohur, me reflektime intelektuale per historine e letersine,
Drama e tij intelektuale eshte perndjekje e shpirtit ne rrethin totalitar.
Ai nuk pranon zhberjen e identitetit kombetar dhe te dinjitetit intelektual. Detyrohet te arratiset vetem kur mbetet i vetmuar dhe kur akuzohet per nje dashuri dhe shtate faje. Dashuria eshte intime dhe per lirine, ndersa shtate fajet jane mekate e krime per pushtuesin.
Vdes nga gjakrrjedhja ne qytetin Y te Amerikes.
Hana Ujemiri, profesoreshe e frengjishtes, shkrimtare e nje drame dhe e tregimit Hirmadhja. Hanainteligjente e me bukuri mahnitese: topolake eme buzeqeshje diellore. Dashuria - mister i shpirtit: loje mes fytyres se saj dhe yjeve te qiellit.
Hana kuqezi, veprimtare e lirise. Hana si shenjtore ne morg, e vrare ne demonstrata.
Man Kurti, profesor i zoologjise, eshte personifikim i intelektit te fshire.
Diturite e tij per te gjitha llojet e shtazeve e bimeve, mitet e historine ishin enciklopedike. Mani fliste hapur dhe bente perqasje te çuditshme simbolike te qenieve e dukurive.
Mani goditet nga diçka misterioze ne shul te qafes, ne arken e kujteses.
Harresa ndodh si ne shkretetire: se pari e historise kombetare, ne fund edhe e emrave te miqve e te familjes.
Profesori Rozaf Gashi eshte simbol i zerit te historise, i zerit te ndaluar, te humbur ne keshtjellen e tmerrit.
Ai indentifikohet me meditimet historike dhe paradokset e Diogjenit antik.
Personazhet poltrone jane tipa te inelektualit kameleon: filozof-sociologu Isak Shushani, kimisti Tarik Tufa, gjuhetari Xhabir Xhameta, latinisti Gon Shkreli, poeti Baki Zaku dhe gazetari Sylejman Akjani.
Proteizmi e metamorfizimi jane tipare te identitetit te tyre servil ndaj pushtetit. Ata indentifikohen me ethet politike, dehjen ideologjike dhe me alegorine e kameleoneve e te qeneve.
Kori i Akademise me alillujen Krenare ne rrugen e Titos. Shoqata e filozof-sociologeve kumbon diferencimin. Feriz Tumhalla denoncon disidentin Ukshin Mati. Mjeku Kabir Suka pelqen me shume Galileon se Gjordano Brunon.
Mexhid Toja dhe Kush Akxhiu jane dy personazhe shume komike.
Emrat ose mbiemrat e disa personazheve e figurave ne roman duken si anagrame dhe tingellojne si epitete a nofka te tyre:
Akjani, Berbati, Butaku, Dushmani, Duvaja, Goga, Kushi, Lukshi, Streha, Toja, Topi, Trashupa, Troha, Tufa, Tumhalla, Vogli, Xhameta, Zani...
Motivi i vdekjes
Vdekja ne roman shfaqet ne disa trajta: vdekje mister, vrasje e shpallur vetevrasje, vdekje nga vrasja dhe vdekje komike.
Ata qe vrane Mihramin, a i kishin vrare edhe gruan dhe femijet e tij?
Vrasjet ne kufi dhe vrasjet e republikaneve ne demonstrata.
Profesori i kimise Mexhid Toja bie ne gjume 12-muajsh nga frika e termetit, por zgjohet i vdekur.
Edhe Kush Akxhiu, atdhetar me dy flamuj,vdes nga frika e termetit.
Gjeme e madhe: kukute per Kushin, librat e kukuve dhe te gjitha kukute tona!
Vetem vdekja shpalos fshehtesite, te palarat e tyre.
Edhe varrezat bejne kontrarevolucion, nuk e pranojne Kushin: ishte kallezimtar i mbuluar si atdhetar!
Vdekje e dyfishte, vdekje morale e Kusheve.
Monteskje thoshte: Nuk me trishton vdekja, por menyra e vdekjes!
Vetmia e vdekjes shfaqet me fanitjen e tri hijeve dhe simboliken e endrres per pemet e zhveshura: Trungjet pa dege ma kujtojne vdekjen.
Epitafet jane poenta morale e refleksive:
Jetoi ne ethe, perparoi ne ethe dhe vdiq ne ethe...
Te gjitha i kishte parathene perpos vdekjes se vet.
Semantika e ideve
Fenomenologjia semantike e romanit krijon edhe ontologjine estetike te prozes intelektuale.
Pushtetine roman shfaqet me keshtjellen e tmerrit, figurat e Kamuranit vasal,qekerkon perforcime policore-ushtarake dhe zbaton urdhrin komandime te komanduara, te kryebashkiakut Tushan Dushmani, te prokurorit Manush Duvaja, gjyqtarit Nermin Vogli...
Terrori totalitar si tmerr, perbindesh e mujshi: ndjekje, perndjekje, pergjim, dosje, bastisje, burgosje, vdekje miserioze e vrasje.
Totalitarizmi i zerit te ndaluar dhe i kujteses se fshire.
Diferencimi ideopolitik behet fushate ideologjike e spastrimit, kryefjale e shkruar me shkronja te dalluara, e shqiptuar aq shpesh, sa shnderrohet ne fjale te perngjitur, ne varg e rresht.
Diferencim i uniformizmit nga diversiteti.
Diferencim nga librat, fjala e mendimi i lire.
Diferencimi veterrefim, kor kunde vetvetes, spastrim i vetedijes.
Diferencimi ndeshkim, perjashtim nga mesimi e puna, burgim, torturim e vrasje.
Asociacionet historike ne roman shtrihen si refleksione intelektuale per vizionin tragjik te botes.
Çmendurite e diktaturave te Kaligules, Neronit e Napoleonit...
Krimet e inkuizicionit: ndjekja e shtrigave dhe e librave, djegia e bukurise dhe e diturise.
Tmerri totalitarist, si fantazme e fashizmit dhe e komunizmit ne Evrope, ku diktatoret kerkonin shkelqim e lavdi dhe i shpallin te çmendur intelektualet! Revolucionet e tmerrshme, çast kur eshte çmendur historia, shembje e evolucionit te natyrshem,ndersa komunizmi nje kope e lumtur.
Imazhi i Ballkanit duket si berrake me shume krokodile e bretkosa,
udhekryq i dhunes e i pritjes, ku pushtuesit krijojne masen e kohes dhe te hapesires, ndersa vete ballkanasit ngaterrestare e plaçkites, qe e ka bere shtepine ne mes te rruges...
Idete per politiken dhe pushtetin shqiptohen si meditime intelektuale:
Pushtetari mashtrues e dhunetar, ndersa politikanet rrogetare:
Politika si mjet i mujshise e dredhise dhe kenga si mjet i mjeshterise jane teatri boteror i vampirizmit..
Te ketilla jane edhe aluzionet e Kumanit per tri figurat e prijesve dhe turmen e mashtruar.
Fjalori i fshehur eshte çeles i semantikes e simbolikes se romanit.
Aty fjalet marrin zgjerime kuptimore e te figurshme dhe karakerizojne personazhet e dukurite.
Shume mendime te shprehura ne roman kane vleren e aforizmave:
Tre tarafxhinj e permbysin çdo gjeni.
Koha e humbur ne udhekryq nuk kompensohet me vrap...
Ideali: qellim i larte per te cilin flijohen idealistet e prej te cilit, pastaj, jetojne pushtetaret dhe tregtaret.
Mendimet ne roman shpesh kane edhe formen e paradoksit: koha me e ngadalte se breshka a me e shpejt se zeri.
Manit i duken feudalet shqiptare dinozaure,ndersa Adriatiku-varri me i madh i shqiptareve:
Me vjen keq per ata qe mbyten prej te huajve, por me pak per ata qe mbyten vete a prej te veteve.
Edhe mendimete cituara ne roman kane funksione semantike e estetike.
Metaforika dhe simbolika
Romani ka nje metaforike te dendur qe nga krahasimet e fresketa, metaforat sugjestive, simbolet ambivalente deri tek ironia, parodia, satira e grotesku.
Metafora intuitive: syte e mendjes, veshet e mendjes.
Metaforat e vershimeve, termeteve e etheve krijojne kuptime te reja simbolike.
Ethet behen shpirterore, te urise, te etjes, te lakmise, te xhelozise, te frikes, mujshise, perbuzjes, trysnise, te pushtimeve... Mister i etheve politike eshte virusi ideologjike ne shalen turke, si çmenduri, terbim, qe del ne monologun e brendshem te kllapuritjes mehalucinacione histerike e fantazmagorike .
Elementet fantastike ne roman shtrihen ne kureshtjen per mitin, si besim e indentifikim emocional, ne alkimine e fjales magjike, ne metamorfozat e perrallezes ne mit dhe te mitit ne perrallez.
Simbolika fantastikeshprehet ne figurat e imazhet alegorike e parabolike.
Rituali magjik i shpendeve te bute e te eger perfundon me pergjakje.
Hirmadhja eshte njerrefim simbolik parabolik per bukurine e shnderruar ne perbindesh nga smira e shpifjet e botes, por qe ne fund gjen fatin e vet.
Kuçedra thoshte: Une jam vepra juaj!
Ironia shoqerohet me parodi, satire e grotesk.
Ironia e rreshtit: Ne rreshta behen shume te bera te beshme; vetedija atdhetare komuniste; shkopi i gomes-simbol i lirise; keshtjella magjike.
Alegoria ironike per rreshtin e qenve te dresuar e te ndersyer. Qente e tmerrshem me emrat Trim, Maks, Reks dhe ulerima e tyre. Qeni i madh si prijes qe nderton ideologjine, politiken dhe strategjine...
Parakalimi parodik i gradave akademik, profesor, doktor para aradhes se nderit te qenve, derisa gazetari Sylejman Akjani leh e turret si langoi afgan.
Meshira ironike e botes: Nuk di te sillet me qente...Nuk ua ve veshin, nuk i nderon dhe nuk frikesohet prej tyre!.... Ulu, ulu, se do te mendojne se i do...!
Ironizimi i rojetarit te morgut: ketu kurre nuk eshte vjedhur asnje kufome.
Une... fle mes tyre me qete se mes te gjalleve.
Parodizimi ironik i vetekritikes: Shoke, une meritoj çdo denim! Nuk kam qene vigjilent...
Satira sarkastike: kurve mashkull, kurve partiake!
Grotesku, si mister i tmerrit, shfaqet kur ne puset e mbuluara, ose ne puset e nenvetedijes se disa personazheve, gjenden shtaze te ngordhura: nje shtaze e çuditshme e periudhes trias te mezozoikut, qe kishte diçka nga te gjitha shtazet, teTushan Dushmani, ndersa gjarpri me dy krere te prokurori Manush Duvaja.
Imazhe groteske te metamorfozes dhe alienimit:
djali me koke cjapi, kurse vajza me koke hardhuce...delet po behen dhi, lepujt zagare e sorrat peshq! ... nje plake eshte bere dose, kurse nje njeri i moshes mesatare-qen....
Groteske jane edhe ndjekja e ngjyrave kuqezi, vrasje e kalit vraç me batanije te kuqe dhe e kalit dori me shkronjat KR.
Edhe numrat, si topose, kane simboliken e tyre te fatit te hapur ose te mbyllur. Numrat tek mbizoterojne ne roman dhe shenojne fatin.
Autori thote se treshi eshte baraspeshe e shpetimit, e stineve, e kohes, e jetes, e Zotit, e njeriut: Me nga tri na vijne te mirat dhe me nga tri na vijne te keqijat....
Po ashtu, vitet shenojne kohen e perjetuar ose kohen historike.
Stilema e romanit te Qoses eshte origjinale. Stili diskursiv-eseistik dhe simbolik eshte tipar i ligjerimit te romanit modern.
Ne sintaksen e romanit shquhen fjali pyetese, çuditese e habitore, me pasthirrma te zgjatura, onomatope e paronomazi me efekte afektive, si dhe fraza shume te gjata, sidomos ne monologun e brendshem.
Perseritjet e fjaleve, enumeracionet dhe anitezat krijojne gradacionin e shprehjes artistike.
Intonacioni i ligjerimit perthyhet me ritmin e brendshem si ne vargun e lire, me ndarjen e frazes me kryerreshta dhe dallimet grafike te fjaleve e shprehjeve. Ne shprehjen artistike funksionalizohen fjale te rralla dhe krijohen fjale te reja me perngjitje. Shprehjet ne gjuhe te huaja dhe thjeshtligjerimi karakterizojne disa figura te romanit.
Romani krijon nje komunikim sugjestiv, nje dialog estetik me receptuesin, duke e referuar ne burime e kuptime me te thella.
Romanit permbyllet me nje poezi testament te Anonimit te shekullit XVIII , qe eshte nje mesazh i vepres:
Qe t’u sjelle drite atyre qe duan te shohin
E te pendohen atyre qe duan te falen.
Ky roman eshte nje njesim i shkences letrare me artin, i diturise me letersine. Ai ka vlera universale artistike e estetike edhe per tregun e jashtem letrar.
Rexhep Qosja sot eshte nje jete e shkrire ne art dhe ne shkence, nje monument kulturor dhe nje klasik i letersise moderne shqipe.(Abdyl Kadolli)
3
Udhëkryqi historik
Është e vërtetë e madhe historike se hapësira iliro-shqiptare, si gjithë gadishulli i Hemit pellazgjik, Gadishulli ynë Ilirik, u gjend në udhëkryqin e madh gjeografik të dyndjes së popujve, vërshimit të fiseve barbare dhe pushtimeve të gjata të tri perandorive të mëdha.
Hapësira iliro-shqipare qe përshkuar tejembanë nga pushtimet maqedonase, romake, bizantine e otomane, hordhitë barbare avare, sllave, hune, ostrogote, vizigote, saraçene, bullgare, anzhuine, katalone, normande, venedikase... Nëpër kurrizin e Albanideve kishin kaluar edhe kryqëzata të krishterimit.
Të gjitha rrugët e mëdha shpinin nga Mesdheu, midisi botës. Atëbotë komunikimi më i madh bëhej nëpër det.
Në këtë udhëkryq historik të përplasjeve të pushtimeve e qytetërimeve të ndryshme kombi shqiptar kishte krijuar identitetin e vet historik kombëtar.
Ky ishte fati historik i popullit në kufi të qytetërimeve të mëdha, fati i një populli të lashtë që nuk i përkiste asnjë familjeje të madhe popujsh.
Ky ishte fati i popullit në udhëkryqin Via Egnatia dhe Vija e Teodosit, që e kishte vështirë të krijonte identitetin e vet shtetëror.
Është një fat i madh historik, që ky popull ka arritur të mbijetojë identitetin e vet, duke ruajtur gjuhën dhe traditën kombëtare, kur tashmë shumë popuj e gjuhë janë shuar fare.
Gadishulli i Hemit dikur ishte djep i qytetërimit evropian, por tash tërë Ballkani është një konglomerat Lindje-Perëndim.
Shqiptarët vinin nga qytetërimi ilir i antikitetit. Edhe ata kishin panteonin e tyre, Dodonën pellazgjike, me Zojzin e vet.
Dodona ishte qendër e qytetërimit mesdhetar, priste monedha, kishte amfiteatrin për 20 mijë veta dhe shumë objekte arti.
Panteonin e Dodonës së pari e kishte plaçkitur e rrënuar konsulli romak Paul Emili, më pas Teodosi bizantin e kishte shuar fare, ndërsa ostrogotët, saraçenët e bullgarët e kishin rrënuar sërish këtë tempull pagan.
Kishim ne edhe mbretëritë ilire e kulturën urbane me shumë qytete të njohura.
Identiteti kombëtar
Së pari ka një identitet kombëtar, me shenjat e tij dalluese, e pastaj edhe përkatësi e tij identiteteve më të gjera, si ballkanike, evropiane, orientale a universale.
Identiteti kombëtar është individual dhe formohet e evoluon historikisht.
Tri shenja të shenjta janë në identitetin kombëtar: gjuha, atdheu dhe kultura kombëtare. Edhe këto mund të jenë relative, sepse gjuhë e kulturë të njëjtë mund të kenë disa popuj të një gjinie.
Traditën kulturore e shpirtërore e përbëjnë gjuha, artet, shkenca,
etnografia, mitologjia dhe ritet fetare.
Është një fat i madh historik që shqiptarët mbijetuan identitetin, duke ruajtur gjuhën, kulturën dhe atdheun e tyre.
Shqipja është ndër gjuhët e lashta indoevropiane të grupit satem, por që ka sot alfabetin latin.
Gjatë historisë populli ynë kishte krijuar mitologjinë e vet pagane, edhe sot e fortë në identitetin e tij, eposin, kanunin e folklorin. Kishte krijuar identitetin shtetëror që nga mbretëritë ilire, pastaj principatat arbërore, shtetin e Skënderbeut, pashallëqet e mëdha, Lidhjen Shqiptare të Prizrenit dhe në fund një gjysmë shteti.
Kadare pohon se kombet nuk ndryshohen as nga pushtimet e as nga konvertimet/ Identiteti evropian i shqiptarëve, f. 51/
Mjerisht, ata asimilohen. Asimilimi ndodh së pari në shpirt, pastaj kalon në kokë dhe në fund përfundon në gjuhë.
Ku vajtën gjithë ato fise të Ilirisë së Sipërme? U tretën, u shkrinë: një herë u romanizuan, pastaj u sllavizuan.
Ku përfunduan ata 200 mijë arbëreshë pas vdekjes së Skënderbeut në Itali, 200 mijë të tjerë në Greqi më 1879, jashtë Çamërisë tragjike, rreth një milion të degdisur në disa valë në Turqi?
Pse u asimiluan shqiptarët katolikë në veri të Malit të Zi pas luftërave austro-turke?
Ky ishte fati i një populli të lashtë me atdhe të copëtuar dhe i degdisur në katër anët.
Përse shqiptarët shkëlqejnë vetëm jashtë atdheut?
Sa perandorë ilirë hynë në aurolën e perandorive romake e bizantine? Sa shenjtër të tjerë në aureolat e konfesioneve?
Sa vezirë arbërorë në Portën e Lartë?
Sa legjione tona në krahë të Napoleonit e Garibaldit?
Sa arbëreshë në Panteonin e Akropolit?
Mjerisht, ata shkëlqyen dhe mbetën në aureolat e tyre.
Ku na mbetën atdheu e shteti kombëtar? Atdheu që siguron ekzistencën, shteti që mbron qenien kombëtare.
Në mos atdheu është bërë shtrat i Prokrustit?
Si do të kthehet gjithë ai lumë shqiptarësh nëpër Evropë, një milion vetëm në vitet ’90, me gjeneralin Kadare në krye?!
Ambienti i ri krijon edhe atdheun e ri.
Mjerisht, pas disa brezave ata mund të kujtojnë vetëm prejardhjen!
Atdheu është panteoni i identitetit shqiptar.
Shqiptarët kanë sot identitet të plotë kombëtar. Vetëm qarqet që indentifikojnë kombin me religjionin, mund të kenë paragjykime për identitetin kombëtar. Askush nuk ka thënë deri sot se shqiptarët janë popull me gjysmë identiteti!
Kadare ngatërron me qëllim identitetin kombëtar me atë fetar:
Kanë dalë akademikë që na thonë se ne jemi gjysmë turq./Pushtimet e gjata nuk mund t’u heqin identitetin shqiptarëve, Koha ditore, 23.6.2006, f.18./
Identiteti fetar nuk është vendimtar në identitetin shqiptar.
Religjionet universale
Të gjitha religjionet e mëdha janë universale sikur edhe perandoritë, gjatë të cilave janë shtrirë dhe kanë qenë në shërbim të sundimit shpirtëror të tyre.
Hapësira shqiptare sot është pikëtakimi më tipik i tri religjioneve të mëdha. Sot tri identitetet fetare janë një realitet shqiptar.
Mjerisht, të tri konfesionet na dhuruan pushtimet e gjata të tri perandorive. Asnjë religjion te ne nuk ishte autokton e autentik.
Nëse duhet kërkuar ndonjë autoktoni fetare, atëherë ai është paganizmi ynë.
Përkundër pranisë së këtyre tri religjioneve, shqiptari mbeti në shpirt pagan, i pranoi ato si nevojë e ekzistencës së identitetit të vet. Ky shpirt liberal pagan nuk u verbërua kurrë nga fanatizmi fetar, jetoi në tolerancë dhe harmoni jetësore, i vetëdijshëm se i përkiste një gjinie kombëtare.
Të gjitha religjionet kanë lindur nga mitologjia pagane. Vetëdija fetare është një vetëdije kozmike. Monoteizmi ka krijuar mitologjinë për fillimin e fundin e botës, përjetësinë e shpirtit, si një ngushëllim për dobësinë e njeriut ndaj fuqisë kozmike dhe për t’ia mbledhur mendtë ndaj mëkateve të botës. Kështu janë krijuar hyjnitë, profetët, librat e shenjtë, si kode morale e rituale të një përvoje të gjatë njerëzore.
Më kot faraonët kishin ngritur piramida për ta mundur vdekjen, ndërsa shumë perandorë kishin shpallur veten perëndi!
Që të tri konfesionet e mëdha të botës, budizmi, krishterimi dhe islamizmi, e kanë prejardhjen nga Orienti. Në lashtësi qytetërimi më i lartë ishte në luginat e lumenjve Nil, Tigër, Eufrat dhe Ind, ku ishte edhe përqendrimi më i madh i popullsisë.
Njihen kultura egjiptiane me piramidat, Babiloni me kullën e tempullin e Babelit, Kodin e Hamurabit, epin e Gilgameshit dhe lulëzimine shkencës e të artit.
Profeti pers Zarathustra në librin më të vjetër Avesta predikonte monoteizmin, të mirën, të drejtën e të vërtetën.
Alfabeti i fenikasve kishte dalë nga hieroglifet egjiptiane. Në Lindjen e Largët ishin Vedat sanskrite të brahmanëve, epi i madh Mahabharta, Muri Kinez...
Që para Krishtit ishte tempulli i Solomonit në Jerusalem.
Hebraizmi kultivonte mbijetesën e mosnënshtrimin:
Unë dua dashurinë e besimtarit dhe jo sakrificat; dhe njohjen e Zotit më shumë se flijimet.
Islamizmi duket më vonë si religjion. Kurani sublimon një përvojë të gjatë fetare e njerëzore.
Para epokës së re Perëndimi ishte krejt pagan, por edhe ai kishte mitologjinë e sagave dhe eposet historike.
Kreta e Mikena ishin dy ura të Orientit me Oksidentin, nga vinte kultura orientale. Grekët e romakët kanë asimiluar mjaft nga Orienti, duke krijuar kulturat e veta origjinale. Edhe alfabeti grek e latin kishin dalë nga alfabeti semit i fenikasve.
Romakët kishin ndjekur mbi 500 vjet krishterimin. Gjithë ata martirë të tij, madje edhe vetë Krishti, ishin viktima romake. Mirëpo, më në fund, ai kishte lëshuar rrënjë dhe Konstandini i Madh qe detyruar ta pranonte si fe zyrtare, kinse i ishte fanitur kryqi në qiell.
Yh, sa eunukë ishin bërë perandorë dhe më pas ishin shpallur shenjtorë!
Diktatori romak Jul Cezari ishte kryezot i kishës, mu si perandorët bizantinë më vonë. Kaligula kishte shpallur veten perëndi!
Me ndarjen e vetë perandorisë së madhe romake fillon edhe ndarja kulturore deri në skizmën e krishterimit më 1054.
Bizanti mijëvjeçar kishte frymën orientale. Perandori Teodosi kishte masakruar mijëra njerëz për krishterimin. Ai kishte rrënuar tempujt paganë, duke hedhur në det statujat antike dhe kishte ndaluar lojërat pagane olimpike.
Qytetërimet nuk mund të indentifikohen thjesht me konfesionet e mëdha, sepse përfshijnë gjithë kulturën materiale e shpirtërore të popujve.
Qytetërim evropian sot nuk është Klubi i Parisit, aq më pak riti roman, sepse shumica perëndimore i përket ritit protestant, shumë më liberal se riti roman.
Evropa kishte përjetuar shumë krime barbare mesjetare nga inkuizicioni i ndjekjes së shtrigave, madje edhe Natën e Bartolomeut më 1572 mu në Paris, masakër e përgjakshme e katolikëve mbi hugenotët protestantë.
Perandoria Otomane u ngrit, po me atë despotizëm oriental, mbi skemën e Perandorisë mijëvjeçare bizantine, duke ndërruar vetëm gjuhën dhe fenë zyrtare.
Dihet se si vendet e krishtera ballkanike pastruan hithrat e ferrat e pushtuesit otoman. Mu si ai Teodosi i Bizantit: me masakra e barbari, si në Kosovë e Srebrenicë.
Në ngjarjet historike në Kosovë askujt nuk i kishte rënë ndër mend për rrënjët e katolicizmit të hershëm shqiptar, as në fillim, as në fund të viteve ’80. Ato kishin karakter thjesht çlirimtar.
Nëse duhen kërkuar rrënjët e krishterimit iliro-shqiptar, ato janë shumë më të thella.
Shumë martirë e shenjtorë ilirë kishin hyrë në aureolën e krishterimit. Edhe Konstandini i Madh nga Naisi ishte bërë shenjtor.
Shën Jeronimi kishte përkthyer latinisht Biblën më 405.
Shën Niketa kishte bërë kryelutjen e ritualit roman Te Deum laudamus.
Kodiku i purpurt i Beratit/ Codex Purpureus Beratinus/ i shek. VI përmbante dy ungjijtë.
Kujt i duhen sot klerikalizmi, ikonolateria dhe mistifikimi politik i tempujve e figurave fetare?
Qëmoti ka ndodhur ndarja e konfesionit nga mitologjia, e filozofisë nga konfesioni dhe e kofesionit nga shteti.
Ne krenohemi me nobelisten Nënë Tereza, si bijë jona e shenjtëruar, por ajo kurrë nuk kishte mundur të shqiptonte një fjalë për Kosovën martire.
Misioni i Shën Exhidios me monsinjor Palen kufizohej në një autonomi kulturore të Kosovës nën Serbi .
Kadare qorton si një patriark: Të provokosh e të nxitësh përçarje fetare sot në Shqipëri është krim/ Pabesia e një polemisti, intervistë/.
Jo vetëm në Shqipëri, por në tërë botën. Krim moral është edhe të provokosh e ofendosh ndjenjat njerëzore, fetare e kombëtare.
Kalorësi i komunizmit tash bëhet apostull i krishterimit.
Liria e besimit sot është një e drejtë njerëzore, por që respekton edhe të drejtat e liritë e tjetrit. Feja është një liri subjektive, intime e njeriut. Vetëm klerikalizmi dhe fanatzmi fetar mund të cenojnë identitetin kombëtar.
Mua më shqetësojnë sot njësoj imazhet arabe të veshjes dhe kryqet nëpër vende publike, shkollat fetare për të mitur dhe pagëzimet me emra fetarë etj.
Dihet se shqiptarët pranuan islamin nëpërmjet turqve e jo arabëve, në një formë më liberale.
Kush janë sot gjithë halldupët shqiptarë të hollakut Kadare?
Ata që ende paskan ndjenja orientale, sepse otomanët tanimë janë larg nesh?!
Orientalizmi sot është një realitet në Ballkan jo vetëm në religjion, por edhe në moralin e mendjesinë e njerëzve, në etnografi, arkitekturë, muzikë etj.
Miti evropian
Që nga Rilindja evropiane qytetërimi oksidental qëndron në një shkallë më të lartë zhvillimi dhe emancipimi njerëzor.
Lëvizjet heretike kundër obskurantizmit mesjetar dhe idetë ilumuniste kishin hapur vizione të reja të diturisë, duke shpënë në zbulime të mëdha shkencore e gjeografike të botës.
Bazë e qytetërimit perëndimor ishte kultura antike greko-romake. Aty hynin arti dhe filozofia racionale greke, demokracia qytetare, e drejta romake, individualizmi e pragmatizmi jetësor.
Latiniteti është një tipar i kulturës perëndimore. Latinishtja ishte gjuhë indoevropiane kentum, gjuhë perandorake, kishtare dhe e shumë veprave shkencore e artistike, siç ishte edhe greqishtja në Bizant.
Qytetërimi evropian nuk mund të indentifikohet sot vetëm me krishterimin, që e ka origjinën në Orient. Qytetërimi është një nocion shumë më i gjerë dhe përfshin të gjitha vlerat e kulturës materiale e shpirtërore.
Se shqiptarët kanë identitet gjeografik e historik evropian, ky nuk është kurrfarë zbulimi.
Miti evropian, si ideal i emancipimit, ishte i gjallë gjatë gjithë Rilindjes shqiptare, ai është i gjallë edhe sot.
Qytetërimin evropian sot e aspirojnë shumë popuj. Mustafa Kemal Ataturku i Turqisë orientale kishte bërë më 1924 modernizimin evropian të jetës shoqërore, kulturore e ekonomike dhe kishte pranuar alfabetin latin. Në këtë orientim evropian të Turqisë nuk ishte pa ndikim edhe baza e kulturës bizantine.
Qytetërimi perëndimor është sot sinonim i emancipimit kulturor e shpirtëror dhe i zhvillimit historik njerëzor.
Qytetërimi modern amerikan, me bazë të kulturës evropiane, sot ka arritur një shkallë shumë të lartë zhvillimi, duke bërë edhe anglishten gjuhë botërore të komunikimit masiv.
Kadare sikur kërkon sot një deus ex machina evropiane për shqiptarët.
Nëse dikur Haxhi Qamili klithte në kaosin e pushtimit Dum Babën!, sot Kadare klith Duam Nënën!
Ai spekulon me pargjykime:
Në Shqipëri e në hapësirën shqiptare ka sot një kundërevropianizëm të fshehtë.
Kurrfarë kundërevropianizmi as të hapur, as të fshehtë, bile ka eufori të tepërt. Përkundrazi, ka predikime të fshehta se vetëm si të krishterë do të na pranonte Evropa!
Mund të dëgjohen edhe psherëtima: sikur të ishim të krishterë, nuk do të na priste aq keq Evropa në konferencat ndërkombëtare të paqes!
Eh, sikur halla të bëhej edhe një herë nuse! Sikur të zhbëhej saora gjithë historia!
Edhe Evropa e Bashkuar sot ngrihet mbi skemën e Perandorisë Romake, por me parime e vlera të reja, si një strukturë e baraspeshës së botës.
Deshën o nuk deshën, edhe shqiptarët do të hyjnë këmbë e krye në Evropë e do t’i dalin tejpërtej!
Mirëpo, tash shtrohet një çështje tjetër: si do të hyjnë shqiptarët në Evropë me primitivizmin politik, luksin despotik dhe krimin e organizuar?
A vetëm me ikonolateri politike e mitologjike?!
Sa janë shqiptarët sot evropianë me kulturën urbane, emancipimin demokratik, shtetin juridik dhe vlera të tjera të qytetërimit modern?
Qytetërimi është një proces evolutiv historik dhe nuk arrihet me thirrje në mënyrën dëshirore.
Cinizmi bizantin
Kadare sikur është dehur nga idiolatria dhe iu ka mërzitur stina në Olimp.
Ai vuan nga kompleksi i disidentizmit. Bëhet disident edhe pas disidencës. Aventura e tij në dhjetorin ‘90, kur po hynte pluralizmi politik edhe në Shqipëri, priu si demon në shembjen e madhe kombëtare.
Po të ishte disident i mirëfilltë, këtë gjest kishte patur mundësi ta bënte mijëra herë më parë. Disidenca është një forcë morale e intelektuale. Por jo, ajo nuk është në shpirtin e tij.
Dy herë u shkund Shqipëria gjatë dekadës së transicionit. Askush nuk e rrënoi vendin e vet më keq se ajo.
Shembja e Shqipërisë në atë orë ishte shkelje e Kosovës.
Në marsin ‘97 populli u la në hënëz nga despotizmi politik dhe plaçkitja piramidale. Demosi u rebelua, por ruajti drejtpeshimin, duke mos pranuar sfidat politike të luftës qytetare.
Kush mund t’i ngazëllehej asaj gjëme, e di vetëm cinizmi i Kadaresë. Mos i qoftë për kob!
Kadare është shumë proteik, gjithherë konvertohet pas modës politike. Ai është i përkëdheluri i të gjitha pushteteve.
Ai mistifikon si një patriark:
Në Ballkan nuk ka ndodhur, ose ka ndodhur tepër rrallë që njeriu i cilësuar “i dijshëm”të jetë shpërfillur kështu në një konkurrim zgjedhjesh./ Pabesia e një polemisti, intervistë/
Pikërisht ky është sindromi ballkanik dhe shqiptar!
Plakun e urtë të Vlorës e rrëzuan bandat e Esad pashë Toptanit, ndërsa Qeverinë demokratike të Nolit mbreti i admiruar i Kadaresë. Që të dy rrënuesit ishin miq të Beogradit!
Jo vetëm Qosja humbi në zgjedhje, por edhe UÇK-ja e lavdishme, një fenomen i çuditshëm që ndodh vetëm në Ballkan.
Edhe sot na kumbojnë mallkimet e tij të pështira mbi çlirimtarët shqiptarë në Maqedoni:
Ato janë përpjekjet e stilit fashisto-stalinist për ta armiqësuar krejt popullin shqiptar me Perëndimin demokratik./ Koha ditore, mars 2001/
Për t’u evropianizuar tërësisht, Kadare së pari duhet të çlirohet nga bizantizmi ballkanik.
Ai është një shkrimtar i madh, por një filozof i brishtë. Shumë ide
e vizione të tij duken absurde. Proteizmi politik e ideologjik ka zbehur shumë mitin letrar të Kadaresë.
Qosja është një profil i intelektualit racional e kritik, që sot është vetëdije moderne. Idetë dhe vizionet intelektuale janë shumë më të thella e më të qëndrueshme se ato politike.
Nëse romanet e Kadaresë sot kanë një përmasë ndërkombëtare, vepra madhore shkencore, artistike e publicistike e Qoses ka hyrë tashmë në panteonin kulturor shqiptar. Atë nuk mund ta mohojnë as rivalët e tij më të mëdhenj.
Në këtë panteon ka vend për të gjitha kryeveprat shkencore, letrare e artistike.
