Ali Aliu është akademik, shkrimtar, eseist, kritik letrar dhe përkthyes shqiptar nga Maqedonia. Nga Flori Bruqi
Ai lindi më 1 prill 1934 në Prespë (Kranjë). Shkollën fillore tetëvjeçare e kreu në qytetin e Manastirit në vitin 1951, ndërsa Shkollën Normale në Shkup, më 1955. Studimet universitare (albanologji) i mbaroi në Universitetin e Beogradit në vitin 1960. Doktoroi në Universitetin e Prishtinës më 1973. Pas studimeve zë punë gazetar në redaksinë “Flaka e vllaznimit” në Shkup, ku punoi dhjetë vjet. Prej vitit 1969 deri në vitin 1972 punoi redaktor në Edicionin e Botimeve “Rilindja” në Prishtinë. Që nga viti 1972 deri në pensionim ishte ligjërues në Fakultetin Filozofik, përkatësisht në Fakultetin e Filologjisë të Prishtinës ku ka ligjëruar lëndën Teori e letërsisë. Në vitin 1996 u zgjodh anëtar korrespondent i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, ndërsa në vitin 2000 anëtar i rregullt i saj. Është studiues i letërsisë bashkëkohore shqiptare, fushë nga e cila ka botuar shumë vepra. Ka drejtuar disa kandidatë në tema të magjistraturave dhe doktorateve. Ishte njëri nga themeluesit e LDK-së në vitin 1989 dhe anëtar i Kryesisë së saj në dy mandate, deri në vitin 1995. Ka drejtuar zyrën e Kosovës në Tiranë (1991). Aktualisht ligjëron në Universitetin e Evropës Juglindore në Tetovë.
Tituj të veprave
* Kërkime (ese dhe kritika) (1970)
* Kritika (1980)
* Studime Letrare (1982)
* Teoria e Letërsisë (1984)
* Don Kishoti ne mesin e shqiptarve (ese) (1996)
* Reflekse Letrare (ese) (1996)
* Antologjia e poezisë bashkëkohore shqiptare (2000)
Etj.
Akademiku, prof. Ali Aliu është tashmë i njohur si një “gjeneral” i mendimit kritiko-letrar shqiptar në Kosovë, Maqedoni, Shqipëri e më gjerë. Gjithë jetën e tij 70-vjeçare Ali Aliu ia ka kushtuar studimit e vlerësimit të letërsisë artistike mbarëkombëtare, pa u hallakatur asnjëherë nëpër fusha të tjera gjurmimesh. Dhe tani lexuesit tonë i drejton një libër të ri me shkrime të zgjedhura të tij, që u kushtohen udhëve të poezisë shqipe.
Kryefjalë e këtij libri është një pyetje, që e ka përcjellë gjithë jetën studimore të autorit: Ç’është poezia, magjia e saj? Si ta lexojmë poezinë? Në kohën tonë janë fare të paktë ata të varfër, që s’kanë pasur fatin ta shijojnë poezinë; por Ali Aliu nuk ia drejton kryesisht këtij grupi njerëzish pyetjen e mësipërme, por para së gjithash atyre që e njohin dhe e pëlqejnë poezinë, studiuesve të saj, madje edhe vetes së vet. Dhe ka të drejtë që e ngre këtë problem, ndonëse poezia është zhanri më i lashtë i historisë botërore të letërsisë.
Qysh në kohët parahistorike folklorike e më vonë në lashtësi, kur poezia ishte në kërkim të vetvetes, pati filluar edhe studimi i saj. Platoni e, pas tij, Artistoteli në veprën e famshme “Poetika” filluan studimin vërtet serioz, shkencor të saj. Por është fakt i pamëdyshtë, se studimi i saj vazhdon edhe në ditët tona, kur poetë nga më të mëdhenj të rruzullit si: T. S. Elioti, Ezra Pound, Osip Mandelshtami, Jorgos Seferis, Eugenio Montale, Oktavio Paz, Josif Brodski, etj. kanë shkruar e vazhdojnë të shkruajnë studime, artikuj e ese shumë interesante, në të cilat duan t’i japin një përgjigje pyetjes: Ç’është poezia? Bashkohet me ta në librin e tij edhe Akademiku Ali Aliu, kurse lexuesit të kulturuar mund t’i lindë natyrshëm pyetja: Çudi, akoma, nuk qenkësh sqaruar ç’është poezia?! Mijëra vjet nuk mjaftuan për t’i dhënë një përgjigje të saktë kësaj pyetjeje? Kjo pyetje e pafajshme mbetet pa përgjigje jo vetëm për atë gjykatësin, që Kritikë letrare UDHËVE TË POEZISË SHQIPE Ali Aliu Shtegtim metafore Botimet TOENA e pyeti poetin nobelist Josif Brodskij për profesionin që ushtronte dhe kur dëgjoi përgjigjen e të pandehurit “Poet!” gjykatësi udhëroi se “krijimi i poezisë nuk është profesion!” dhe e dënoi poetin me burgim; puna është se vazhdojnë përpjekjet për ta studiuar poezinë dhe për të thënë diçka ende të pathënë për të. Që nga kohët e lindjes së poezisë e deri tani jo vetëm krijuesit e saj, por edhe studiuesit më të mençur kanë ngulmuar duke e quajtur: “magji”, “enigmë”, “fshehtësi hyjnore”, fjalë që gabimisht merren ndonjëherë si pafuqishmëri e shkencave letrare. Këtë cilësim të poezisë, lexuesi do ta gjejë edhe në shkrimet e librit të Ali Aliut, kur ai flet për “magjinë e fjalës”, për “zogun e qiellit”, për “thelbin mitik”, etj.
Kjo do të thotë se mjeshtri ynë i mençur i gjykimit të poezisë, e pranon se mbetet ende për t’u marrë me deshifrimin e të fshehtave të poezisë, prandaj pyet: “Si ta lexojmë poezinë”? Dhe në secilin shkrim të librit të tij, Ali Aliu na tregon shumë gjëra që s’i kemi ditur, që s’i kemi kuptuar, na ndihmon ta njohim më thellë poetikën, bukurinë mahnitëse të saj, të kënaqemi e ta adhurojmë. Profesori u qaset të fshehtave të poezisë duke hetuar e hulumtuar çdo poet shqiptar, pa përsëritur çka është thënë e stërthënë, duke zbuluar perla e xhevahire edhe te De Rada e Naimi, Lasgushi e Serembe, Fan Noli e Migjeni, Dritëro Agolli e Azem Shkreli, Fatos Arapi e Ali Podrimja, Sadik Bejko e Resul Shabani e shumë të tjerë.
Cila është metoda, kyçi që përdor studiuesi ynë në gjurmimet e veta? Ai nuk sajon ndonjë skemë abstrakte apo ndonjë kanun, që ta përdorë si kriter ose masë të përgjithshme, universale për t’ia nënshtruar çdo varg, çdo poezi, çdo poet. Ky qëndrim i tij bie në sy edhe në disa nga antologjitë e poezisë, që ka hartuar ai e që janë nga më të suksesshmet. Në gjithë shkrimet e tij spikat njohja e zotërimi i parimeve, nocioneve, ideve e aksiomave të teorisë e stilistikës së letërsisë botërore; Ali Aliu ka qenë e vazhdon të jetë titullar i kësaj lënde në Universitetet e Prishtinës, Shkupit, Tetovës e gjetkë. Ai i njeh mirë arritjet teorike e metodologjike klasike e moderne të studimeve të poezisë e të letërsisë. Kur lexon çdo shkrim të tij, lexuesi e kupton se ai ka një prapavijë të pasur teorike, që e ndihmon ta rrokë poezinë pa e lënduar, duke mbajtur ndaj saj një qëndrim delikat, të brishtë, siç është natyra e saj, tregon respektin e ndjeshmërinë e lartë të tij ndaj saj dhe përpiqet të mos e lëndojë e të mos e gjymtojë asnjë varg, strofë apo poezi nga trysnia e jashtme e skemave dhe kanuneve shkollareske të klasikës ose modernes, që i njeh mirë, të cilat mbeten të nënkuptuara, si prapavijë mbështetëse për analizat konkrete ndaj origjinalitetit e vërtetësisë estetike të tyre.
Konceptet teorike nuk kanë qenë kurrë për të instrument tekash, ekstravagancash formale “erudicioni” ose “moderniteti”, sepse i ka shkrirë në veprat poetike që shqyrton, i ka bërë kuptime të brendshme të analizave e konkluzioneve, interpretimeve të sakta e të zbulimit të vlerave të mëvetësishme të estetikës. Mjeshtri ynë nuk pret që ta shfaqë mendimin e vlerësimin e tij pasi janë krijuar opinione të qëndrueshëm, për mirë apo për keq, për një poezi të re, për një krijues të ri, sepse synimi kryesor i tij ndaj poezisë është të kapë së brendshmi bukurinë autentike të saj, siç ka rrjedhur natyrshëm, spontanisht, pa sforcime nga gura e poetit, për ta prezantuar siç është vërtet dhe për aq sa është. Dhe kjo i ka dhënë dorë Ali Aliut të arrijë me kohë, të njohë e të pëlqejë, madje të zbulojë vlera të reja me ujërat e kulluara të poezisë bashkëkohore, siç e tregojnë shkrimet e tij për poezinë e Xhevahir Spahiut ose të Mihal Hanxharit, të Eqrem Bashës dhe të Visar Zhitit, të Luljeta Leshanakut dhe Arjan Lekës, Agron Tufës e Shaban Resulit, etj.
Lexuesi do të mësojë se gjykimit të Ali Aliut nuk i ka shpëtuar tharmi i përveçëm që në hapat e para të krijimtarisë së poetëve, ndoshta qysh kur vetë autorët nuk kanë qenë plotësisht të vetëdijshëm për talentin e tyre poetik. Lexuesi ynë nuk do ta ketë të vështirë të njohë se si është afruar zëri i kritikut me atë të poetit, se si i japin dorën njëri-tjetrit. Por cila është e vërteta e poezisë që i kumton Ali Aliu lexuesit? Ç’pret nga poezia kritiku i etur për poezi? Ai i afrohet poezisë, duke kërkuar dhe gjurmuar në të, asgjë më shumë veç thelbit estetik të saj, që e ka bërë kriterin më të lartë të vlerësimit të poezisë dhe të patosit e frymëzimeve, që e afrojnë dhe i shtojnë dashurinë për të, që ia mundëson të zbulojë në të forma përmbajtësore dhe përmbajtje, të formësuara estetikisht, dhe bukuri klasike e moderne.
Me këtë qasje bëhet e mundur që kritiku e poeti të mbeten të mendimi kritik letrar pati karakter të dyzuar kundërthënës për shkaqe të mirënjohura politike e ideologjike; veçse në këto tre-katër dhjetëvjeçarët e fundit ka ndryshuar dukshëm në sens pozitiv, ngaqë faktori kritiko-letrar këtej e përtej kufijve shtetërorë është bërë një faktor me ndikim të fuqishëm në zhvillimin e letrave shqipe. Fjalën e kam për çlirimin e kritikës nga ideologjizimet e politizimet e mëparshme, nga traditat e mbyllura konservatore, provinciale e vulgare, nga monizmi teorik e metodologjik dhe nga fryma amatoreske, ndërkohë që përgjegjësia moralo-qytetare dhe profesionale është rritur ndjeshëm.
Një provë bindëse për këtë është edhe libri i prof. A. Aliut, që dëshmon edhe për një fazë rritjeje e pasurimi të këtij mendimi, kur nevojat e zhvillimit të kulturës artistike kombëtare plotësohen më mirë edhe falë zhvillimit të kritikës letrare të konsoliduar, e cila tashmë zotëron një fuqi të ndjeshme ndërmjetësuese midis estetikës së krijimit poetik dhe estetikës receptive. Lexuesi i vëmendshëm i këtij libri do të vërë re se si shfaqet nga njëri shkrim në tjetrin mjeshtëria e kritikut, që nuk i UDHËVE TË POEZISË SHQIPE Shtegtim metafore nga Ali Aliu Shkrime kritike për poezinë shqipe Shtëpia Botuese Toena Numri i faqeve: 280 Çmimi: 600 lekë vetëmjaftueshëm, si dy binjakë të lidhur nga thelbi estetik i poezisë, pa e cënuar funksionin e pavarur estetik e artistik të dy profesioneve të ndryshme të tyre.
Historia e zhvillimit të kulturës tregon se nuk ekziston përherë një raport i ekuilibruar, i njëjtë i zhvillimit të përbërësve kryesorë të saj; madje edhe në epokën tonë janë manifestuar e manifestohen shpërpjestime e pabarazi të ndjeshme midis poezisë dhe mendimit kritiko-letrar. Në të kaluarën e largët brenda kulturës sonë kombëtare ka patur periudha kur mendimi kritik, ose ndikimi i tij kanë qenë të papërfillshëm, ose tepër të kufizuar. Në epokën e sotme, kur poezia zotëron hapësirat më të gjera të universit artistik botëror, përherë e më shumë po kuptohet se poezia e mendimi kritik nuk bëjnë dot njëra pa tjetrin, sidomos ngaqë ky mendim përfaqëson një disiplinë të pasur dijesh, të arritura krahas zhvillimit të shpejtë të shkencës, filozofisë, estetikës, teknologjive në rrugët e spërdredhura të lëvizjes së tashme të qytetërimit bashkëkohor. Te ne, vetëm në periudhën e pasluftës në një rrafsh sasior e profesional ky shpërpjesëtim u ngushtua, ndonëse në rrafsh cilësor imponohet me rol dhaskali, por si bashkudhëtar i lexuesit, që e ndihmon të njohë të fshehtat e vlerat e mirëfillta estetike nga poezia në poezi, nga poeti i hershëm tek i riu, duke mos premtuar të vërteta absolute, por duke i dhënë kyçe që hapin portat e çdo krijimi poetik. Mjeshtri ynë i kritikës e përgatit lexuesin të besojë se edhe gjatë të ardhmes së poezisë, ka për t’i mbetur e pashterur përfundimisht pyetja e tij: Ç’është poezia?
Shkrimet e librit të A. Aliut tregojnë se ai është në pritje të lulëzimit të mëtejshëm të poezisë shqipe. Ky nuk përbën ndonjë parashikim profetik, por ai ka besim në dellin e begatinë poetike të shqipes. Ai nuk i ka pranuar kurrë profecitë e disa estetëve mbi “vdekjen e pashmangshme të poezisë”. Besimi i tij në mbijetesën e poezisë mbështetet në njohjen e vetë natyrës së këtij zhanri të letërsisë, të thelbit të saj estetik. Në çdo shkrim të librit të tij, profesori na tregon origjinalitetin e krijimeve të çdo poeti, na tregon se poezia është e hapur, është në udhë, në udhëtim dhe nuk ka e nuk mund të ketë postbllok që ta ndalojë lëvizjen e saj, se po të mos jetë në udhëtim të përhershëm, gjithnjë në ripërtërirtje, ajo vdes; çdo ndalesë është ndërprerje e lidhjeve të saj me jetën. Sa ka qenie njerëzore, do të ketë edhe poezi, e gatshme për të shprehur shpirtin, ndjenjat e mendimet më të bukura e më të larta, gëzimet e hidhërimet, e jetës së gjeneruar të atyre që do të vijnë pas nesh. Dhe së bashku me këtë ripërtëritje të jetës e të poezisë, do të mbetet e përhershme magjia, enigma, misteri i poezisë, i pyetjes: Ç’është poezia? Nga libri i tij lexuesi ka për të mësuar shumë gjëra të vlefshme për poezinë, do të ndihmohet për ta kuptuar më mirë e për ta dashuruar më fort poezinë, për ta shëndoshur shijen estetike e për t’i zotëruar gjithë thesaret e saj.
Një meritë e veçantë e prof. A. Aliut është studimi dhe vlerësimi me objektivitet shkencor i letërsisë shqipe në ish-Jugosllavinë, që zbulon vitalitetin e origjinalitetin krijues të shqiptarëve në kushtet tejet të rënda për ta; po kaq e rëndësishme është vepra studimore e Ali Aliut edhe për njohjen e vlerësimin e drejtë të letërsisë shqipe brenda kufijve shtetërorë të Atdheut Amë (siç quhej aso kohe Shqipëria), në kushtet kur këtej e andej kufirit theksohej “ndryshimi” cilësor i letërsisë, varur nga kushtet sociale, politike e ideologjike. Me modestinë karakteristike e talentin mjeshtëror, duke shmangur çdo pozë mësimdhënieje, ai pati evidentuar kthesën e poezisë shqipe drejt letërsisë moderne, duke kritikuar shfaqje të frymës konservatore e provinciale dhe duke çmuar vlerat e krahut modern, bashkëkohor, që e pati afruar letërsinë shqipe me modelet moderne të letërsisë evropiane e botërore.
Përfshirja e gjithë përbërësve të poezisë shqipe, të traditës e të bashkëkohësisë në objektin e kritikës letrare nuk ka qenë punë e lehtë, por Ali Aliu i përballoi pengesat, që e vështirësonin komunikimin e hapur e normal të proceseve kryesore të zhvillimit të kësaj poezie. Ai nuk u ndrojt t’i çmonte lart edhe veprat e disa poetëve të përndjekur, që cilësoheshin nga autoritetet zyrtare të asaj kohe si “revizioniste”, “dekadente” apo “nacionaliste” që ishin përndjekur, dhe në disa raste ndikoi pozitivisht edhe në rehabilitimin e tyre. Dhe këtë nuk e bëri duke përdorur ndonjë lloj pragmatizmi e konformizmi politikoideologjik, që në ato kohë pati qenë modë në disa qarqe kritikësh, por duke argumentuar bindshëm vlerat e mirëfillta estetike të letërsisë kombëtare.
Në studimet e esetë e A. Aliut spikat gjuha shqipe e pastër dhe e begatë, bashkëkohore dhe e qartë, e kuptueshme dhe semantikisht e thellë dhe e ndjeshme, që i ka dhënë mundësi të krijojë në studimet letrare një stil të mëvetësishëm, tërheqës, që dallohet për ngarkesën e spikatur ekspresive e emocionale, që aq fort i përshtatet natyrës estetike dhe bukurisë së poezisë. Nuk ka ndonjë kritik apo studiues tjetër, që të ketë përfshirë në optikën e hulumtimeve e vlerësimeve të sakta të librave të profesorit të gjithë autorët e talentuar të poezisë shqipe.
Secili prej këtyre poetëve ka ndier sinqeritetin e dashamirësinë e tij, sugjerimet e këshillat e urta, që u dhurojnë kurajë për të mos u tërhequr para vështirësive në angazhimin e tyre në fushën aq fisnike të krijimit të poezisë. Studimet e prof. Aliut do t’u vlejnë jo vetëm poetëve e lexuesve që u drejtohet sot libri i tij, por edhe gjithë atyre që interesohen për fatet e letërsisë dhe të kulturës shpirtërore të kombit tonë. Ato do të mbeten një enciklopedi e letrave shqipe, një kontribut i shquar në studimin e historisë së tyre, një manual i ngjeshur me idetë bashkëkohore të teorisë e kritikës letrare, që ka arritur nivel të lartë mjeshtëror.
Prof. ALFRED UÇI
Ai lindi më 1 prill 1934 në Prespë (Kranjë). Shkollën fillore tetëvjeçare e kreu në qytetin e Manastirit në vitin 1951, ndërsa Shkollën Normale në Shkup, më 1955. Studimet universitare (albanologji) i mbaroi në Universitetin e Beogradit në vitin 1960. Doktoroi në Universitetin e Prishtinës më 1973. Pas studimeve zë punë gazetar në redaksinë “Flaka e vllaznimit” në Shkup, ku punoi dhjetë vjet. Prej vitit 1969 deri në vitin 1972 punoi redaktor në Edicionin e Botimeve “Rilindja” në Prishtinë. Që nga viti 1972 deri në pensionim ishte ligjërues në Fakultetin Filozofik, përkatësisht në Fakultetin e Filologjisë të Prishtinës ku ka ligjëruar lëndën Teori e letërsisë. Në vitin 1996 u zgjodh anëtar korrespondent i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, ndërsa në vitin 2000 anëtar i rregullt i saj. Është studiues i letërsisë bashkëkohore shqiptare, fushë nga e cila ka botuar shumë vepra. Ka drejtuar disa kandidatë në tema të magjistraturave dhe doktorateve. Ishte njëri nga themeluesit e LDK-së në vitin 1989 dhe anëtar i Kryesisë së saj në dy mandate, deri në vitin 1995. Ka drejtuar zyrën e Kosovës në Tiranë (1991). Aktualisht ligjëron në Universitetin e Evropës Juglindore në Tetovë.
Tituj të veprave
* Kërkime (ese dhe kritika) (1970)
* Kritika (1980)
* Studime Letrare (1982)
* Teoria e Letërsisë (1984)
* Don Kishoti ne mesin e shqiptarve (ese) (1996)
* Reflekse Letrare (ese) (1996)
* Antologjia e poezisë bashkëkohore shqiptare (2000)
Etj.
| Ali Aliu |
 Akademik prof.dr.Ali Aliu |
... Ai nuk sajon ndonjë skemë abstrakte apo ndonjë kanun, që ta përdorë si kriter ose masë të përgjithshme, universale për t’ia nënshtruar çdo varg, çdo poezi, çdo poet. Në çdo shkrim të librit të tij, profesori na tregon origjinalitetin e krijimeve të çdo poeti, na tregon se poezia është e hapur, është në udhë, në udhëtim dhe nuk ka e nuk mund të ketë postbllok që ta ndalojë lëvizjen e saj, se po të mos jetë në udhëtim të përhershëm, gjithnjë në ripërtërirtje, ajo vdes; çdo ndalesë është ndërprerje e lidhjeve të saj me jetën. |
Akademiku, prof. Ali Aliu është tashmë i njohur si një “gjeneral” i mendimit kritiko-letrar shqiptar në Kosovë, Maqedoni, Shqipëri e më gjerë. Gjithë jetën e tij 70-vjeçare Ali Aliu ia ka kushtuar studimit e vlerësimit të letërsisë artistike mbarëkombëtare, pa u hallakatur asnjëherë nëpër fusha të tjera gjurmimesh. Dhe tani lexuesit tonë i drejton një libër të ri me shkrime të zgjedhura të tij, që u kushtohen udhëve të poezisë shqipe.
 |  | Shtegtim metaforenga Ali Aliu Shkrime kritike për poezinë shqipe Shtëpia Botuese: Toena Numri i faqeve: 280 Çmimi: 600 lekë |
Kryefjalë e këtij libri është një pyetje, që e ka përcjellë gjithë jetën studimore të autorit: Ç’është poezia, magjia e saj? Si ta lexojmë poezinë? Në kohën tonë janë fare të paktë ata të varfër, që s’kanë pasur fatin ta shijojnë poezinë; por Ali Aliu nuk ia drejton kryesisht këtij grupi njerëzish pyetjen e mësipërme, por para së gjithash atyre që e njohin dhe e pëlqejnë poezinë, studiuesve të saj, madje edhe vetes së vet. Dhe ka të drejtë që e ngre këtë problem, ndonëse poezia është zhanri më i lashtë i historisë botërore të letërsisë.
Qysh në kohët parahistorike folklorike e më vonë në lashtësi, kur poezia ishte në kërkim të vetvetes, pati filluar edhe studimi i saj. Platoni e, pas tij, Artistoteli në veprën e famshme “Poetika” filluan studimin vërtet serioz, shkencor të saj. Por është fakt i pamëdyshtë, se studimi i saj vazhdon edhe në ditët tona, kur poetë nga më të mëdhenj të rruzullit si: T. S. Elioti, Ezra Pound, Osip Mandelshtami, Jorgos Seferis, Eugenio Montale, Oktavio Paz, Josif Brodski, etj. kanë shkruar e vazhdojnë të shkruajnë studime, artikuj e ese shumë interesante, në të cilat duan t’i japin një përgjigje pyetjes: Ç’është poezia? Bashkohet me ta në librin e tij edhe Akademiku Ali Aliu, kurse lexuesit të kulturuar mund t’i lindë natyrshëm pyetja: Çudi, akoma, nuk qenkësh sqaruar ç’është poezia?! Mijëra vjet nuk mjaftuan për t’i dhënë një përgjigje të saktë kësaj pyetjeje? Kjo pyetje e pafajshme mbetet pa përgjigje jo vetëm për atë gjykatësin, që Kritikë letrare UDHËVE TË POEZISË SHQIPE Ali Aliu Shtegtim metafore Botimet TOENA e pyeti poetin nobelist Josif Brodskij për profesionin që ushtronte dhe kur dëgjoi përgjigjen e të pandehurit “Poet!” gjykatësi udhëroi se “krijimi i poezisë nuk është profesion!” dhe e dënoi poetin me burgim; puna është se vazhdojnë përpjekjet për ta studiuar poezinë dhe për të thënë diçka ende të pathënë për të. Që nga kohët e lindjes së poezisë e deri tani jo vetëm krijuesit e saj, por edhe studiuesit më të mençur kanë ngulmuar duke e quajtur: “magji”, “enigmë”, “fshehtësi hyjnore”, fjalë që gabimisht merren ndonjëherë si pafuqishmëri e shkencave letrare. Këtë cilësim të poezisë, lexuesi do ta gjejë edhe në shkrimet e librit të Ali Aliut, kur ai flet për “magjinë e fjalës”, për “zogun e qiellit”, për “thelbin mitik”, etj.
Kjo do të thotë se mjeshtri ynë i mençur i gjykimit të poezisë, e pranon se mbetet ende për t’u marrë me deshifrimin e të fshehtave të poezisë, prandaj pyet: “Si ta lexojmë poezinë”? Dhe në secilin shkrim të librit të tij, Ali Aliu na tregon shumë gjëra që s’i kemi ditur, që s’i kemi kuptuar, na ndihmon ta njohim më thellë poetikën, bukurinë mahnitëse të saj, të kënaqemi e ta adhurojmë. Profesori u qaset të fshehtave të poezisë duke hetuar e hulumtuar çdo poet shqiptar, pa përsëritur çka është thënë e stërthënë, duke zbuluar perla e xhevahire edhe te De Rada e Naimi, Lasgushi e Serembe, Fan Noli e Migjeni, Dritëro Agolli e Azem Shkreli, Fatos Arapi e Ali Podrimja, Sadik Bejko e Resul Shabani e shumë të tjerë.
Cila është metoda, kyçi që përdor studiuesi ynë në gjurmimet e veta? Ai nuk sajon ndonjë skemë abstrakte apo ndonjë kanun, që ta përdorë si kriter ose masë të përgjithshme, universale për t’ia nënshtruar çdo varg, çdo poezi, çdo poet. Ky qëndrim i tij bie në sy edhe në disa nga antologjitë e poezisë, që ka hartuar ai e që janë nga më të suksesshmet. Në gjithë shkrimet e tij spikat njohja e zotërimi i parimeve, nocioneve, ideve e aksiomave të teorisë e stilistikës së letërsisë botërore; Ali Aliu ka qenë e vazhdon të jetë titullar i kësaj lënde në Universitetet e Prishtinës, Shkupit, Tetovës e gjetkë. Ai i njeh mirë arritjet teorike e metodologjike klasike e moderne të studimeve të poezisë e të letërsisë. Kur lexon çdo shkrim të tij, lexuesi e kupton se ai ka një prapavijë të pasur teorike, që e ndihmon ta rrokë poezinë pa e lënduar, duke mbajtur ndaj saj një qëndrim delikat, të brishtë, siç është natyra e saj, tregon respektin e ndjeshmërinë e lartë të tij ndaj saj dhe përpiqet të mos e lëndojë e të mos e gjymtojë asnjë varg, strofë apo poezi nga trysnia e jashtme e skemave dhe kanuneve shkollareske të klasikës ose modernes, që i njeh mirë, të cilat mbeten të nënkuptuara, si prapavijë mbështetëse për analizat konkrete ndaj origjinalitetit e vërtetësisë estetike të tyre.
Konceptet teorike nuk kanë qenë kurrë për të instrument tekash, ekstravagancash formale “erudicioni” ose “moderniteti”, sepse i ka shkrirë në veprat poetike që shqyrton, i ka bërë kuptime të brendshme të analizave e konkluzioneve, interpretimeve të sakta e të zbulimit të vlerave të mëvetësishme të estetikës. Mjeshtri ynë nuk pret që ta shfaqë mendimin e vlerësimin e tij pasi janë krijuar opinione të qëndrueshëm, për mirë apo për keq, për një poezi të re, për një krijues të ri, sepse synimi kryesor i tij ndaj poezisë është të kapë së brendshmi bukurinë autentike të saj, siç ka rrjedhur natyrshëm, spontanisht, pa sforcime nga gura e poetit, për ta prezantuar siç është vërtet dhe për aq sa është. Dhe kjo i ka dhënë dorë Ali Aliut të arrijë me kohë, të njohë e të pëlqejë, madje të zbulojë vlera të reja me ujërat e kulluara të poezisë bashkëkohore, siç e tregojnë shkrimet e tij për poezinë e Xhevahir Spahiut ose të Mihal Hanxharit, të Eqrem Bashës dhe të Visar Zhitit, të Luljeta Leshanakut dhe Arjan Lekës, Agron Tufës e Shaban Resulit, etj.
Lexuesi do të mësojë se gjykimit të Ali Aliut nuk i ka shpëtuar tharmi i përveçëm që në hapat e para të krijimtarisë së poetëve, ndoshta qysh kur vetë autorët nuk kanë qenë plotësisht të vetëdijshëm për talentin e tyre poetik. Lexuesi ynë nuk do ta ketë të vështirë të njohë se si është afruar zëri i kritikut me atë të poetit, se si i japin dorën njëri-tjetrit. Por cila është e vërteta e poezisë që i kumton Ali Aliu lexuesit? Ç’pret nga poezia kritiku i etur për poezi? Ai i afrohet poezisë, duke kërkuar dhe gjurmuar në të, asgjë më shumë veç thelbit estetik të saj, që e ka bërë kriterin më të lartë të vlerësimit të poezisë dhe të patosit e frymëzimeve, që e afrojnë dhe i shtojnë dashurinë për të, që ia mundëson të zbulojë në të forma përmbajtësore dhe përmbajtje, të formësuara estetikisht, dhe bukuri klasike e moderne.
Me këtë qasje bëhet e mundur që kritiku e poeti të mbeten të mendimi kritik letrar pati karakter të dyzuar kundërthënës për shkaqe të mirënjohura politike e ideologjike; veçse në këto tre-katër dhjetëvjeçarët e fundit ka ndryshuar dukshëm në sens pozitiv, ngaqë faktori kritiko-letrar këtej e përtej kufijve shtetërorë është bërë një faktor me ndikim të fuqishëm në zhvillimin e letrave shqipe. Fjalën e kam për çlirimin e kritikës nga ideologjizimet e politizimet e mëparshme, nga traditat e mbyllura konservatore, provinciale e vulgare, nga monizmi teorik e metodologjik dhe nga fryma amatoreske, ndërkohë që përgjegjësia moralo-qytetare dhe profesionale është rritur ndjeshëm.
Një provë bindëse për këtë është edhe libri i prof. A. Aliut, që dëshmon edhe për një fazë rritjeje e pasurimi të këtij mendimi, kur nevojat e zhvillimit të kulturës artistike kombëtare plotësohen më mirë edhe falë zhvillimit të kritikës letrare të konsoliduar, e cila tashmë zotëron një fuqi të ndjeshme ndërmjetësuese midis estetikës së krijimit poetik dhe estetikës receptive. Lexuesi i vëmendshëm i këtij libri do të vërë re se si shfaqet nga njëri shkrim në tjetrin mjeshtëria e kritikut, që nuk i UDHËVE TË POEZISË SHQIPE Shtegtim metafore nga Ali Aliu Shkrime kritike për poezinë shqipe Shtëpia Botuese Toena Numri i faqeve: 280 Çmimi: 600 lekë vetëmjaftueshëm, si dy binjakë të lidhur nga thelbi estetik i poezisë, pa e cënuar funksionin e pavarur estetik e artistik të dy profesioneve të ndryshme të tyre.
Historia e zhvillimit të kulturës tregon se nuk ekziston përherë një raport i ekuilibruar, i njëjtë i zhvillimit të përbërësve kryesorë të saj; madje edhe në epokën tonë janë manifestuar e manifestohen shpërpjestime e pabarazi të ndjeshme midis poezisë dhe mendimit kritiko-letrar. Në të kaluarën e largët brenda kulturës sonë kombëtare ka patur periudha kur mendimi kritik, ose ndikimi i tij kanë qenë të papërfillshëm, ose tepër të kufizuar. Në epokën e sotme, kur poezia zotëron hapësirat më të gjera të universit artistik botëror, përherë e më shumë po kuptohet se poezia e mendimi kritik nuk bëjnë dot njëra pa tjetrin, sidomos ngaqë ky mendim përfaqëson një disiplinë të pasur dijesh, të arritura krahas zhvillimit të shpejtë të shkencës, filozofisë, estetikës, teknologjive në rrugët e spërdredhura të lëvizjes së tashme të qytetërimit bashkëkohor. Te ne, vetëm në periudhën e pasluftës në një rrafsh sasior e profesional ky shpërpjesëtim u ngushtua, ndonëse në rrafsh cilësor imponohet me rol dhaskali, por si bashkudhëtar i lexuesit, që e ndihmon të njohë të fshehtat e vlerat e mirëfillta estetike nga poezia në poezi, nga poeti i hershëm tek i riu, duke mos premtuar të vërteta absolute, por duke i dhënë kyçe që hapin portat e çdo krijimi poetik. Mjeshtri ynë i kritikës e përgatit lexuesin të besojë se edhe gjatë të ardhmes së poezisë, ka për t’i mbetur e pashterur përfundimisht pyetja e tij: Ç’është poezia?
Shkrimet e librit të A. Aliut tregojnë se ai është në pritje të lulëzimit të mëtejshëm të poezisë shqipe. Ky nuk përbën ndonjë parashikim profetik, por ai ka besim në dellin e begatinë poetike të shqipes. Ai nuk i ka pranuar kurrë profecitë e disa estetëve mbi “vdekjen e pashmangshme të poezisë”. Besimi i tij në mbijetesën e poezisë mbështetet në njohjen e vetë natyrës së këtij zhanri të letërsisë, të thelbit të saj estetik. Në çdo shkrim të librit të tij, profesori na tregon origjinalitetin e krijimeve të çdo poeti, na tregon se poezia është e hapur, është në udhë, në udhëtim dhe nuk ka e nuk mund të ketë postbllok që ta ndalojë lëvizjen e saj, se po të mos jetë në udhëtim të përhershëm, gjithnjë në ripërtërirtje, ajo vdes; çdo ndalesë është ndërprerje e lidhjeve të saj me jetën. Sa ka qenie njerëzore, do të ketë edhe poezi, e gatshme për të shprehur shpirtin, ndjenjat e mendimet më të bukura e më të larta, gëzimet e hidhërimet, e jetës së gjeneruar të atyre që do të vijnë pas nesh. Dhe së bashku me këtë ripërtëritje të jetës e të poezisë, do të mbetet e përhershme magjia, enigma, misteri i poezisë, i pyetjes: Ç’është poezia? Nga libri i tij lexuesi ka për të mësuar shumë gjëra të vlefshme për poezinë, do të ndihmohet për ta kuptuar më mirë e për ta dashuruar më fort poezinë, për ta shëndoshur shijen estetike e për t’i zotëruar gjithë thesaret e saj.
Një meritë e veçantë e prof. A. Aliut është studimi dhe vlerësimi me objektivitet shkencor i letërsisë shqipe në ish-Jugosllavinë, që zbulon vitalitetin e origjinalitetin krijues të shqiptarëve në kushtet tejet të rënda për ta; po kaq e rëndësishme është vepra studimore e Ali Aliut edhe për njohjen e vlerësimin e drejtë të letërsisë shqipe brenda kufijve shtetërorë të Atdheut Amë (siç quhej aso kohe Shqipëria), në kushtet kur këtej e andej kufirit theksohej “ndryshimi” cilësor i letërsisë, varur nga kushtet sociale, politike e ideologjike. Me modestinë karakteristike e talentin mjeshtëror, duke shmangur çdo pozë mësimdhënieje, ai pati evidentuar kthesën e poezisë shqipe drejt letërsisë moderne, duke kritikuar shfaqje të frymës konservatore e provinciale dhe duke çmuar vlerat e krahut modern, bashkëkohor, që e pati afruar letërsinë shqipe me modelet moderne të letërsisë evropiane e botërore.
Përfshirja e gjithë përbërësve të poezisë shqipe, të traditës e të bashkëkohësisë në objektin e kritikës letrare nuk ka qenë punë e lehtë, por Ali Aliu i përballoi pengesat, që e vështirësonin komunikimin e hapur e normal të proceseve kryesore të zhvillimit të kësaj poezie. Ai nuk u ndrojt t’i çmonte lart edhe veprat e disa poetëve të përndjekur, që cilësoheshin nga autoritetet zyrtare të asaj kohe si “revizioniste”, “dekadente” apo “nacionaliste” që ishin përndjekur, dhe në disa raste ndikoi pozitivisht edhe në rehabilitimin e tyre. Dhe këtë nuk e bëri duke përdorur ndonjë lloj pragmatizmi e konformizmi politikoideologjik, që në ato kohë pati qenë modë në disa qarqe kritikësh, por duke argumentuar bindshëm vlerat e mirëfillta estetike të letërsisë kombëtare.
Në studimet e esetë e A. Aliut spikat gjuha shqipe e pastër dhe e begatë, bashkëkohore dhe e qartë, e kuptueshme dhe semantikisht e thellë dhe e ndjeshme, që i ka dhënë mundësi të krijojë në studimet letrare një stil të mëvetësishëm, tërheqës, që dallohet për ngarkesën e spikatur ekspresive e emocionale, që aq fort i përshtatet natyrës estetike dhe bukurisë së poezisë. Nuk ka ndonjë kritik apo studiues tjetër, që të ketë përfshirë në optikën e hulumtimeve e vlerësimeve të sakta të librave të profesorit të gjithë autorët e talentuar të poezisë shqipe.
Secili prej këtyre poetëve ka ndier sinqeritetin e dashamirësinë e tij, sugjerimet e këshillat e urta, që u dhurojnë kurajë për të mos u tërhequr para vështirësive në angazhimin e tyre në fushën aq fisnike të krijimit të poezisë. Studimet e prof. Aliut do t’u vlejnë jo vetëm poetëve e lexuesve që u drejtohet sot libri i tij, por edhe gjithë atyre që interesohen për fatet e letërsisë dhe të kulturës shpirtërore të kombit tonë. Ato do të mbeten një enciklopedi e letrave shqipe, një kontribut i shquar në studimin e historisë së tyre, një manual i ngjeshur me idetë bashkëkohore të teorisë e kritikës letrare, që ka arritur nivel të lartë mjeshtëror.
Prof. ALFRED UÇI
